MD hám PQJ / Ǵárip ashıq dástanı (janrlıq ózgeshelikleri, obrazlar dúzimi)

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASI FAKULTETI

5220100Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám

ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdarınıń 4-kurs studenti Nazarova F. «Ǵárip ashıq» dástanı

(janrlıq ózgeshelikleri, obrazlar dúzimi) degen atamadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK

JUMÍSÍ

Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı hám folklorı kafedrası baslıǵı f.i.k.,doc. J.Nızamatdinov

Nókis – 2012 j

2

Mámleketlik Attestaciya Komissiyasınıń QARARÍ:

5220100Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdarınıń pitkeriwshisi Nazarova Feruzanıń «Ǵárip ashıq» dástanı (janrlıq ózgeshelikleri, obrazlar dúzimi) atamasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısına

MAK baslıǵı:

MAK orınbasarı

MAK aǵzaları:

3

Tema: «Ǵárip ashıq» dástanı (janrlıq

4

Kirisiw

Xalqımızdıń ruwxıy múlkleriniń biri – bul onıń bay folklorı bolıp

tabıladı. Onı aqıl menen izertlew, úyreniw talap etiledi.

Elimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin ótmish tariyxımızdı, milliy úrp -

ádetlerimizdi qayta tiklep úyreniwge múmkinshilik jaratılıp atırǵan bir

payıtta, tariyxtıń roli úlken. Sonıń ushın da Prezidentimiz I.A. Karimov: «Óz tariyxın bilmeytuǵın, keshegi kúnin umıtqan millettiń keleshegi joq»1, - dep orınlı atap ótken edi.

Álbette, xalıq aúwızeki dóretpeoeri – ráwiyatlarǵa, dástanlarǵa, erteklerge, legendaalarǵa, ańızlar hám t.b. elementlerge iye. Sonıń ishinde

dástanlar úlken orın iyeleydi hám olar xalqımızdıń bahalı miyrası esaplanadı.

Túrkiy xalıqları arasında liro – epikalıq dástanlar basqa da qońsılas xalıqlar arasında taralǵanı sıyaqlı uzaq waqıtlardan berli dórelip, házirge shekem saqlanıp kelgen hám ol dástanlar basqalardıń turaqlı repertuarlarına

kirgen.

Olar «Ǵárip ashıq», «Sayatxan - Hamra», «Ashıq Nájep» dástanları

menen bir qatarda ----------------- «Húrlıqa - Hamra», «Zuxra - Tayır», «Gúl Sánewbár», «Láyli Májnún», «Yusup - Zulayxa» h.t.b.

Bul dástanlar túrkiy xalıqlardıń milliy úrp - ádetleri menen suwǵarılǵan bolıp, sol xalıqlardıń ótmishtegi turmısın, mádeniyatın, tábiyat kórinislerin,

1 Каримов И. «Жоқары мәнәўият – жеңилмес күш»

5

kóshirilip, birazları kitap bolıp bastırılıp kiyatır. Olar xalqımızdıń tıńlasa yaki oqısa ruwxıy azıǵı bolıp ketken.

Sonıń ishinde «Ǵárip ashıq» dástanınıń janrlıq ózgesheliklerin hám obrazlar dúzimin úyreniw, izertlew házirgi kúnde aktual máselelerdiń biri. Sonlıqtan biz pitkeriwshi qánigelik jumısımızdıń temasın «Ǵárip ashıq» dástanı (janrlıq ózgeshelikleri, obrazlar dúzimi) dep aldıq. Bul jumısımızda dástannıń genezisin úyreniw, izertleniw tariyxın, syujetlerin, obrazlar sistemaların keń tarqı qılıwdı maqset ettik.

«Ǵárip ashıq» dástanı qaraqalpaq xalqı arasında awızsha hám kitabıy

ádebiyat, yaǵnıy qoljazba, kóshirme túrinde taralıp keldi. Olardıń keń óris alıwında basqa tuwısqan xalıqlardıń da tillik ózgesheligi milliy mádeniyatı,

ádebiyatındaǵı kórkemlik dástúrleri menen diniy ayırmashılıqları hesh qanday irkinish etpesten, usınday yaki hár qıylı basqa atamalarda kóp ǵana shegaralardı atlap ótip, úlken territoriyalıq aralıqta jasap keldi. Sonıń menen birge bul dástannıń túrkiy xalıqlarındaǵı hár qıylı versiyalarınıń geypara syujetlik liniyalarınıń uqsaslıǵı menen motivlerdiń ulıwmalıǵına qaramastan specifikalıq ayırmashılıǵı jaǵınan hár qaysısı óz aldına original dóretpe bolıp tabıladı. Bul versiyalardaǵı hár bir xalıqtıń poetikalıq dóretpesindegi milliy dástúrlerin belgileytuǵın ózine tán poetikalıq hám stillik sistema onıń óz aldına tolıq bir pútin dóretpe ekenligin dálilleydi.

Biz ózimizdiń pitkeriw qánigelik jumısımızdıkirisiw hám juwmaqtı esaplamaǵanda úlken eki bapqa bólip qarawdı maqul kórdik. Birinshi bap –

«Ǵárip ashıq dástanı haqqında ilimiy maǵlıwmatlar hám onıń janrlıq

ózgeshelikleri» dep atalıp, bunda

«Ǵárip ashıq» dástanı haqqında ilimiy maǵlıwmatlar, izertleniw

6

tariyxı hám onıń janrlıq ózgeshelikleri sóz etiledi. Al, ekinshi bap

- «Ǵárip ashıq dástanınıń obrazlar dúzimi» dep ataladı. Biz bul bapta

«Ǵárip ashıq» dástanında unamlı hám unamsız obrazlar dúzimin hám basqıa da hár qıylı obrazlar dúzimin sóz etemiz.

Pitkeriwshi qánigeklik jumıstıń «Juwmaqlaw» bóliminde ilimiy izertlew miynetimizden alınǵan nátiyjeler, teoriyalıq pikirler, juwmaqlar hám sońınan jumıstı islew barısında paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi beriledi.

7

I BAP. «ǴÁRIP ASHÍQ» DÁSTANÍ HAQQÍNDA ILIMIY MAǴLÍWMATLAR HÁM ONÍŃ JANRLÍQ ÓZGESHELIGI

1.1. «Ǵárip ashıq» dástanınınıń úyreniliw tariyxınan

Xalqımızdıń uzaq dáwirler dawamında basınan keshiirgen turmısı, olardıń arzıw - ármanları, dúnyaǵa kóz – qarasları, keleshekke úmitleri folklorlıq shıǵarmalarda belgili orın iyelep kelmekte. Sebebi, folklor – ótmish sáwlesi hám xabarshısı, ol tilde ayılıw menen áwladtan - áwladqa ótip, ámeliy bilimniń akkumlyatorı bolıp xızmet etken. Bir sóz benen aytqanda «Xalıq ózara bir – biri mnene siyasıy ekonomikalıq hám mádeniy tarawlarda qatnas qatnas jasay baslaǵan eski zamanlardan – aq olar bir – biri menen mádeniy baylıqların ózlestirip, bir – birinen úlgi alıp úyrene baslaǵan»2. Nátiyjede hár bir xalıq dóretiwshiligi ásirler dawamında qáliplesip, bayıp, jańalanıp biziń kúnlerimizge jetip kelgen. Sol xalıq awız eki dóretpeleriniń bir tarawın dástanlar quraydı. Sebebi, «dástan» (parsı sózi) kúnshıǵıs xalıqlarınıń poziciyasında úlken kólemdegi epikalıq shıǵarma3.

Házirgi kúnde folkloristika ilimi dástandı epikalıq janr retinde

úyrenbekte. Kópshilik xalıqlarda bul «epos», «jır» degen terminler menen ataladı. Bul dóretpeler jıraw baqsılar tárepinen atqarılıp, xalıq ruwxına kúsh – quwat baǵıshlaǵan. Bunday shıǵarmalar qatarında muhabbat temasında qurılǵan «Ǵárip ashıq», «Sayatxan - Hamra», «Ashıq Nájep», «Húrlıqa -

Hamra», «Yusup - Zulayxa», «Gúl Sánewbár» hám taǵı basqa da dástanlardı atap ótiwge boladı. Bul dástanlarǵa sonıń ishinde «Ǵárip ashıq» dástanı haqqında ázerbayjan, ózbek, túrkmen,

2Сагитов И. «Әдебият ҳәм дәўир» Нӛкис. «Қарақалпақстан», 1988, 112-бет.

3Ахметов С, Баҳадирова Фольклордық терминлердиң қысқаша сӛзлиги, Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1992, 26-27-бетлер.

8

qaraqalpaq ilimpazları tárepinen ilimiy miynetler, maqalalar, monografiyalar jazılıp bahalı pikirler bildirilgen.

Sonıń menen birgelikte, rus ilimpazlarınıń da miynetleri ayırıqsha.

Sebebi, olar birinshilerden bolıp Orta Aziya xalıqları arasında bir neshe

ádebiy esteliklerdi jıynaǵan, baspadan shıǵarǵan. Olardıń miynetlerinde ańız,

ráwiyatlar, legendalar keltirilgen. Sol ráwiyat, ańız, legendalar milliy

mádeniy miyrasımızdı anıqlawǵa úlken tásirin tiygizgen. Máselen, prof. S.P. tolstov «Eski Xorezm mádeniyatınıń izi menen» atlı miynetinde «Ǵárip ashıq» dástanın Ázerbayjandaǵı ------------ ------------------, Turkiyada Diyarbákir qalalarınıń ushırasıwı menen Shasánemniń gezlesetuǵın waqıtların názerde tutıp, dástandı sol átiraptı XII-XIII-XIV ásirlerde dóregen degen juwmaqqa kelip, bılay dep jazdı: «Belgili bolǵanınday – aq, romannıń waqıyası seljuklar imperiyasınıń sońǵı dáwirlerinde bolıp ótedi»4 dese,

belgili rus sayaxatshısı general N.N. Muravev Orta Aziyaǵa jasaǵan sayaxatı tuwralı miynetinde usı «Shah Sánem» qalası hám «Ashıq Ǵárip» tuwralı aytılıp júrgen ańızdı keltiredi. Ol ańızdıń mazmunı tómendegishe:

«Shahsánem» bir bay aqsúyek adamnıń gózzal qızı boladı. Onı óziniń baqsıshılıq hám shayırlıq óneri menen dańqı shıqqan jas Ǵárip súyip qaladı. Xosh xawaz sazende jigit duwtarın xesh kimge tiygizbey saqlap qoyıw ushın

ǵarrı anasına qaldırıp ózi talap izlep uzaq jolǵa atlanadı. Kóp jerlerdi gezip ada bolmas mashaqatlardı jaqsı adamlar járdeminde jeńip aqırında jeti jıl ayralıqtan soń júregi tolı muxabbat, sheksiz quwanısh penen watanına qaytıp keledi. Usı jıllar ishinde anası balasın qayǵıra berip eki kózi kór bolıp qalǵan

boladı. Shabbaz Ǵárip kelmesinen úsh kún burın Sánemniń razılıǵına qaramay, qońsı awıldaǵı bir bayǵa

4 Толстов С.П. По следам древнохорезмской цивилизаций. Изд АНССР, Москва, 1948, стр. 23-27.

9

atastırǵan boladı. Baxıtsız Ǵárip úyinen duwtarın alıp Sánemniń toyına keledi. Jeti jıldıń ishinde sonsha ózgerip ketgen Ǵáripti toydaǵı adamlardıń hesh qaysısı tanımaydı. Ol qolına duwtarın alıp, jeti jıl ayralıq shekken japasın, bastan keshirgen azaplı waqıyaları menen Sánemge bolǵan hadal muhabbatın bir-bir bayan etedi. Buǵan rehimi kelgen xalıq Sánemdi Ǵáripke beriwge razıshılıq beredi.5. Bul mazmun «Ǵárip ashıq» dástanınıń turkmenshe hám qaraqalpaqsha versiyalarınıń házirgi mazmunına onshama tuwrı kelmeydi. Biraq jámiyettiń, dáwirdiń ózgeriwi dástandı atqarıwshılar arqalı xalıq dástanlarında ózgeristiń payda bolıwı tábiyiy. Usı tárepten qarasaq N.N.Nurovev súwretlegendey bolıp házirgi mazmunı keyingi dáwirdiń jeńisi bolǵan bolıwı múmkin. 1837-jılı N.Yu.Lermontov6 Gruziyaǵa barǵan waqıtta Azerbayjan atınıń povesti «Ashıq-Kerib» ti birinshi ret jazıp aladı. Onıń mazmunı tómendegishe: Tifliste (Tbilisi) bir bay sawdagerdiń qızı Magul Negeri sulıw degen boladı. Usı qalada kámbaǵal sazende Kerib degen bala da jasaydı. Kerib baqsıshılıq etip júrip Magul Negerini kórip qaladı. Bular bir-birin kóriwden – aq súyip qaladı. Qızdıń ákesi Keribten kóp qalıń mal soraydı. Kerib mal tabıw ushın jeti jıl máwlet alıp, shet elge ketedi. Oǵan Hurshidbek degen dostı joldas boladı. Keribtiń ózi suwǵa ketip kóylegi túsip qaladı. Onı Hurshidbek «Kerib óldi» dep anasına ákelip beredi. Kerib ataqlı baqsı bolıp toydan toyǵa gezip jurip qosıq aytıp atı hawazı Hálep jurtına jayıladı hám sawdagershilik etip mal jıynaydı. Múddetli waqıt jaqınlaǵanda Keribten gúderdi úzip ákesi qızın Hurshidke bermekshi bolıp toy baslaydı. Magul-Negeri bir sawdagerden altın kesa berip úsh kún qalǵanın eskert deydi. Kerib úsh degende Qızıl Iles babasınıń atına minip jetisedi. Bunı kórip qız kópshilikten ózin Keribke taslaydı.

5Муравьев, Путешество в туркменнию и Хиву Москва 1922 стр 151-153

6Лерментов. М.Ю Сборник согинений IV том Москва 1950 стр 195-207

10

Hurshidbektiń aǵaları bulardı kórip óltirmekshi bolıp umtılǵanda olardı xalıq toqtatadı. Hurshidbek Keribtiń qarındasına uylenedi. Anasınıń kózine Qızır Iles babasınıń atınıń tuyaǵınıń astındaǵı topraqtı surtip kózin ashadı. Waqıya eki toy menen juwmaqlanadı. Mine, bul mazmun házirgi «Ǵárip ashıq» dástanınıń túrkmenshe hám qaraqalpaqsha versiyalarına jaqın mazmunǵa iye.

Ásirese, bul orında Hurshidbek Keribtiń qarındasına úyleniwi menen qaraqalpaq versiyadaǵı shahwálet Ǵáriptiń qarındasına úyleniwi júdá uqsas ekenligin aytıp ótiw kerek. Bunı alım A. Alimov ta tastıyqlaydı. Akademik V.V. Rodlov jazıp alǵan «Ashıq Kerib» túrkmenleri dnp atalǵan versiyası bastan ayaq qosıq penen jazılǵan hám tili de júdá ápiwayı xalıqtıń sóylew tilinde qurılǵan7. Mine, usınday materiallarǵa súyenip dástannıń bolǵan orayı haqqında ilimpazlardıń hár qıylı pikirlerine duslasamız. Buǵan mısal e tip

«Ashıq Ǵárip» tuwralı basqa milliy versiyaları menen salıstırmalı planda júdá bahalı monografiya jazǵan Ázerbayjan folkloristi S. Yakubovanı kórsetiwge boladı. Bul folkloristiń miynetinde8 «Ǵárip ashıq» dástanınıń milliy versiyaları haqqında, olardıń ózgesheligi hám jaqınlıqları tuwralı dástannıń syujet, kompoziciyası, ideyası, kórkemlik ózgeshelikleri jóninde payda bolıw dárekleri tuwralı bahalı pikirler bildirgen. Ol dástandaǵı waqıyalar XVI-XVII

ásirlerde Kavkaz hám Kishi Aziya Safiyvalar sulolası dáwirinde maydanǵa kirgen dep kórsetedi.

«Ǵárip ashıq» dástanınıń túrkmenshe Versiyasın kóp izertlegen kórnekli ilimpaz Xalıq Gúseynovich Koroglı, Ázerbayjanlı prof. M.G. Toxmasib, M.V. Lermontov jazıp alǵan «Ashıq Kerip» ti izertlewshi ilimpaz

S.A. Andreev Krivichlar «Ǵárip ashıq» dástanınıń Xorezmde,

7Алимов А. Қарақалпақ лиро – эпикалық дәстанлары. «Қарақалпақстан». Нӛкис. 1983, 120-бет.

8Якупов С. Азербайжанское народные сказание, «Ашық Керип», Баку «АНАЗ» 1968.

11