MD hám PQJ / XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń janrlıq aspektten izertleniwi

Sonlıqtan Berdaqtıń «Aqmaq patsha» atlı epikalıq shıǵarmasın qaysı janrǵa

jatqarıw maqul. Belgili ilimpaz Á.Paxratdinov «Aqmaq patsha» shıǵarmasın

dástan dep atawınıń baslı sebebi, onda waqıyanıń keń planda súwretlengenligin

hám shıǵarmada avtordıń «Bul dástandı jazdım baslap» degen qatarların

basshılıqqa alǵan. Sonday-aq, ilimpaz Berdaq jasaǵan zamanda poema janrınıń bolmaǵanlıǵın da belgileydi. Prof. Á.Paxratdinovtıń aytqan pikirlerinde jan bar. XIX ásir qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatında házirgi tilimizde qollanılıp atırǵan

ayırım janrlar bolmaǵan. Sonlıqtan shayırlar ózleriniń jazǵan iri kólemli shıǵarmaların dástan dep ataǵan. Sonıń menen birge, Berdaqtıń bunday

shıǵarmalardı jazıwında awızeki ádebiyattıń janrı esaplanǵan xalıq dástanlarınıń da tásiri belgili dárejede seziledi. Biraq usı jerde jáne bir nárseni umıtpawımız kerek. Usı shıǵarmaǵa ayırım ilimpazlardıń «poema» dep at beriwiniń de óz sebebi bar. Teoriyalıq ádebiyatlarǵa qaraǵanda epikalıq hám lirikalıq qásiyetler poemanıń

barlıǵında teń dárejede berilmeydi. Máselen, Berdaqtıń «Aqmaq patsha»

shıǵarmasında epikalıq mazmunǵa úlken orın beriledi. Onda qaharmanlardıń xarakteri kóbinese sezim arqalı emes, al is-hárekettiń, waqıyanıń, personajlardıń ara qatnasıqlarınıń bayan etiliwi menen ashıp beriledi. Sonday-aq, shıǵarmada

syujet hám waqıyalardıń arasında háreket etetuǵın personajlardıń obrazı anıq bayanlanadı. Sonlıqtan Berdaqtıń

«Aqmaq patsha» shıǵarması epikalıq poemanıń da talaplarına sáykes keledi. Mine, ayırım ilimpazlar usı máseleni názerde tutqan bolıwı múmkin. Biziń pikirimizshe

ádebiyat teoriyasında poema haqqında gáp etkende poemanıń usınday táreplerine dıqqat awdarıp poemalardıń eki kórinisin, yaǵnıy lirikalıq poema hám epikalıq poema dep ataǵan maqul bolar edi. Sonday jaǵdayda ayırım tıń máselelerge aydınlıq kiritiw múmkin dep oylaymız. Sebebi, lirikalıq poemanıń epikalıq poemaǵa salıstırǵanda ayırmashılıqlarǵa iye ekeni kózge taslanadı. Máselen,

62

súwretlenbeydi, al waqıyalardıń lirikalıq qaharmanda payda etken sezimleri keń túrde beriledi. Lirikalıq qaharmannıń obrazı birinshi orınǵa shıǵadı.

«Aqmaq patsha» shıǵarmasınıń jazılıw stili dástanshılıq stiline kútá jaqın. Sonıń ushın biz de shıǵarmanı dástan dep ataǵan ilimpazlardıń pikirlerin quwatlaǵımız keledi.

Berdaqtıń «Aqmaq patsha» atlı epikalıq shıǵarması 3056 qosıq qatardan ibarat bolıp, 1877-jılı jazıp pitkerilgen. Usı dástandı belgili shayır I.Yusupov bılay dep bahalaǵan edi: «…realistlik dástan «Aqmaq patsha» nıń dóreliwi, Berdaqqa deyingi, tiykarınan alǵanda qosıq-jırlaw janrınıń rawajlanıw baǵıtında, qaraqalpaq jazba poeziyasında epikalıq shıǵarmalardıń qáliplesiwinde jańa dáwirdiń baslanıwı bolıp esaplanadı»77. Sonlıqtan «Aqmaq patsha» atamasındaǵı epikalıq shıǵarmada Berdaqtıń turmıs shınlıǵın kórkem súwretlewdegi usılına qaraǵanda, onıń qaraqalpaq awızeki ádebiyatında bar bolǵan ertek hám dástanlıq stilinen ádebiy tásirlengenligi seziledi. Ertek hám dástanlıq stilinde qaharmanlardıń háreketleri, hár túrli halatdaǵı jaǵdayı ayırım jaǵdayda bolaǵoymasa, konkret – sezilerli janlı formada súwretlenbey, al bayanlanadı, onı avtor óz atınan sóylep beredi. Berdaqtıń «Aqmaq patsha» shıǵarmasında da qaharmanlardıń obrazın bayan etiw arqalı aydınlastırıwǵa úlken orın bergen. Biraq Berdaqtıń bayan etiw stili qaharmanlardıń kóp táreplemeli turmısın dastanlarǵa qaraǵanda tereń keń kórsetip bergenligi menen ayırılıp turadı. Bul onıń dóretiwshiligindegi bayan etiwdiń konkret-sezilerli dárejede súwretlewge jaqın ekenin bildiredi. Sonday-aq, «Aqmaq patsha» shıǵarmasında Berdaq óziniń bayanlawshı hám sóylep beriwshi retinde de qatnasıp atırǵanlıǵın bılay keltiredi:

Qáte bolsa sókpeń, doslar,

Qádirdan kurbı-qurdaslar,

Berdimurat sózin baslar,

Mánisini kóriń ańlap:78

77Бердах. Избранная лирика. –Нукус: Каракалпакстан, 1977. -22 б.

78Бердақ. Сайланды шығармалары. -Нӛкис: Қарақалпақстан, 1997. -174 б.

63

Dástandaǵı waqıyanıń qısqasha mazmunı mınaday: kekse xannıń balası jas zalım patsha qırıq hayal alıp, qırqı da tuwmaǵannan keyin perzent bánesi menen taǵı bir jas qızǵa úylenedi. Sonıń menen qatar, shayır jas xannıń soramında jasap atırǵan puqara xalıqtıń awır turmısın, kórgen azap-aqıretlerin suwretleydi.

Bir elde kóldiń jaǵasında balıqshılıq penen kún kórip atırǵan soqır ǵarrınıń

Gúlim degen periyzat qızı boladı. Áne, onıń sol qızı, ákesi soqır bolǵannan keyin,

ákesiniń balıqshılıq kásibin dawam etedi. Gúlimniń oǵada sulıwlıǵın esitken patshanıń jálladları onı izlep keledi. Qız olarǵa qarsılıq kórsetedi. Jálladlar ekinshi ret jáne kelip, qızdı zorlıq penen xanǵa ákeledi hám xan onı zindanǵa taslatadı. Sonda, zindanda bir kámbaǵaldıń qızı da jatırǵan edi. Ol da Gúlimdey xanǵa qarsılıq kórsetken eken. Sonıń ushın xan onıń ata-anasın darǵa asıp óltirtken. Soń, Gúlimdi xan zorlıq penen óz diydine kóndirip, oǵan úylenedi. Gúlim onnan júkli bolıp, qız tuwadı. Xan óz hayallarına:

«Nabada qız tuwsańlar baslarıńızdı juldırıp, shawıp taslataman», – dep eskertip qoyǵan edi. Al, xannıń qırıq hayalı tuwılǵan qızdıń atın Gúlzar dep qoyadı. Xan Gúlimniń qız tuwǵanın esitip, hayaldı óltirip, qızdı ózine ákeliwdi buyıradı. Qırıq hayal Gúlimdi ólimnen aman alıp qalıw ushın hiyle oylap tabadı: «Bizler degishiw ushın ózlerimizdiń ishimizdegi birewimizdi «Júkli» – dep málimlegen edik, biraq bizlerdiń hesh qaysımız da qız tuwǵan emespiz, bári de jalǵan» – dep, olar jálladlardı aldaydı. Qızdı bolsa, Zaru degen kisi jasırın túrde asıray beredi.

Aradan eki jıl ótkennen keyin, xannıń basqa hayalı – Ziywar da qız tuwadı. Onıń atın Anar dep qoyadı. Onı da Zaru tárbiyalay beredi. On bes jıl ótkennen soń, qızlar ózleriniń jasırınıp jatırǵan jerinen shıǵıp, patshanıń baǵında seyil etedi. Xan seyil etip júrgen óziniń qızları ekenin bilmey, al kızlar «biz siziń qızıńızbız» – dep aytsa da gápine qaramay, Gúlzardı bekkem qushaqlap alıp; «Sen maǵan kúyewge shıǵasań, bolmasa óltiremen» – deydi. Qız qayılshılıq bermeydi. Jálladlar

64

xannıń buyrıǵı menen qızlardı qalıń toǵayǵa aparıp taslaydı. Toǵayda eki batır jigit eki qızdı kórip, olardı jálladlardıń qolınan alıp qaladı. sóytip, olar patshaǵa qarsı kóteriliske tayarlanadı. Olar zindanlardaǵı barlıq tutqınlardı bosatıp, xandı óltiredi. Xalıq erkinlikke shıǵadı.

«Aqmaq patsha» dástanınıń tiykarǵı ideyası – bul hayal-qızlardıń teńlik alıwı ushın gúresi. Ásirese, bas qaharman bolǵan Gúlim menen Gúlzardıń qaytpas qaysarlıǵınıń shayır tárepinen sheberlik penen súwretleniwi. Shayırdıń jáne bir jańalıǵı sonda, egerde awızeki dástanlarda hayal-qızlar bir-biri menen dushpanlıq penen qatnas jasaǵan bolsa, bul shıǵarmada Berdaq hár qıylı millettegi hayallardı bir shańaraqtıń adamlarınday etip, tatıwlıqta jasap atırǵanın keń túrde jırlaydı. Al, Aqmaq patshanıń obrazı arqalı jawız, qanxor, zalım, buzıq adamdı súwretleydi. Bul shıǵarmanıń dóreliwi shayır jasaǵan dáwir menen tariyxıy baylanıslı bolıp tabıladı. Sebebi, XIX ásirdiń basında qaraqalpaq xalqı Xorezmge barıp qonıs basqan edi. Lekin, olar sol jerde Xiywa xanınıń duzaǵına túsedi. Buǵan shıdamaǵan xalıq qaytadan Jańadáryanıń jaǵasına kóship keledi. Al, Xiywa xanınıń hámeldarları olardan tútinge, otınǵa hám t.b. ushın salıq ala baslaydı.

Qaraqalpaq xalqı 1827 – jılı Xiywa xanına qarsı kóterilis jasaydı. Kóterilis xan hámeldarları salıq jıynap júrgeninde 1827-jıldıń jaz ayında baslanadı. Buǵan eń kóp sanlı, úlken kúshke iye Qońırat urıwı da kelip qosıladı. Olardıń sárdarı Aydos biy boladı. Mine, usı gúreske baǵıshlanǵan Berdaqtıń «Aydos biy» atamasındaǵı taǵı bir epikalıq shıǵarması payda bolǵan. Shayırdıń epikalıq shıǵarmalarınıń júzege keliwi tosınnan emes, al olardıń evolyuciyalıq joldı basıp

ótkeninen dárek beredi

Berdaqtıń «Aydos baba» dástanındaǵı bir qansha waqıyalar tariyxıy dáreklerde kórsetilgen shınlıqlarǵa sáykes kelmeydi. Tariyxıy maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, qaraqalpaqlar Jańadárya jaǵasınan Xorezmge

65

kóship kelip, Xiywa xanına qaraslı bolǵan waqtında Aydos baba óz erki menen Xiywa xanın moyınlaǵan qaraqalpaq biyleriniń biri edi»79.

Berdaqtıń «Aydos baba» dástanında «Maylı sheńgel» tárepindegi barlıq qaraqalpaq xalqın Aydos babanıń tolıq basqarıp atırǵanlıǵı hám onıń eki inisi:

Begis jáne Mırjıqtıń Xiywa xanlıǵına baǵınǵısı kelmey qarsılıq kórsetkenligi jırlanadı.

Berdaq bul shıǵarmasında patriotlıq sezimlerdi tiykarǵı ideyaǵa ózek etip alıp, Xiywa xanına qarsı gúreste, óz eli hám xalqınıń erkinligi ushın batırlarsha dushpanları menen alısqan Aydosqa, Begiske, Mırjıqqa, Irzaǵa jáne Tórege óz

tileklesligin bildiredi. Al, Xiywa xanın e ki júzli, jawız, hiyleker, qanxor, zalım

etip kórsetedi. Mine shayır Aydos baba haqqındaǵı waqıyalardı bayan etiw usılı arqalı kórkem sóylep bergen.

«Aydos baba» dástanınıń Berdaqtiki ekenligi tuwralı qarama-qarsı pikirler de bar. Á.Paxratdinov, Q.Yusupov onı Berdaqtiki dep esaplasa80, al, M.Nurmuxammedov, A.Murtazaev81 hám t.b. Berdaqqa tiyisli emes dep esaplaydı.

Shıǵarmanıń kórkem forması máselesine kelsek, ol jańa folklorlıq formada jazılsa da, onıń qosıq ritmleri, rifmaları áyyemgi túrkiy poeziyanıń janrlıq belgileriniń biri bolǵan tolǵaw formasında dúzilgen. Mine, shayırdıń tariyxıy waqıyalardı sáwlelendiretuǵın «Aydos baba» dastanınan keyin, onıń «Ernazar biy»

atamasındaǵı jáne bir iri kólemli epikalıq shıǵarması dúnyaǵa keledi.

Shıǵarmadaǵı baslı qaharman Ernazar Aydostıń inisiniń birewi – Mırjıqtıń balası edi. Ernazardıń anası Qumar balasın jaslayınan óshpenli etip tárbiyalaydı. Ernazar ulkeyip, qatarǵa qosılǵannan keyin palwanshılıq penen shuǵıllanadı. Ol Xiywadan biy ataǵın aladı. Keyin xannıń aytqanın da qılmay ketedi. Hátte, Xiywadan salıq jıynawǵa kelgenlerdi urıp, olardı quwıp jiberedi, al

79История каракалпакской литературы. –Ташкент: Фан, 1994. -226 б.

80Пахратдинов Ә. Бердақтың дәстанлық шығармалары. Нӛкис, 1987: Юсупов Қ. Қарақалпақ әдебиятында Айдос бий образы.: Дис....

канд. фил. наук. -Нӛкис, 2002.

81 Нурмухаммедов М. Бердак великий каракалпакский поэт. -Нӛкис, 1988: Муртазаев А. Бердақ шығармаларында заманагӛйлик ҳәм шеберлик. -Нӛкис: Қарақалпақстан, 1993.

66

jıynalǵan salıqlardı qaytadan xalıqqa taratıp beredi. Nátiyjede, Xiywa xanı onı biylik ataqtan ayıradı. Ol Xiywa xanına qarsı gúres júrgiziwge bel buwadı.

«Biziń qolda bar maǵlıwmatımız boyınsha Ernazar alakóz 1805-jılı tuwılǵan, 1856-jılı 12-iyunde ólgen»82 – dep jazadı akademik S.Kamalov.

Sonıń menen birge S.Kamalovtıń miynetinde Jáne mınaday tariyxıy

maǵlıwmatlardı ushıratamız: «Solay etip, keneges Ernazar, mańǵıt Sayıpnazar biy qusaǵan qaraqalpaq biyleriniń satqınlıǵınıń nátiyjesinde 1855-jıldıń noyabrinde baslanǵan qaraqalpaq xalqınıń xalıq azatlıq gúresi 1856-jıldıń iyun ayınıń ortasında 2 aydan keyin Seyd Muxammed xan tárepinen ayawsız túrde bastırıldı»83.

Mine, tariyxıy waqıya usınday. Biraq Berdaq óziniń usı tariyxıy waqıyaǵa arnap jazǵan «Ernazar biy» dástanında Ernazardıń kim bolǵanın, ol óziniń aldına

ayırılsa da, xanǵa barıp iyilip qaytıwın dawam ete beredi. Sóytip júrip, ol xanǵa qarsı kóterilis shıǵarıw ushın Xojelige keledi hám barlıq qaraqalpaq biylerin jıynaydı. Onıń ústine xan etip Zarlıq tóreni tayarlaydı.

Tiykarınan Berdaq «Ernazar biy» shıǵarmasında 1855-1856-jılǵı kóteriliste Ernazardıń batırlıǵı tuwralı hám qaraqalpaq biyleriniń xalıq birligin jawızlarsha buzǵanın júdá sheberlik penen jırlaydı. Bul shıǵarma tariyxıy áhmiyetke iye. Sonday-aq, shıǵarmanıń tiykarǵı ideyası – bul Ernazar Alakózdiń batırlıǵı hám onıń basqalardı xalıq azatlıǵı ushın gúreske shaqırıwı bolıp esaplanadı.

Berdaq óz dástanında Ernazardıń obrazında epikalıq obrazdı, yaǵnıy negizi xalıq eposlarında saqlanǵan qaharmanlıq obrazdı dóretedi. Óytkeni, qaharmanlıq obrazlardıń eń baslı qaharmanı – batır, solay etip

82Камалов С. Ерназар Алакӛз – халық азатлық гүресиниң қаҳарманы. -Нӛкис: Қарақалпақстан, 1993. -12 б.

83Сонда, -19 б.

67

ol óz dástanın epikalıq shıǵarmalarǵa sáykeslestirip, ómirdegi xám tariyxta bolǵan insanlardı prototip etip alıp, olardı kórkem obraz dárejesine shekem jetkergen. Demek, egerde burınları qaharmanlıq obrazlar xalıq awızeki dóretpelerinde kóbirek qıyalıy toqıma túrde payda bolǵan bolsa, endi XIX ásir qaraqalpaq

ádebiyatında jazba epikalıq dástúrlerdiń kirip keliwi nátiyjesinde tariyxıy adamlardıń real obrazları súwretlenedi.

Berdaqtıń epikalıq shıǵarmalarında klassikalıq jazba ádebiyatqa tán belgiler: tariyxıylıq, turmıs yamasa tariyxıy sharayatlarǵa tiykarlanǵan konfliktlerdi kóriwge boladı. Sonday belgilerge iye tariyxıy dástanlarınıń biri onıń «Qulen bolıs» shıǵarması bolıp tabıladı.

Berdaq XIX ásirde jasaǵan, qaraqalpaq xalqına xızmet etken, tariyxqa aylanıp ketken Qulen bolıs haqkında jırlap, onıń «xan sarayınan da artıqmash etilip jaydıń salınıwı, mıńlaǵan túp miyweli aǵashlardıń, qurılısqa jaraytuǵın tereklerdiń egiliwi hám kelege keltirilip ósiriliwiniń, olardan payda túsiriwiniń ózi Qulen bolıstıń oy-órisiniń keń, turmıstı, ómirdi túsiniwiniń tereń, isbilermenlik uqıbınıń kúshli ekenligin dálilleydi»84. Haqıyqatında da Qulen bolıs óz zamanınıń isbilermen adamı bolǵan. Onıń obrazın Berdaq tariyxıy-estetikalıq dárejege kótergen. Ol negizinde tariyxta bolǵan adam. Onıń «ataǵı zor» hámmege málim bolǵan. Sonday-aq, ol ǵárip-qáserlerdi sıylaǵan.

Bul shıǵarmada Berdaqtıń jetiskenligi sonda ol klassikalıq jazba ádebiyatta birinshi bolıp, xalıqqa xızmet etken is bilermenniń obrazın dóretken. Sonlıqtan da ol novator shayır bolıp esaplanadı.

Berdaq óz dástanına ómirde haqıyqat jasaǵan, hátte 1888-jılı Túrkstan general-gubernatorı tárepinen kishi gúmis medalı menen sıylıqlanǵan Qulen Qudayshúkirovtı bas qaharman etip alǵan. Qulen Qudayshúkirov haqıyqattan da bolıslıq lawazımında aq patshaǵa hadalıy xızmet etken adam. Aq patsha oǵan kishi gúmis medalın bergendegi mánisi, sol waqıttaǵı orıslar e ńgizgen bolıslıq hámeldi Qulen joqarı dárejede

84 Пирназаров А. Бердақ шығармаларында қолланылған дӛретиўшилик усыллар. -Нӛкис: Билим, 1998. -96 б.

68

alıp barǵanı ushın edi. Óytkeni, 1873-jılı Ámiwdáryanıń oń jaǵasındaǵı eller Rossiya imperiyasına baǵındırıldı. Jańa hákimiyat dúzildi, yaǵnıy territoriya bir neshe uchastkalarǵa, uchastkalar bir qansha bolıslıqlarǵa, bolıslıqlar aqsaqallar basqaratuǵın awıllarǵa bólindi. Al, bolıslıq lawazımǵa jergilikli xalıq wákillerinen

úsh jıl múddetke saylap qoyatuǵın boldı. Sol sebepten Qulenge uqsaǵan baylar hár qıylı jollar menen ózi turǵan jerdegi xalıqqa jaǵınıwǵa umtıldı. Onıń ústine, Xiywa xanınıń ayawsız eziwinen zorǵa qutılǵan xalıqqa orıslardıń engizgen bul tártiptalapları, tutım-siyasatları kútá unap qaldı. Sebebi, Qulen bolıs óziniń qarawında islegenlerge ádalatlıq penen miynet haqıların tólep bardı. Sol sebepten de, Berdaq

óz shıǵarmasında Qulen bolıstı keń peyilli etip, onı kóklerge kóterip, onıń «malmúlkin, baylıǵın, ata-tegin, zawzatın, at-abrayın» maqtap «ideal adam» esabında júdá sheberlik penen suwretleydi.

Demek, «Shayırdıń túsiniginde, (dástanda bayan etilgendey) Qulen hám onıń islep atırǵan barlıq isleri, xojalıǵına bolsa da erisken tabısları, keleshektegi jaqsılıqtıń belgisi. Orıslar bizdi, bálkim, baxıtqa jetkerer, bunnan keyin ǵárezsiz el bolarmız, oǵan Qulen qusaǵan peyli keń, barlı-bardamlı, qolınan hámme nárse keletuǵın adamlar el basqarar. Mine, orıs hámeldarlarınıń waqıtsha ǵana usınday sumlıqlı jaymashuwaǵınan ilhamlanǵan Berdaq «Qulen bolıs» dástanın maqtanısh ruwxı menen jazadı»85. Shayırdıń bul epikalıq shıǵarması - XIX ásirdiń aqırında haqıyqıy turmıstan alıp jazılǵan tariyxıy shıǵarma.

Berdaq usı dástanınan basqa da xanlar, biyler, atalıqlar hám hár qıylı mayda, iri ámeldarlar tariyxınan iri kólemli kóp shıǵarmalar jazǵan shayır. Sonday shıǵarmalardıń biri «Aydos baba». Bunı avtor «óz zamanındaǵı satqın, qorqaq, xannıń ózine sálem beriwge seskenip, onıń kóleńkesine tájim etip júrgen, sondayaq xan iytarshılarına Aydos qusap qılısh gezeniw túwe, kerisinshe olarǵa para berip, kúneltkenniń kúni artıq dep, xalıq

85 Қосбергенов Р. Қарақалпақстанның Россияға қосылыўы. -Нӛкис: Қарақалпақстан, 1972. Б.216-262.

69

táǵdiriniń múshkillesiwin keltirip shıǵarǵan ayırım qaraqalpaq biylerine qattı soqqı beriw ushın jazdı»86, - deydi ilimpaz Aydar Murtazaev óz miynetinde.

Biraq «Aydos baba» shıǵarmasında Aydos xannıń jıynaǵan salıǵın xalıq penen birge bólisiw ushın onı tórt bólekke bólip, onıń birine diyqanlardı sherik etiwdi talap etedi. Sonıń ushın ol xan benen aytısıp qaladı. Xanǵa gáp úyretken Meter menen Qusbegiler Aydos babanı xanǵa jaman atlı etip kórsetedi. Sonlıqtan xan Aydos babaǵa hiyle qıladı hám Aydos baba xan qolınan sheyit óledi.

Sebebi, xalıq Xiywa xanınıń eldi alım-salıq penen shennen zıyat qıynaǵan edi. Xalıq narazı bolıp, kóterilis shıǵarsa da, alım-salıq alıwdı hesh toqtatpadı.

Berdaq óz shıǵarmasında óz xalqın, elin oylaytuǵın biydi súwretlep, onıń obrazın jaratadı. Al zalım xannıń qılǵan sútemkerlik isháreketlerin áshkaralaydı hám xalıqta onday xanlarǵa jerkenish tuwdıradı. Bunday epikalıq shıǵarma sol gezleri júdá kerek edi.

Sonıń menen qatar, Berdaq qaraqalpaq xalqınıń ótmishte basınan keshirgen qaharmanlıq waqıyaların súwretleytuǵın bir qansha shıǵarmalar da jazdı. Solardıń biri «Amangeldi» dástanı. Bul shıǵarma qaraqalpaq xalqınıń XVIII ásirde jasaǵan batırları Asan biy hám Amangeldi tuwralı jazılǵan.

XVIII ásirde hám XIX ásirdiń basında qaraqalpaq xalqınıń bir bólegi Qoqan xanınıń qol astında boladı. Sol waqıtlarda qaraqalpaqlardıń arnamısın jaqlaytuǵın batır - Asan Qudayberdi ulı bolǵan.

Qoqan xanı sol Asan atalıqqa (qaraqalpaqlardıń basshısı) óziniń kánizeklerge tolı háremxanasın jáne bir sulıw menen bezew ushın qaraqalpaq qızlarınan ákeliwdi buyıradı. Al, Asan onıń bul qorlıǵına qarsı turadı. Ol xanǵa:

«Meniń kózimniń tirisinde, qaraqalpaq qızın alalmaysań», - dep juwap beredi. Xannıń buyrıǵı menen Asandı uzaq waqıt qıynaydı. Bári bir

70

ol xannıń aytqanın etpeydi. Bunnan keyin xan Asandı darǵa astıradı. Usı qanlı waqıyadan keyin qaraqalpaqlar Qoqan xanınıń qol astınan shıǵıp, Jańadárya jaǵasına kóship baradı. Lekin, kóp waqıtqa deyin Asannıń ólimi qaraqalpaq xalqınıń esinen shıqpaydı. Xalıq toparıná «Asannıń qanı ushın kim ósh aladı?», - dep soraw taslaǵanda, olardıń arasınan Amangeldi degen batır jigit shıǵıp: «Oǵan men qayılman»,-deydi. Dástannıń juwmaǵında qaraqalpaq xalqınıń batırı - Amangeldi Qoqan xanınan Asannıń qanın aladı, xandı ol gelle qıladı87.

Bul dástan tuwralı ádebiyatshı A.Murtazaev mınanday pikirdi bildiredi:

«Aqmaq patsha» hám «Amangeldi» dástanları, olardaǵı qoyılǵan máselelerdiń tábiyatı, negizgi maqseti boyınsha óz-ara júdá uqsas. Ekewinde de hayal-qızlardıń ar-namısı, bas erkinligi qorǵaladı»88. Negizinde, ilimpazlardıń aytqan pikiri durıs. Sonlıqtan biz, ilimpazdıń pikirine anaw-mınaw degimiz kelmeydi. Lekin, bul eki shıǵarma óziniń ideyalıq hám syujetlik jaǵınan da bir-birinen nedáwir ayırılıp turatuǵın, eki túrli, klassikalıq jazba ádebiyatına sáykeslenip jazılǵan, qaharmanlıqtı sıpatlaytuǵın dástanlar.

Berdaq «Amangeldi» dástanında jaslardı kóp sawashlarǵa qatnasqan hám barlıq jerde óziniń erligin jáne batırlıǵın kórsetken Amangeldidey bolıwǵa shaqıradı. Tek ashınarlısı sol, ilimpazlardıń aytıwınsha

«Amangeldi» dástanınan bizge «onıń ideyalıq mazmunın saqlap qalıwshı ǵana qısqartılǵan variantı kelip jetken»89.

Ulıwma alǵanda, bizlerge kelip jetken qısqartılǵan variantında eki waqıya súwretlenedi. Birinshisinde, qaraqalpaqlardıń Miyankólde jasap turǵan waqıtlarında Qoqan xanlıǵınan azap kóriwi jırlansa, al ekinshi waqıya - bul qaraqalpaqlardıń Amangeldi degen ásker sarkárdasınıń batırlıq kórsetkeni sóz etiledi. Tariyxta «Buxara átirapında jasawshı Jańadárya qaraqalpaqları menen Miyankól qaraqalpaqlarınıń úlken qatnasıǵı bolǵan. Miyankól Zarafshan dáryasınıń boyı. Bul territoriya

89 Тлеўмуратов М. Бердақтың шығармаларындағы тарийхый дереклер. -Нӛкис: Қарақалпақстан, 1968. -6 б.

71