MD hám PQJ / XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń janrlıq aspektten izertleniwi

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı hám folklorı kafedrası

Begjanova N.

TEMA: XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń janrlıq aspektten izertleniwi

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Ilimiy basshı: professor Qurbanbay Járimbetov

Nókis – 2013

2

Jaqlawǵa ruqsat berildi

XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń janrlıq aspektten izertleniwi

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

Begjanova N. pitkeriw qánigelik jumısına

«» bahası qoyılsın.

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

3

XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń janrlıq aspektten izertleniwi

Kirisiw

I BAP. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq kózqarastan izertleniwi

1.1.Ádebiy janrlar tuwralı, lirika túri tuwralı teoriyalıq oy-pikirler.

1.2.XIX ásir qaraqalpaq lirikası hám onıń janrlıq aspektte izertleniwi

a) Ádebiy túr sıpatında izertleniwi; XIX ásir lirikasınıń mazmun sıpatı boyınsha klassifikaciyalanıwı (didaktikalıq, muxabbat lirikaları h.t.b.)

b) lirikanıń forması boyınsha klassifikaciyalanıwı (murabba, tórtlik,

muxammes)

II BAP. XIX ásir qaraqalpaq epikalıq poeziyası hám onıń janrlıq aspektten

izertleniwi.

2.1. XIX ásir epikalıq poeziyasına sholıw. (Berdaqtıń poemaları:

«Axmaq patsha», «Aydos baba», «Ernazar biy», «Kúlen bolıs», «Shejire», «Xorezm»)

2.2. XIX ásir epikalıq poeziyasınıń izertleniwi.

Juwmaqlaw

Paydalanılǵan ádebiyatlar

4

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı. Ótken ásirdiń sońǵı jıllarınan baslap jámiyettegi ekonomikalıq, siyasiy, tariyxıy, sociyallıq hám mádeniy ózgerisler óz gezeginde

sózleri milliy mádeniy miyraslaımızdı hár tárepleme úyreniwge tuwrı baǵdar bolatuǵınlıǵı sózsiz.

XIX ásir qaraqalpaq klassikalıq ádebiyat wákilleri Kúnxoja, Ájiniyaz,

Berdaq, Ótesh shayırlar dóretiwshiligi xalqımızdıń ruwxıy dúnyasın, milliy

ózinsheligin belgiewde úlken áhmiyetke iye. Atı atalǵan shayırlar qaraqalpaq xalqınıń ótmish tariyxın, jámiyetliksiyasiy, sociyallıq jaǵdayların shıǵarmalarında hár biri ózine tán ózgeshelikler, kórkem sheberlikleri menen sáwlelendiredi. Bul jaǵınan alıp qaraǵnımızda kórkem ádebiyatxalıq tariyxın ózinde barqulla sóz etiwi hám de kelesi áwladlarǵa jetkerip beriwdegi tárepi menen de bahalı. Mine usı

jaǵdaylar XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatı wákilleriniń dóretiwshiligin hár bir

dáwirde hár tárepleme úyreniwdi, izertlewdi talap etetuǵin tiykarǵı faktorlardan biri. Insaniyat ushın hámme zamanlarda da eń ullı baylıq bolıp kelgen ruwxıylıqtıń mazmunmánisi, onıń insan hám jámiyet turmisindaǵı ornı hám áhmiyeti

úlken. Ǵárezsizlik jıllarında e limizde miliy

1 Karimov I. Joqarı mánewiyatjeńilmes kúsh. Toshkent “Manaviyat” 2008-j

5

mánawiyatımızdı tiklew, onı zaman talapları negizinde rawajlandırıw boyınsha keń

kólemli isler alıp barılmaqta. Búgingi shiyelenisken globallasıw dáwirinde

ruwxıylıq salasında júzege kelip atırǵan aktual mashqalalar, xalqımız mánawiyatın

asırapabaylaw hám joqarılatıwǵa ayırıqsha itibar qaratılǵan. Jaslar sanasına xalqımızdıń kóp ásirlerden berli kiyatırǵan ólmes qádiriyatların sindiriw arqalı

ruwxıylıǵın joqarılatıw mámleket siyasatı dárejesine kóterilgen. Bunday úlken mashaqatli isti ámelge asırıwda kórkem ádebiyat tiykarǵı faktorlardan sanaladı.

XIX ásir qaraqalpaq shayırları dóretpeleri ósip kiyatırǵan áwladlar ushın ruwxıy azıq esaplanadi. Bunday ahmiyetli hám juwapkershilikli máseleni óz qollarına alǵan ádebiyatshi alımlar bul dáwirdi tereńirek úyreniwge bel baylaǵan.

Óytkeni jas áwladlarda durıs túsinikti qáliplestirip sol arqalı milliy

miyraslarımızǵa húrmet penen qarawdı, zıyanlı ideya hám ideologiyalar tásirinen

saqlaw hám qorǵaw máseleleri búgingi kún talabı.

Ádebiyattanıw ilimi bul máseleni ǵárezsizlikke erisken dáslepki jıllardan-aq hár tárepleme sóz e tiwge kiristi. XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatı elimizdiń

ǵárezsizligine deyingi jıllarda da izertlenildi. Demek, bul islerdiń barlıǵın milliy

ádebiyatımızdı saqlap qalıw ushın taslanǵan qádemler desek boladı. XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatı búgingi kúnimizge shekem hár qiylı aspektte izertlenildi. E ń

baslısı ol poeziya ádebiy miyras baǵdarında jemisli izertlendi. Bul izertlewlerde dáslep dárekler jıynaldı, kórkem tekstler járiyalandı, olar tekstologiyalıq hám tariyxıyfilologiyalıq islewlerden ótip xronologiyalıq tártipke salındı. Shıǵarmalarǵa ideyatematikalıq, belgili dárejede janrlıq talqılar islendi, sondayaq ádebiy baylanıslar hám tásirler boyınsha da bir qatar sátli jumislar islendi.

Demek bul baǵdardaǵı izertlewlerde XIX ásir qaraqalpaq klassikalıq

ádebiyatı wákilleriniń dóretiwshiligi jámiyetliktariyxıy mazmun tiykarında, ruwxıy miyras, milliy mádeniy baylıq sıpatında qanshelli dárejede izertlenilgenligi xalqımızdıń milliy qádiriyatların tiklewdegi, sana-

6

sezimin rawajlandırıwdaǵı hám eń baslısı durıs kózqarastı qáliplestiriwdegi

áhmiyetin úyreniw aktual máselelerden e saplanadı.

Maqset hám wazıypaları. Joqarıda sóz etilgen zárúrliklerden kelip shıǵıp biz, pitkeriw qánigelik jumısımız aktuallıǵinda keltirip ótkenimizdey dáwir talabı bolǵan XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń janrlıq aspekktten izertleniw máselelerin tereńirek úyreniwdi maqset etip qoydıq. Pitkeriw qánigelik jumısınıń usı baslı maqsetin iske asırıw ushın tómendegidey wazıypaladı belgilep aldıq.

-XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq kózqarastan izertleniwi

-Ádebiy janrlar tuwralı, lirika túri tuwralı teoriyalıq oy-pikirler.

-XIX ásir qaraqalpaq lirikası hám onıń janrlıq aspektte izertleniwi

a)Ádebiy túr sıpatında izertleniwi; XIX ásir lirikasınıń mazmun sıpatı boyınsha klassifikaciyalanıwı ( didaktikalıq, muxabbat lirikaları h.t.b.)

b)lirikanıń forması boyınsha klassifikaciyalanıwı ( murabba, tórtlik, muxammes) - XIX ásir qaraqalpaq epikalıq poeziyası hám onıń janrlıq k aspektten izertleniwi. - XIX ásir epikalıq poeziyasına sholıw. ( Berdaqtıń poemaları: «Axmaq patsha»,

«Aydos baba», «Ernazar biy», «Kúlen bolıs», «Shejire», «Xorezm»)

-XIX ásir epikalıq poeziyasınıń izertleniwi.

-XIX ásir qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń lirikalıq shıǵarmaların izertlegen miynetlerdiń baǵdarları, máseleni jarıtıwdaǵı áhmiyetin qarastıriw;

Pitkeriw qánigelik jumısınıń teoriyalıq nátiyjeleri XIX ásir qaraqalpaq

ádebiyatınıń janrlıq aspektten izertleniwin belgili tártipte, sóz etilgen shıǵarmalarınıń janrlıq belgilerine qaray úyreniliw ózgesheliklerin óz ishine qamtıydı. XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń janrlıq aspektten izertleniw jaǵdayları belgili dárejede sistemali úyrenildi.

7

I BAP. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq kózqarastan izertleniwi 1.1. Ádebiy janrlar tuwralı, lirika túri tuwralı teoriyalıq oypikirler.

Pitkeriw qánigelik jumısımızdıń bul bóliminde qaraqalpaq klassikalıq lirikasınıń janrlıq jaqtan izertlewdiń baslı ilimiy shártlerine toqtap ótiledi, yaǵnıy janrlar boyınsha, sonıń ishinde lirika túri tuwralı ulıwma ádebiyattanıw ilimi erisken teoriyalıq jetiskenlikler milliy lirikanı tallaǵanda qollanıw máselesi qaraladı. Biraq sonı da aytıw kerek, kórkem ádebiyattıń janrları dúnya

ádebiyattanıw iliminde ele tolıq sheshilmegen tartıslı másele. Kórkem shıǵarmalardı janrlarǵa ajıratıw kópshilik jaǵdaylarda shártli túrde iske asırılıp júr. Sonlıqtan ádebiy janrlardı, sonıń ishinde lirikalıq janrlardı belgilewde terminologiyalıq qaramaqarsılıqlar, shataslıqlar bar. Belgili ádebiyatshılar shıǵarmalardı janrlarǵa jiklewdiń (klassifikaciyalawdıń) hár qıylı variantların usınadı. Sonlıqtan biz bul boyınsha teoriyalıq anıqlamalardı ilimpaz Qurbanbay Járimbetovtıń ''XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı'' degen monografiyasınan paydalanǵan halda ádebiy janrlar tuwralı, lirika túri tuwralı teoriyalıq oy-pikirlerdi keltirip ótemiz.

Ádebiy janrlar máselesi ilimde burınǵı Aristotel zamanınan berli sóz etilip keledi. Janr termini francuz tilindegi genre″ sózinen kelip shıǵıp tur yamasa

jınıs degendi bildiredi. Ádebiy janr degende estetikalıq sezimlerdi beriw usılları, kórkem súwretlew shártleri (principleri), tematikalıq, mazmunlıq qásiyetleri bir birine uqsas yaki jaqın bolǵan shıǵarmalardıń toparına aytıladı. Aristotel óziniń

Poetika sında ádebiy shıǵarmalardı kórkem súwretlew principleri boyınsha ayırıp, olardı úsh túrge bóledi: epos, lirika, drama. Eger jazıwshı (Aristotel termini boyınsha poet ) waqıyalardı bayanlaǵanda olardan ózin bólek tutsa, waqıyalarǵa

ózi qatnaspay olar tuwralı sırttan qalıs bayan qılsa, bunday shıǵarmanı Aristotel epos jınısına (túrine) jatqaradı. Mısal retinde Gomerdiń Iliada

8

hám Odisseya dástanların keltiredi. Egerde jazıwshı (poet) shıǵarmada ózi menen ózi bolıp, ózligin ózgertpese, bunday shıǵarmanı lirika túrine jatqaradı. (Lirika termini Aristotel zamanında qollanılmaǵan, ol sońıraq ellinizm dáwirinde payda bolǵan). Lirika tuwralı óziniń bul pikirlerin Aristotel antik grek shayırları Pindardıń, Alkeydiń hám Safonıń shıǵarmalarına súyenip aytqan.

Ádebiy jınıslar (túrler) boyınsha tereń pikirler aytqan filosoflardıń biri Fridrix Gegel boldı. Ol óziniń kórkem óner (Gegeldiń termini boyınsha

poeziya ) tuwralı oy-pikirlerin XIX ásirdiń birinshi shereginde islep shıqtı. Bul waqıtta Evropa ádebiyatında romantizm baǵdarı ústemlik etip hám kritikalıq realizm metodınıń belgileri anıq kórine baslaǵan edi. Bul jaǵdaydı Gegel álbette esapqa aldı. Ol óziniń kórkem óner teoriyasına baǵıshlanǵan belgili Estetika degen atamadaǵı tórt kitaptan ibarat miynetinde ádebiyattıń úsh túrine de ayırımayırım toqtap ótedi.

Kórkem shıǵarmalardı túrlerge bóliwdiń usı Aristotel hám Gegel islep shıqqan principlerin V.G.Belinskiy Poeziyanıń jınıslarǵa (rod) hám túrlerge bóliniwi degen miynetinde basshılıqqa aladı hám usı baǵdarda óz pikirlerin rawajlandıradı.2 Jańa dáwirdegi ádebiyattıń janrlıq ózgerislerin esapqa almaǵanda (liro-epikalıq hám liro-dramalıq shıǵarmalardıń payda bolıwı) kórkem ádebiyattı usı úsh jınısqa bólip qaraw tiykarınan saqlanıp kiyatır. Degen menen hár bir ádebiy túr (yamasa jınıs) óziniń ishki bóliniwlerine hám tártiplerine iye.

L.I.Timofeev kórkem ádebiyattı dástúrli úsh túrge (epos, lirika, dramaǵa) bóledi de, hár bir jınıstı ishki túrlerge ajıratadı: - roman, povest, gúrriń, ocherk hám t.b. Al hár bir ádebiy túr óz gezeginde jáne de tarmaqlanadı: tariyxıy roman, filosofiyalıq roman, ájayıp hádiyseler romanı hám t.b. Janrlardı keń tallaǵannan soń L.I.Timofeev tómendegi sheshimdi usınadı: ádebiy jınıslardı (epos, lirika, drama) janr termini menen ataw;

2 Белинский В.Г. Собр.соч. В трех томах. Т.w. Статьи и рецензии qirq-qirt. Москва, ГИХЛ, qiri, cc. t-yu.

9

janrlıq bóliniwlerdi (roman, povest, gúrriń hám t.b.) janrlıq túr (vid) dep ataw. Janrlar boyınsha tallawların L.I.Timofeev usınday teoriyalıq hám terminologiyalıq principte alıp baradı.3

Ózbek ádebiyatshısı I.Sultan epos, lirika, dramanı ádebiy túr dep, al olardıń tarmaqların, mısalı, roman, povest, ǵázzel, muxammes, qasiyda, qosıq, rubayılardı

ádebiy janrlar dep ataydı.4

Teoretik V.E.Xalizev te ádebiy janrlar tuwralı bergen túsiniklerinde joqarıda keltirilgen G.N.Pospelovtıń poziciyasın quwatlaydı.5 Demek, belgili ilimpazlar kórkem shıǵarmalardı mazmunlıq janrlar hám forması boyınsha ajıralatuǵın janrlar dep bóledi.

Joqarıda atap ótilgen ilimpazlar ádebiy janrlar boyınsha, sonıń ishinde lirika janrı boyınsha aytqan óz pikirlerin Batıs Evropa hám rus ádebiyatın (G.N.Pospelov, L.I.Timofeev, L.V.Chernec, V.E.Xalizev, ulıwma Shıǵıs hám

ózbek ádebiyatın (U.Tuychiev, I.Sultan hám t.b.) tereń analizlewdiń tiykarında aytadı.

Ádebiy janrlardıń, sonıń ishinde lirikanıń qásiyetlerin tereń izertlegen bul ilimpazlardıń pikirlerine qosılıwǵa boladı hám qaraqalpaq lirikasın ilimiy tallaw jasaǵanda olardı tiykarınan basshılıqqa alıwǵa boladı.

Kórkem shıǵarmalardı janrlarǵa bóliwdiń jáne bir tártibi-bul shıǵarmalardı formalıq belgileri, qásiyetleri boyınsha ajıratıw. Bul jaǵdayda shıǵarmalardıń ámeliy (texnikalıq) tamanlarına baslı dıqqat beriledi. Mısalı, shıǵıs lirikasında

ǵázzel, rubayı, murabba, muxammes, musaddas hám t.b., batıs lirikasında kancona, sonet, oktavalar óz ishine kútá kóp ámeliy yaki texnikalıq qásiyetlerdi hám belgilerdi jámleydi. Lirikanıń bul túrleri birinshi náwbette qosıqtıń qatar hám buwın sanlarına, bánt, ırǵaq, intonaciya, uyqas usaǵan belgili texnikalıq qaǵıydalarǵa baǵınadı.

3Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. Изд. r, исправленое, Москва, Просвещение , qouq, cc. etr-ett.

4Султан И. Адабиет назарияси. Тошкент, Y3итувчи , qoi0, wo-wew-бетлер.

10

Joqarıda eslep ótilgenindey ámeliy jumıs babında shıǵarmalardı uqsas hám jaqın belgileri boyınsha ajıratqanda barlıq bóliniw principlerin janrlar dep ataw

úrdis bolıp ketken. Mısalı, ádebiy túrler bolǵan epos, lirika, drama da janrlar, mazmun, tema belgileri boyınsha ayırılatuǵın shıǵarmalar toparların da janrlar dep ataw dástúr bolıp ketken. Aytayıq, didaktika (aqılnásiyat) janrı, muhabbat qosıqları, satiralıq shıǵarmalar, tragediyalıq shıǵarmalar hám t.b. janrlıq atamalar usı principte kelip shıqqan. Sonday-aq shıǵarmalardıń qurılısı, kólemi, texnikalıq belgileri, basqa da uqsas qásiyetleri boyınsha da bir tekles shıǵarmalar toparlarına da janrlar dep at beriw ádet bolıp ketken. Mısalı, roman janrı, gúrriń janrı, ǵázzel janrı, muxammes janrı hám t.b. Hátteki proza janrı, poeziya janrı dep ajıratıwlar da házirgi ádebiyatta hám ádebiyattanıwda keń tarqalǵan terminologiyalıq qubılıslardan. Negizinde proza hám poeziya kórkem tildiń túrleri (vidı xudojestvennoy rechi).

Biz bul pitkeriw qánigelik jumısımızda janrlıq atamalardıń barlıǵın qayta qarap, qayta talqılap, olarǵa pútkilley jańa atamalar, túsinikler beriw niyetinde emespiz. “Lirikada janrlar máselesi tuwralı hár qıylı teoriyalıqestetikalıq pikirler kóp (I.Sultan, W.Twychiev, N.Shukurov, M.Ibrahimov, O.Nosirov, R.Arzibekov) . Olardı úyreniw hám juwmaqlastırıw tiykarǵıların tirek etip alıp, lirik janrlardıń hár birin monografiyalıq tárizde izertlew ele kún tártibinde turıptı.''6 Sonlıqtan biz házirshe ádebiyattıń lirika túri boyınsha islenip shıǵılǵan hám ilimde keń tarqalǵan teoriyalıq túsiniklerdi, ámeliy qollanbalardı, atamalardı qaraqalpaq lirikasın, sonıń ishinde XIX ásir lirikasın janrlıq jaqtan tallaǵanda basshılıqqa alǵan maqul dep esaplaymız. Anıǵıraq aytqanda Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaqtıń lirikalıq shıǵarmaların dáslep ádebiy túr (lirika) sıpatında tallap, olardıń lirikalıq qásiyetlerin ashıw maqsetke muwapıq keledi. Ele de anıǵıraq aytsaq, olardıń estetikalıq qásiyetlerin, belgilerin ashıw, yaǵnıy lirikalıq shıǵarmalardıń oqıwshıda estetikalıq sezimlerdi: gózzallıq sezimlerdi,

6 Умуров *. Адабиет назарияси. Тошкент, ''Шар3'', w00w, wwu-бет.

11