MD hám PQJ / XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń janrlıq aspektten izertleniwi

Aqıl adam sózler ertpes izine,

Shóp salmas yarınıń hárgiz kózine,

Baqmas námáhrámniń hasla júzine , Solar xızmet eter bárhá xalıq ushın.15 yamasa:

Ǵayrı birewlerdi etip qurdasıń,

Júrme aǵızıp dilbarıńnıń kóz jasın, Jaman bolsada ol ómirlik joldasıń, Waqıtsha qol bergen húrden jaqsıraq.16

Erli-zayıplılardıń bir birine sadıqlıǵı, hadal-lıǵı, húrmet-izzeti Berdaq túsiniginde eń joqarı, eń hasıl adamgershilik qásiyetlerden. Bul qásiyetlerdi ulıǵlawdan, olardı xalıqqa násiyatlawdan Berdaq hasla jalıqpaydı.

Ózińnen páske júz salma, Námáhremlerge kóz salma, Kisi yarına sóz salma,

Óz yarıńnan qaladursań.17

Óziniń aqıl-násiyat qosıqlarında Ziywar shayır da (Ájiniyaz) neke, semya máselelerin jiyi qozǵaydı hám Berdaq penen pikirles boladı.

Kisiniń yarına kúlip baqqannan, Shıbın janıń ıshqı otına jaqqannan, Óz boyıńa túrli nasaq taqqannan, Óz yarıńnıń tárbiyasın ber jaqsı.18

Berdaq ta, Ájiniyaz da neke, semya qatnasıqların adamgershiliktiń, ádepikramlılıqtıń bası dep túsinedi, sonlıqtan olar ádep-ikramlılıq tırnaǵına qurılǵan shańaraq bekkem boladı dep isenedi, al hár bir bekkem shańaraqtı pútkil jámiyetlik qurılıstıń uyıtqısı dep biledi.

15Берда3. uy-бет

16Берда3. ie-бет

17Берда3. iu-бет

186жинияз. qww-бет.

22

***

Berdaqtıń násiyatlarında adamgershilik, júris-turıs ádeplerine de dıqqat awdarıladı. Shayır adamgershilik normaların anıqlaw ushın “jaqsı adam“ menen “jaman adam“ túsiniklerin tiykar etip aladı, olardı salıstıradı, olardıń morallıq kelbetin túrli reńler menen sızıp beredi. Jaqsı menen jamannıń portretleri ásirese onıń “Xalıq ushın“ násiyat qosıǵında anıq kórinedi.

Jamanlar qasınan qońsı kóshirer,

Jaqsı adam bolsa giyne keshirer.19

Berdaqtıń jaqsı hám jaman tuwralı pikiri bul haqqında aytqan Maqtumqulınıń oyları menen sabaqlasadı:

Jaqsınıń kewlinde giyne az bolar,

Jamannıń kúnde bir urısın kóriń.20

Berdaq jaqsı menen jamandı xalıqlıq túsiniklerge súyene otırıp ayıradı, olardıń minez-qulqın, is-háreketin, júris-turısın antitezalıq (qarama-qarsılıqlı) súwretlew usılları menen beredi:

Jaman joldas paydasına ildirer, Jaqsı joldas adamgershilik bildirer, Jaqsı adam sóz mánisin ańlaydı, Jaman adam pasıq sózdi tıńlaydı, Jaqsı adam jaǵar shiyrin janıńa, Jaman adam boyar qızıl qanıńa.21

Shayır túsiniginde jaqsı adam menen jaman adam túr-túsinen, boysımbatınan belgili bolmaydı (“Jaqsı-jaman parıq bolmas reńki-júzden“), jaqsı adam eń dáslep sóylew mádeniyatı menen ajaralıp turadı (“Jaqsını pám áyle sóylegen sózden“), ol adamgershilikli, túsimpaz, islegen isi, sóylegen sózi, janǵa jaǵımlı, keń peyil, keshirimli keledi, jaqsı adam

19Бердак. 80-бет.

20Мактумкулы.

21Бердак. 80-81-бетлер.

23

mudamı el xızmetine tayın turadı (“Jaqsı adam tuwıladı el ushın“,“Solar xızmet eter ullı xalıq ushın“).

Jamannıń adamshılıq kelbeti, is-háreketi, minez-qulqı unamsız, namaqul bolıp keledi. Ol tek óz paydasına pútin, ózimshil, tákkabır (“Jaman adam ózinen kem kórerler - basqalardı-Q.J. - Dushpanlıǵın etip azap bererler“), shuǵıl sózge

ıqlaslı (“Bárqulla jamanlar aǵayın-xalqın“), pás qulıqlı bolıp keledi, basqanıń ırısqı-nesiybesine umtılıp, dámegóylik penen jasaydı (“Qol sozarlar seniń jegen nanıńa, Jaman adam sonday bolar peyli ushın“). Shayır bunday pás qulıqlı adamlardı kórkemlep súwretlew arqalı oqıwshıda jerkenishlilik hám túńiliw sezimlerin oyatadı. Bunday taypadaǵı adamlar jámiyetke zıyanlı, oǵan jaman tásir jasaydı dep juwmaq shıǵaradı (“Olardıń keregi bolmas xalıq ushın“ yamasa “Ondaydıń paydası bolmas xalıq ushın“).

Solay etip, Berdaqtıń didaktikalıq qosıqlarında “jaman bolma“ “jaqsı bol“ degen qurǵaq úgitler ústemlik etpeydi, al olarda didaktikalıq oypikirler hár qıylı estetikalıq sezimlerdi oyatıw arqalı beriledi. Mısalı, pás qulıqlılarǵa jerkenishli sezimler oyatıwı, xosh qılıqlarǵa, jaqsı islerge degen súysiniw sezimlerin oyatadı. Nátiyjede shayır óziniń didaktikalıq qosıqlarında qarama-qarsı estetikalıq sezimlerdi (gózzallıq hám jerkenishlilik sezimlerdi) oyatıw arqalı oqıwshıda jaqsılıqqa, gózzalıqqa, páklikke, hadallıqqa ıqlas sezimlerin tárbiyalaydı. Berdaq jaqsılıq penen jamanlıq túsiniklerin joqarıda aytqanday qurǵaq bayanlaw jolı menen emes, olardı kórkem súwretlew usılları menen, ásirese kórkem súwretlewdiń antiteza (qarama-qarsılıqlı), metafora (awıspalı mániste beriw) hám t.b. usılların jiyi hám utımlı paydalanıw arqalı oqıwshılardıń sanasına sińdiredi. Bunı shayırdıń “Xalıq ushın“, “Jaqsıraq“, “Qashan ráhátlanadursań“, “Kim aytar“ degen atamalar menen xalıq arasında keńnen tarqalǵan násiyat qosıqlarınıń talqıyını tiykarında kórip óttik.

***

24

Qaraqalpaq shayırlarınıń kóplegen aqıl-násiyat qosıqlarında hadal turmıs,

óndirislik miynet máseleleri kóteriledi hám olarda Orta Aziyada keń tarqalǵan naqsh-bandiylik tálimatınıń ruwxı sezilip turadı. Bul tálimattıń baslı talapları hám negizleri Buxarada jasaǵan ullı shayıq Baxawatdin Naqshbandiy (1318-1389) tárepinen islengen bolıp, sońǵılıqta onıń shákirtleri tárepinen rawajlandırıldı. Naqshbandiylik musılman ellerinde keń tarqalǵan suwfiylik tálimattıń bir kórinisi bolıp esaplanadı.

Al naqshbandiylik tálimatı, ulıwma suwfiylik tálimattıń baslı shártlerinen kelip shıǵıp, mınaday talaplardı aldıǵa qoyadı: hár bir insan hadal miynet penen kún keshiriwi, qanaatshıl bolıwı, ilim-bilimge umtılıwı, jaqın-juwıqlarına járdem qolın sozıwı, paqır-miskinlerge qayır-ıqsan e tiwi tiyis, sonday-aq ol keń peyil bolıwı, retli jerinde dushpandı da keshire biliwi kerek. Berdaqtıń “Jaw baǵınıp eki qolın qawsırsa, Kózdi alartqannan izzet jaqsıraq“ degen násiyatı usı naqshbandiylik tálimatına ámel etiwge shaqırıq bolsa itimal.

Naqshbandiylik ideyaları Bahawatdin piyr atı menen qaraqalpaqlar arasında kútá keń tarqalǵan hám húrmette bolǵan. Xalıq Baxawatdin piyirge hátteki ullı

áwliyelerdiń biri sıpatında sıyınǵan, qay bir qayırlı isti “piyrim Bahawatdin yar bolǵaysań“ dep baslaǵan, “Bahawatdin piyirdiń jolına“ dep xalıq ǵárip-qáserlerge sadaqalar bergen, meshit-medireselerge járdemler berip, qayırlı, sawaplı isler qılǵan.

Naqshbandiylik tárki dúnyashılıqtı (asketizmdi) onsha jaqtırtpaǵan. Iyman tabıw ushın bul dúnyanıń ǵalmaǵalınan, mashqalasınan bezip ketiw shárt emes dep esaplaǵan, iymanlı bolıw ushın hadal miynet etiw kerekligi birinshi orınǵa qoyılǵan.22 Xorezm, Qaraqalpaqta tárki dúnya dárwishler onsha kóp bolmaǵan. Bul jerdegi haq jolına basın baylaǵan ashıqlar (suwpılar yamasa muriydler) tárki dúnyashılıq etpey-aq, bala-shaǵası menen birge jasap, tınımsız miynet etip, hadal turmıs keshirgen, úy xojalıǵı menen aylanısqan, nápsi bálesi menen gúresip, onı júwenlewge e risken,

22 На3шбандия тари3ати бойынша толы2ыра3 ма2лы7матлар бериледи Комилов Н. Тасаввуф. Тошкент, “Езувчи“, qooy o0- qqe-бетлер.

25

piyirden (iyshannan) jol-joba, tálim, sabaq alıp turǵan, oǵan sadıq bolıp, ómirinshe hadal xızmet etken.

Berdaqtıń “Qashan ráhátlanadursań?“ qosıǵındaǵı “Talap islep tap dúnyanı, Sútten aqdur bilseń anı“, “Peylin ketip nápsińdi ashpa, Malım bar dep asıp-taspa“, “Ishpey-jemey maldı jıynap, Qashan rahatlandursań?“ degen násiyatları xalıq arasında keń tarqalǵan naqshbandiylik tálimatınıń jańǵırıqları bolsa kerek. Berdaq

usı qosıǵın naqshbandiylik tálimatın basshılıqqa alıp jazǵan desek, bálki

qátelespeymiz. Shayırdıń bul qosıǵınıń baslı ideyası tárki dúnyashılıq ideyaları

menen úylespeydi, kerisinshe shayır miynettiń ráhátin kóriwge, bul dúnyanıń ırısqınesiybesin, lázzetin tatıwǵa shaqıradı:

Miynet penen jandı qıynap,

Kórmey bir kún qonaq sıylap,

Ishpey-jemey maldı jıynap

Qashan ráhátlanadursań?23

Biraq, Berdaq násiyatında dúnyanıń lázzetin tatıw máslikti yaki israpxorshılıqtı ańlatpaydı, al miynet penen tabılǵan maldı nápsiqawlıq etpey,

aqılǵa uǵras, insaplılıq penen paydalanıwdı, ǵárip-qáserlerge qayır-saqawat etiwdi másláhát etedi. Berdaqtıń bunday pikirleri “Tapqanıńızdı iship-jeńler, qayır-sadaqa qılıńlar, biraq israpxor bolmańlar, tolıp-taspańlar“24 degen payǵambar wásiyatları menen sabaqlasadı.

Orta Aziyanıń kóp ǵana shayırları óz shıǵarmaların naqshbandiylik tálimatı menen suwǵardı. Olardan qaraqalpaqlar arasında Sharqıy Molla atı menen málim bolǵan Abduraxman Jámiy (1414-1492), Diywanayı Máshrep (Babaraxim

23Берда3. ii-бет.

24Му8аммад пай2амбар 3иссаси. *одислар. q00-бет.

26

emerseń“, “Altın otta, adam miynette belli“, “Miyneti qattı bolsa, nanı tatlı boladı“, “Isleseń, tisleyseń“, “Jawın menen jer kógerer, miynet penen er kógerer“ degenge usaǵan tolıp atırǵan xalıq naqıl-maqalları miynetti ulıǵlaydı, onı adamgershiliktiń dáslepki belgisi, hasıl qásiyet retinde bahalaydı. Berdaq usınday mazmundaǵı xalıq danalıǵın basshılıqqa aladı, onı ruwxıy hám kórkemlik tirek etedi. Qala berse

“Miynet etiw - namazibadat penen barabar“25 degen payǵambar wásiyatları da xalıq sanasına tereń uyalaǵan edi. Berdaq óziniń hadal miynet, hadal turmıs máselelerin kóteretuǵın qosıqlarında usı payǵambar hádiyslerine de ruwxıy jaqtan súyengeni anıq.

Shayırdıń joqarıda atalǵan qosıqlarında (“Jaqsıraq“, “Qashan ráhátlanadursań?“ hám t.b.) hadal miynet tek kún kóris, tirishilik dáregi sıpatında emes, al adamnıń insanıylıq kelbetin belgileytuǵın, insanıylıq paziyletlerin tárbiyalaytuǵın kúshli morallıq qural sıpatında qaraladı. Tek miynet penen, mańlay ter menen tabılǵan ırısqı-nesiybe hadal hám tatlı.

Túrgelip erteden jumısqa shıǵıp, Qolıńdı qabartıp, belińdi búgip, Dizeńdi sızlatıp, miynetin shegip, Jegen bir zaǵarań paldan jaqsıraq.26

XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń qosıqlarındaǵı didaktikalıq ideyalar, oy-pikirler tek óz dáwiri ushın ǵana emes, al biziń zamanımızda da óz áhmiyetin joǵaltqan joq. Sebebi, olar kótergen jaqsılıq hám jamanlıq, miyrim-shápáát hám zulımlıq, qayır-sahawat, iyman-insap, ádep-ikram máseleleri biziń kún-lerimizde de zárúrli jámiyetlik hám ulıwma insanıylıq máselelerden bolıp turıptı. Sonıń ushın da Kúnxojanıń, Ájiniyazdıń, Berdaqtıń aqıl-násiyat qosıqları biziń zamanımızda jańasha jańlaydı, jańa oy-pikirler tuwdıradı, onıń ústine bul qosıqlardıń joqarı kórkemligi olardı túrli dáwir sınaqlarınan alıp ótip, hár bir zaman talaplarına jaramlı etedi.

25Му8аммад пай2амбар 3иссаси. *одислар. eq-бет.

26Берда3. ie-бет.

27

Ashıqlıq (muhabbat) lirikası

Lirikanı mazmunı boyınsha ajıratıwdıń jáne bir túri ıshqı-muhabbat yamasa ashıqlıq qosıqları bolıp esaplanadı. Janrlıq qásiyetleri boyınsha ashıqlıq qosıqları lirikalıq qaharmannıń júrek tórinen shıqqan móldir sezimlerdi beredi. Lirikalıq qaharmannıń júrek sezimleri insanǵa tán tábiyiy (jınısıy) ıshqınıń tiykarında payda boladı hám olar sırtqı dúnyawiy tásirlerdiń nátiyjesinde etikalıq qásiyetlerdi, yaǵnıy jámiyetlik tártiplerdiń, úrp-ádetlerdiń, insanıylıq normalardıń tásiri nátiyjesinde, sonday-aq dúnyanı kórkem tanıwdıń nátiyjesinde estetikalıq qásiyetlerdi iyeleydi. Ashıqlıq qosıqlarında lirikalıq qaharmandı adamǵa tán hasıl qásiyet bolǵan shın kewilden súyiw sezimleri biyleydi, ol usı sezimler qursawında boladı. Ádebiyattanıw iliminde muhabbat qosıqların intim lirikaǵa jatqaradı. Bul termin latın tilindegi intimus sózinen alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha kútá tereń, kútá ishki degendi bildiredi. Intim lirika lirikalıq qaharmannıń júregin awırtıp shıqqan sezimlerin, jeke óziniń dártlerin, ahıw-zarın beredi. Muhabbat sezimleri de jeke dártlerge jatadı. Qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimindegi ayırım miynetlerde intim lirikanı “pinhanı lirika“ dep júritedi.27 (“Pinhanı“ ishki sır, júrek sırı degendi ańlatadı).

XIV-XVIII ásirlerdegi qaraqalpaq jıraw-shayırlarınıń (Sıpıra jıraw, Asan qayǵı, Dospambet, Jiyen jıraw hám t.b.) poeziyasında muhabbat jırları kórinbeydi. Sebebi jıraw-shayırlar urıwlıq-patriarxallıq dúzimde jasap, tiykarınan epikalıq janrda qaharmanlıq hám didaktikalıq temalardı sáwlelendirgen. Ádebiyat tariyxınan belgili bolǵanınday urıwlıqpatriarxallıq dáwirde, muhabbat teması jámiyetlik áhmiyetke iye bola almaydı. Bul dáwirde jıraw-shayırlar avtorlıq ózlikti tolıq meńgere almaydı, olarda ele de jámáátlik (kollektivlik) pikirlew basım keledi. Al shın mánisinde lirikalıq shıǵarmalar, sonıń ishinde muhabbat qosıqları jámiyette adam jeke ózligin tolıq ańlaǵan waqıtta ǵana payda boladı. Bul

27 Ахметов С. 81м бас3алар. 6дебияттаны7 терминлерини4 орысша-3ара3алпа3ша т6синдирме с5злиги. Н5кис, “Билим“, qoor, iy-бет; Ж1римбетов №. Ашы3 Зий7ар. Н5кис, “Билим“, qooi, qq-бет.

28

processti biz usı monografiyanıń birinshi bóliminde qaraqalpaq jırawshayırları poeziyası mısalında qarap óttik.

Lirikanıń janrlıq talaplarına tolıq juwap beretuǵın muhabbat qosıqları dáslepki mártebe tek XIX ásir qaraqalpaq poeziyasında, anıǵıraq aytsaq Ájiniyaz dóretiwshiliginde kórinedi, olar óz aldına janr bolıp qáliplesedi hám pútin bir filosofiyalıq koncepciya dárejesine kóteriledi. Biraq Ájiniyazdıń kópshilik ashıqlıq qosıqlarında dúnyawiy (jigit penen qız arasındaǵı) muhabbat emes, iláhiy muhabbat (haq ıshqısı) jırlanadı. Bul musılman ellerinde keń tarqalǵan sufiylik tálimat penen tıǵız baylanıslı. Biz Ziywar shayırdıń muhabbat qosıqların suwfiylik ilimi hám suwfiylik poeziyanıń ideyalıq mazmunı, kórkemlik nızamları tiykarında qarasaq ǵana kóp nárseler ayan boladı, ájayıp bir dúnya ashıladı. Shıǵıs

ádebiyatınıń úlken bilimdanı hám izertlewshisi E.E.Ber-tels musılman shayırlarınıń tasawwıf ilimine qatnası tuwralı tómendegishe pikir aytadı: “Suwfiylik ádebiyattı

úyrenbey turıp, orta ásirlik musılman Shıǵısınıń mádeniy turmısın durıs túsiniw múmkin emes. Onıń klassikleri kóp ǵana Shıǵıs xalıqları ádebiyatlarına tap XX

ásirdiń baslarına shekem tásir etip keldi. Bul jaǵday suwfiylik ádebiyatqa úlken itibar menen qarawdı talap etedi, qala berse musılman Shıǵısınıń avtorlarınan bireń-sarańı bolmasa, qalǵanlarınıń hámmesi suwfiylik penen baylanıslı, demek sufizm ádebiyatın bilmey turıp, olardı túsiniw múmkin emes“.28

Bul pikir Ájiniyaz shayırǵa da tolıǵı menen tiyisli, sebebi Ájiniyaz - musılman Shıǵısı shayırlarınıń iri wákilleriniń biri.

Suwfiylik yaki tasawwıf poeziyası, onıń ideyalıq, kórkemlik ózgeshelikleri hám ulıwma suwfiylik ilimi tuwralı biraz belgili alımlar izertlew jumısların jazǵan,29 olar ilim jámiyetshiligine keńnen málim. Sonday-aq qaraqalpaq alımlarınıń ishinde de bul máseleni óz miynetlerinde

28Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. Москва, “Наука“, qoyt, c. tr.

29Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература, qoyt; Фильштинский И.М. История арабской литературы. Москва, “Наука“, qooq, c.equ-r0w; Арипов М. Гуманизм Алишера Навои. Ташкент, qooq;*а33улов И. Тассавуф ва щеърият. Тошкент, qooq; *а33улов И. А8мад Яссавий. -А8мад Яссавий. *икматлар. Тошкент, qooq, t-r0-бетлер; Комилов Н.

Тасаввуф. Тошкент, qooy.

29

azı-kem qısqasha qozǵap ótkenleri bar. Olar sufiyliktiń Xorezm, Qaraqalpaqstandaǵı taralıwın, onıń dárekleri haqqında qısqasha sóz etedi.30

Sonlıqtan biz suwfiylik ilimi tuwralı keń sóz etip otırmastan, onıń baslı belgilerin sıpatlap ótemiz.

Suwfiylik tálimatı islam dininiń ishindegi úlken bir aǵım bolıp esaplanadı. Onıń ortaǵa qoyǵan baslı máselesi - adam hám onıń Allataalaǵa múnásibeti. Suwfiylik jolǵa túskenlerdiń bas maqseti - ruwxıy hám jismaniy tazalnıw, pákleniw arqalı, ruwx penen deneni bir birine sáykeslendiriw arqalı kámil insan dárejesine kóteriliw hám eń sońında eger nesip bolsa, Allataalanıń (haqtıń) diydarın kórmekke minásip bolmaq. Onıń ushın haq diydarına shın ashıq bolmaq kerek. Allataalaǵa muhabbat suwfiydi hár qıylı gúná, kemshiliklerden, nápsi, menmenlik hám t.b. jaman qásiyetlerden qutqaradı. Suwfiylik jolına túsip, ashıq bolǵan bende mánzilge jetiw ushın tórt basqıshtı basıp ótedi. Birinshi basqısh shariat dep ataladı. Bul basqıshta suwfiylar hadal menen haramdı, jaqsı-lıq penen jamanlıqtı, miyrim-shápáát hám zulımlıqtı ayıradı, bir sóz benen aytqanda shariat nızamlarına boysınadı, taqıwa musılman boladı. Ekinshi basqısh - tariyxat. Buǵan

ótiw ushın shariat basqıshlarınıń barlıq talapların orınlap, aǵla musılman dárejesine kóteriliw kerek. Suwfiy (haq diydarına ashıq bolǵan musılman) ruwhıy kámalatqa erisiwi kerek. Kámil piyirdi murshid yamasa shayıq dep júritedi, al xalıq arasında onı iyshan dep ataydı. Piyirge muriyd bolǵan yaki xalıq tili menen aytqanda suwpı bolǵan musılman ózin úlken hám mashaqatlı gúreske saladı. Ol nápsi báleleri bolǵan uyqı, awqat, baylıqqa háwes bolıw hám basqa da pás qılıqlar menen gúreske túsip, olardı júwenleydi, iláhiyat iliminiń sırların iyelep, túnlerdi qudaǵa ibadat etiw menen sergek bolıp ótkeredi. Bul mashaqatlı joldı tabıslı ótkenler

úshinshi basqısh maǵripatqa kóteriledi. Maǵripatta suwfiylar hadal menen haramdı, jaqsılıq penen jamanlıqtı, miyrim-shápáát

30 *амидов *. Шы2ыс тиллериндеги жазба д1реклер 81м XIX 1сирдеги 3ара3алпа3 шайырлары. Н5кис, “Билим“, qooq, y0-yu бетлер; *амидов *. Таса77ыф (суфизм) ту7ралы ма2лы7матлардан. %зРИА№№Б Хабаршысы , Nt, w00q, io-o0- бетлер. Идрисов А. №ара3алпа3станда2ы суфизм тарийхы бойынша еки д1рек 8а33ында. “%зР №№ б5лимини4 Хабаршысы“, Nt, w000, tu-ti-бетлер.

30

penen zulımlıqtı aqıles penen emes, al kewil menen, júrek sezimleri menen (instinkt penen) ańlawı tiyis. Sonday-aq usı basqıshta suwfiylar qudanıń shın mánisin ańlaydı, yaǵnıy olar pútkil álemniń Allataalaǵa mujassamlanǵanın, yaǵnıy bárshe álem qudanıń emanaciyası (sáwlesi) ekenin túsinip jetedi. Tórtinshi basqısh haqıyqat dep ataladı. Oǵan erisken suwfiy ruwxıy rawajlanıwdıń joqarǵı shıńına erisedi hám bende sıpatında óz rawajlanıwın juwmaqlap, ruwxıy kámalatqa jetisedi. Haqıyqat basqıshında bende (suwfiy) ózligin joǵaltıp, haqqa (qudaǵa) qosılıp ketedi, onıń diydarına minásip boladı. Bul - suwfiylardıń (ashıqlardıń)

ármanınıń eń joqarǵı shıńı.

Suwfiyliktiń baslı shártleriniń biri - bul joqarıda aytqanımızday haq diydarına erisiw, oǵan essiz ashıq bolıw, haq diydarın kórermen be degen úmit penen jasaw, onı hámme jerde izlep júriw, suwfiy shayır Xoja Ahmad Yassawiydiń hikmetlerindegi:

Bihamdullah, diydor izlab ado bwldim, Biru borim, diydaringni kwrarmanmuW31 degen nalası yamasa Máshireptiń:

Kwrsat yuzingni, wlarman, menda toqat qalmadi,

Mehribonim qaydasań, jonda rohat qolmadi.32 -

dep baslanatuǵın muhammesiniń ahıw-zarı haq diydarına ashıq bolǵan suwfiydiń ruwxiy halatların ustalıq penen beredi.

Tasawwıf tálimatı ıshqı-muhabbattı bir neshe túrlerge bóledi, biraq onıń eki túri haqqındaǵı túsinik keńirek tarqalǵan. Olardıń birinshisi

- dúnyawiy ıshqı yamasa jismaniy (jınısıy) ıshqı. Bul bárshe ájelli bendelerge tán bolǵan, hayal menen erkek arasındaǵı jınısıy sezimlerge tiykarlanǵan “awam“ ıshqı. (Awam - hámme, kópshilik). Ekinshisi - haq ıshqısı. Bul naǵız ruwxıy muhabbat. Bul ıshqıǵa sazıwar bolǵan musılman óziniń júrek muhabbatın Allataalaǵa baǵıshlaydı, oǵan shın ashıq boladı. Haq ıshqısına bas qoyǵan bende bul ótkinshi dúnyanıń

31Ахмад Яссавий. *икматлар. Тошкент, qooq, yi-бет.

32Бобора8им Машраб. Ме8рибоним 3айдасан. Тошкент, qoo0, wiw-бет.

31