MD hám PQJ / T.Qayıpbergenovtıń Qaraqalpaq dástanı trilogiyasında kórkem psixologizm

salmanıń boyı. Misli eki qabat qora sıpatında ósken shoq sheńgelliktiń dál ortasında úlken bir torańǵıl bar. Qoyıw sayamanlı, payızlı uyqılap qalǵanda qáwipli emes. Qanday jez tırnaq haywan bolsa da, sheńgellikke tumsıǵın batıra almaydı, awız tabıw haywan túwe, biytanıs adamǵa múshkil. Tábiyat ózin solay kógertken, balıqqa qurılǵan qazanday eki ret aylanıp ishke kiriledi»

Joqarıdaǵı úzindi de bir jaǵınan qaraqalpaq jeriniń adam barmas toǵaylarınıń gózzallıǵı súwretlense, ekinshi jaǵınan qaraqalpaq biyleriniń ele awızbirshiligi ketpegen waqtındaǵılardıń háreketi, Xiywadan qısınıpqımırılıp qaytqanda óz jeriniń toǵayı da biytanıs kózden jasırıp, olarǵa dem alıwǵa múmkinshilik beretuǵınlıǵı tuwralı ıqsham túrde berilgen. Bunnan basqa súwretlengen tábiyat kórinisi romannıń bas qaharmanı Aydos biydiń abıroyın, tapqırlıǵın, er júrekligin kórsetetuǵın waqıyalarǵa alıp baratuǵın bir kópir sıpatında xızmet etedi.

«Baxıtsızlar» romanında tábiyat kórinislerin súwretlew adamlardıń háreketine kontrastlıq formada iske asadı. Bul nárse adamlar arasındaǵı alawızlıqtı, awızbirshilikti kórsetiwge xızmet qıladı. Máselen, tómendegi úzindini tallap qarayıq:

«Bıyılǵı báhárdiń ózgesheligi hár qashanǵıdan az jawınlı. Bazda sondaysonday shelekleydi, dalaǵa adam shıǵa almaydı. Bunday gezde sharwalarda, diyxanlarda «el táǵdirine aspan jılap tur» degen gáp qılısadı. Jawın qansha moldan sheleklese, sonsha tez ashılıp, quyash jarqıraydı, keshe ǵana aq tańlaǵı shıǵıp qulazıǵan maydanlar kók shópten kórpe jamılǵanday boladı da qaladı. Bunday gezde sharwalar da, diyxanlar da «bıyıl quday bergen báhár edi, átteń-átteń»...

desip gá xannıń, gá Qońırat hákiminiń, gá Aydos penen Begistiń jeti pushtına mıńsan nálet jawdıradı».

Joqarıdaǵı kórinip turǵanınday-aq, quyashtıń jarqırawı, átiraptıń kók shópten kórpe jamılıwı qaharmanlardıń kóterińki káypiyatın súwretlewge emes, al urısqaǵıstı, jawgershilikti sáwlelendiriwge xızmet

40

yetip turǵanlıǵın kóremiz. Demek, joqarıdaǵı ideal peyzajdıń elementleri adamlardıń bir-birine degen haywanlarsha qatnasın, feodallıq-urıwlıq jámiyettegi zorabanlıqtı súwretlewde úlken áhmiyetke iye.

Kórkem peyzajdıń kontrastlıq formada súwretleniwi tómendegi úzindiden de kóriwimizge boladı.

«Janlı-jániwarǵa «alqulım» bergen báhár kelip Xiywa ayrıqsha sánge kirdi. Erik, alma aǵashlarınıń hár qıylı gúlleri pútkil sháhárdi jawıp, jaylar ılay diywallardan emes, aq-qızıl lipaslı shoq-shoq gózzal baǵlardan quyılǵan sıyaqlı. Tek minaratlar menen biyik dárwazalar ǵana alıstan kózge taslanıp, gúl jamılǵan qalaǵa állenetken eskilik hám húkimdarlıq keypin berip turıptı».

Kórkem peyzajdıń adamlar arasındaǵı jaǵdaydı, qaharman menen sharayat arasındaǵı qatnastı, qaharman xarakterin ashıwdaǵı xızmeti T.Qayıpbergenovtıń «Túsiniksizler» romanında da dawam ettirilgenin kóremiz. Belgili bolǵanınday-aq, bul roman qaraqalpaqlardıń Xiywa xanlıǵınıń eziwine qarsı 1855-1856 jıllardaǵı

Ernazar alakóz basshılıǵındaǵı kóterilisi súwretlenedi. Romanda Ernazar alakóz, Qumar analıq, Fazıl biy, Sayıpnazar biy, Ernazar keneges, Qaraqum iyshan t.b tariyxıy tulǵalardıń obrazları jasalǵan. Bul obrazlar Ernazar alakóz obrazınıń átrapında jámlengen hám onıń Xiywa xanına qarsı alıp barǵan gúresin súwretlewge xızmet qıladı.

Belgili bolǵanday-aq, Ernazar alakóz, Mırjıqtıń balası bolıp, ol ákesi Xiywa xanı siyasatınıń qurbanı bolǵannan keyin, anası Qumardıń qolında tárbiyalanadı. Qumar onı watan súygish, Xiywa xanınıń eziwshilik siyasatına qarsı tárbiyalaydı. Ernazar anasınıń tárbiyasına sadıq bolıp ósedi. Erjete kele ol Xiywa xanına baǵınbay óz xalqın oǵan qarsı gúreske baǵdar-laydı. Xiywa xanı da túrli-túrli hiylekerlik ámellerdi iske saladı. Tómendegi peyzaj Xiywa xanı menen Ernazar alakózdiń arasındaǵı qarama-qarsılıqtı súwretlewge xızmet qıladı. «Ámiwdáryanıń arqasında

41

qanday boran bolsa da, onsha sezine bermeytuǵın Xiywada bıyılǵı gúz hár jılǵısınan erte baslandı. Suwıq kúnnen-kúnge órshelenip bir jerde turıp isleytuǵınlarǵa, sonıń ishinde zindan qarawılları ushın sarsıqlı jaǵday tuwdırıwda, etin shımshıǵan ayaz aldı-artına eriksiz teńseltip, tındırmay jer tepkilegende, olar ishtegilerdiń tońlı ızǵar iyisine, ózlerinen shıqqan iyis qosılıp, súyeklerine shekem qaqsap, demleri qısılıp atırǵanına oy jibermeydi, dúnyanıń barlıq ráháti tek zindanda sıyaqlı kórinedi. Tań aldındaǵı suwıqqa shıdamay zirdek qatıp, denesi juwlaǵan sayın qolların úplep gúbirlenedi, sóginedi.

Pátli at súyretkisine jetip kele almay, qarǵa bir neshe mártebe jıǵılıp Ernazardıń basınıń tańıwı sheshilip, jarası qanadı. Onı irkiwge ilaj qollanbaqshı bolǵan Teńelge de pursat berilmey, múmkinshiligi barınsha Xiywaǵa jetiw ushın pashshaplar tutqan uzın qamshılar kóp shola háreketke kirdi»1.

Peyzajdıń kórkem dóretpeniń qurılısındaǵı áhmiyetin ádebiyatımızdıń milliy

ózinsheligin súwretlewdegi ornın belgilep beriwde biziń qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde elewli hesh nárse islenbey atır. Bul qubılıstı izertlewde rus ádebiyatshı alımları bir qansha tabıslarǵa eristi.

Máselen, rus alımı M.N.Epshteyn óziniń «Priroda, mir, taynik vselennoy»2 degen kitabınıń peyzaj degen bóliminde bul kórkem qubılıstıń rus ádebiyatınıń milliy ózgesheligin beriwdegi áhmiyetine toqtap ótedi. Onıń jazıwınsha hár bir milliy ádebiyat óziniń keń tarqalǵan hámmege unaǵan motivlerine iye. Olar sol

ádebiyattıń estetikalıq ózinsheligin belgilewde úlken xızmet isleydi. Máselen, nemec ádebiyatında toǵay, francuz ádebiyatında bulaq obrazları qanday áhmiyetke iye bolsa, rus ádebiyatında qayım obrazınıń sonday áhmiyetke iye ekenligin jazadı. Sonıń menen birge, ol peyzajdıń bir qansha túrlerin kórsetip ótedi. Máselen, klassizm

1Қайыпбергенов Т. Қарақалпақ дәстаны. Тарийхый трилогия. III китап. Түсиниксизлер. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1986.

2Эпштейн М.Н. Природа, мир, тайник вселенной... Москва, «Высшая школа», 1990

42

ádebiyatında ideal peyzajdıń, romantiklerde burqasınlaǵan peyzajdıń, kritikanıń realizm wákilleriniń dóretiwshiliginde qayǵılı peyzajdıń basım bolǵanlıǵın kórsetedi. Peyzajdıń bunday estetikalıq túrlerinen basqa milliy hám ekzotikalıq peyzaj, qısqı hám jazǵı peyzaj, fantastikalıq peyzaj qusaǵan tiplerinde kórsetip

ótedi.

Qaraqalpaq prozasında da peyzajdıń qollanılıwınıń ózine tán ózgesheligi bar. Peyzajda máwsimniń ózgesheligin súwretlew úlken áhmiyetke iye. Máselen, T.Qayıpbergenovtıń tariyxıy romanlarında avtordıń poziciyası, qaharmanlardıń turmıs táshwishleri usı jıl máwsimi menen tıǵız baylanısıp ketedi. Máselen, xalıqtıń awır turmısın sóz etpekshi bolsa, kóbinese gúzdiń ıǵallı, adamǵa jaqpaytuǵın dawıllı kúnleri, qaharmannıń burqasınlaǵan ashıwlı minezin sóz etpekshi bolsa, qáhárli qıs kúnlerin, onıń turmısındaǵı quwanıshlı kúnlerin aytpaqshı bolsa, báhárdiń elpip esken jaǵımlı samalların, quyashlı kúnlerin súwretleydi. Bul óz gezeginde shıǵarma qaharmanlarınıń mine-qulıqlarınıń tereńnen ashıp beriwge járdem etedi. Máselen, tómendegi úzindilerge itibar bereyik:

«Talay máwsim awmasıp, tábiyat kóp ret hár qıylı túrge dóndi. Bári bir

xalıqtıń kún keshiriwi bayaǵısınsha awırmanlıqta qalıp bara berdi...

1853-jıldıń báhárinde, hár qıylı qubılǵan aspan, tap Ernazardıń Xiywadan shıǵıwın kútip turǵanday, birden tamshıladı. Ol Xiywadan eki shaqırımday uzaqlasqan gezde, tamshılar mayda jawınǵa aylanıp silpiledi. Aspan betine qara shatır tutılǵan yańlı aynalanıń túneriwine qaraǵanda, jawınnıń búgin tınǵanday túri joqlıǵına kózi jetse de, Ernazar artındaǵı jaqın qalaǵa qaytpadı. Jol boylarına mákanlasqan shıńıraw-shańıraw awıllarǵa da qayrılmadı, eline qaray talpınǵan bir adımı ǵániybet kórindi».

Bul úzindi de biz romannıń bas qaharmanı Ernazar alakózdiń Xiywadan qaytqandaǵı káypiyatı, eline qaytıp shashırandı qaraqalpaq urıwların biriktirip, olardı Xiywa xanına qarsı kóteriliske sharlawǵa degen baǵdarın

43

kórsetiw ushın úlken áhmiyetke iye. Bunda aspannıń qara shatır yańlı túneriwi, qaharmandı aldında kútip turǵan dramatizmge tolı waqıyalardan derek beredi. Jawınlı kún qaharmannıń basına túsetuǵın awır músiybettiń belgisi.

Romannıń bas qaharmanınıń hal jaǵdayın belgilewge xızmet qılatuǵın jáne bir tábiyat kórinisine itibar bereyik:

«Qıs hár qashanǵısınan qatal suwıq bolsa da, báhár erte belgi berdi. Aral teńiziniń jaǵalarında hawa rayı qılıqlı kelinsheklerdiń minezine tákábbil birde túneredi, birde jadıraydı, birde nóser jawın tamshılaydı, gey kúnleri aynala tazarıp, nápes alıw keńeyedi, gey kúnleri Qaraqum jaqtan shańǵıt kóterilip kóz ashtırmaydı. Hár qaysısı bir xanlıqtıń tutıwın tutıp, bir-birinen biyǵárez húkim súriw ushın shashaw-shashaw qonıslasqan awıllardıń taltań biyleri menen sóylesiw, olardı bir nársege kóndiriw, teńiz jaǵalarınıń qılıqlı tábiyatı yańlı».

Bul tábiyat kórinisi XIX ásirdiń ekinshi yarımında óz xalqınıń shashırandı urıwların biriktirip qudiretli mámleket Rossiyanıń qol astına ótiw ushın «alpıs biydiń «Ahidnamasın»« tayarlawǵa umtılǵan Ernazar alakózdiń umtılısın, jaǵdayın súwretlewde jazıwshı tárepinen júdá sheber túrde berilgen. Qaraqalpaq biyleriniń hár túrli minezleri, qılıqları tábiyattıń ózgermeli qubılısına megzetiledi: Kún birese ashılıp, birese jabılıp turǵanınday qaraqalpaq biyleriniń de birewleri Ernazar alakóz aldına jayǵan

«ahidnamaǵa» ap-ańsat qol basıp mór saladı, jáne birazları qabaǵın qarsa jawıp

ábden qıynaydı.

Juwmaqlap aytqanda, «Túsiniksizler» romanında da kórkem peyzaj súwretlengen dáwirdiń haqıyqatlıǵın beriwde qaharman xarakterin ashıwda, obraz jasawda úlken áhmiyetke iye. Bul romanda qayǵılı peyzaj tiykarǵı orındı iyeleydi. Bunıń tiykarǵı sebepleri bar. Ernazar alakóz qanshelli óz xalqına ǵárezsizlik alıp beriwge umtılmasın, urıwlardıń pıtırańqılıǵı, awızbirshiliksizligi ayırım biylerdiń satqınlıǵı, ulıwma urıwlıq-feodallıq

44

qatnaslarǵa tiykarlanǵan qaraqalpaq jámiytiniń rawajlanıwda artta qalıwshılıǵı sebebinen Xiywa xanına qarsı kóterilis jeńiliske ushıradı. Kóterilis basshıları hám qatnasıwshıları ayawsız jazalandı. Sonlıqtan, bul waqıyanı súwretlewde qıs máwsimi jawınlı kúnler, bultlı aspan, dawıllı hawa rayı keń túrde qollanıladı. Al egerde quyashlı hám báhár kúnleri qollanılǵan menen de olar kontrastlıq formada qaharmannıń, onı qorshaǵan sharayattıń awır jaǵdayın súwretlewge xızmet qıladı.

Juwmaqlap aytqanda, T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» tariyxıy trilogiyasına kirgen «Maman biy ápsanası», «Baxıtsızlar», «Túsiniksizler» romanlarında kórkem peyzajdıń ózine jarasa úlken ornı bar ekenligin kóremiz. Birinshiden, kórkem peyzaj súwretlenip atırǵan dáwir waqıyalarına avtordıń qatnasın bildirse, ekinshiden, tariyxıy iskerler bolǵan Maman biy, Aydos biy, Ernazar biylerdiń xarakterin ashıwǵa xızmet qıladı. Bul atı atalǵan romanlarda tábiyat kórinisi qaharmanlardıń psixologiyasına say halda súwretlense, ekinshi jaǵdayda olardıń poziciyasına kontraslıq awhalda berilip belgili bir kórkem júkti alıp júretuǵınlıǵın kóremiz.

Juwmaq

Juwmaqlap aytqanımızda, biz joqarıda qaraqalpaq ádebiyatında, ásirese, proza tarawında kórkem psixologizm principiniń rawajlanıwına salmaqlı úles qosqan,

óziniń kólemli tariyxıy romanları menen belgili bolǵan jazıwshımız T.Qayıpbergenovtıń dóretpelerine toqtap óttik.

Ásirese, jazıwshınıń belgili romanlarınan «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasına kiretuǵın «Maman biy ápsanası», «Baxıtsızlar», «Túsiniksizler» romanlarındaǵı kórkem psixologizmniń ashıp beriliw sheberligine toqtadıq.

Jumıstıń aldına qoyǵan wazıypasına baylanıslı I bap «Tariyxıy iskerler obrazların jaratıwda kórkem psixologizmniń tutqan ornı» dep atalıp, onda biz tómendegidey juwmaqlarǵa keldik.

45

T.Qayıpbergenov tariyxıy iskerler obrazların Maman biy, Aydos biy, Ernazar biylerdiń kórkem tulǵaların qayta jaratıwda tek ǵana qurǵaq avtor bayanlawlarına, waqıyanı dizip súwretlewge berile bermesten, qaharmanlardıń ishki ruwxıy dúnyasına, psixologiyasına úlken itibar bergenligin kóremiz. Máselen, birinshi romanda XVIII ásirdegi qaraqalpaqlardıń azatlıq ushın, ruwlardıń awızbirshiligi ushın alıp barǵan gúresleri orazan batır, Murat shayıq, Írısqul biy, Maman biylerdiń háreketlerin súwretlew menen birge olardıń ishki jan dúnyasındaǵı quramalı kewil keshirmelerdi, sezimlerdi beriw arqalı da iske asırılǵan.

Bunda avtor kórkem psixologizmniń súwretlew usılları bolǵan avtorlıq sıpatlama, ishki monolog, keskin dialoglar sheber túrde paydalanǵan.

«Qaraqalpaq dástanı» nıń ekinshi romanı qaraqalpaqlardıń XIX ásirdiń birinshi yarımındaǵı azatlıq kóterilisin súwretlewge arnalǵan. Bunda waqıyalar tiykarınan Aydos biy, Tóremurat suwpı, Begis, Mırjıq h.t.b tariyxıy shaxslardıń obrazları kórkemlik tárepten qayta jaratılǵan. Bul dóretpede turmıs haqıyqatlıǵın súwretlewde kórkem psixologizmniń tutqan ornınıń keskin artqanlıǵın kóremiz. Bul nárse bas qaharman Aydostıń tariyxta júdá quramalı obraz bolǵanlıǵı menen tıǵız baylanıslı. Kórkem psixologizmniń bay múmkinshiliginen paydalanbay bul tulǵanıń júdá quramalı tábiyatın ashıp beriw derlik múmkin emes edi. Al,

«Qaraqalpaq dástanı» nıń, úshinshi romanı bolǵan «Túsiniksizler» romanında tariyxıy tulǵa Ernazar alakózdiń, onıń anası Qumar analıqtıń obrazların jaratıwda kórkem psixologizm ónimli túrde paydalanılǵan. Biraq, bul romanda psixologizmniń salıstırma salmaǵı «Baxıtsızlar» romanına qaraǵanda táwir-aq azayǵan. Bul bas obraz Ernazar obrazı menen baylanıslı. Sebebi, Ernazar tuwralı xalıq arasında, tariyxıy hújjetlerde xalıqqa sadıq, palwan, márt adam sıpatında maǵlıwmatlar saqlanǵan. Ol tuwralı qarama-qarsılıqlı maǵlıwmatlardı derlik ushıratpaymız. Usıǵan baylanıslı romannıń kórkem qurılısında

46

monologqa qaraǵanda avtorlıq sıpatlama, dialoglardıń salmaǵınıń kóbeygenligin kóremiz.

Belgili jazıwshı T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» dóretpesinde qaharmanlardıń ruwxıy dúnyasın, psixologiyasın, tariyxıy sharayattı súwretlewde kórkem peyzajdıń júdá úlken orın tutatuǵınlıǵın kóremiz. Sonlıqtan da bakalavr (qánigelik) jumısınıń ekinshi babı usı máselege arnalǵan. Bunda biz tómendegidey juwmaqlarǵa keldik.

Jazıwshınıń «Qaraqalpaq dástanı» tariyxıy trilogiyasına kirgen romanlarda peyzaj súwretlenip otırǵan tariyxıy waqıyalarǵa avtordıń qatnasın belgilewde, tariyxıy iskerler obrazın jasawda belgili áhmiyetke iye. Sebebi, súwretlenip otırǵan dáwir waqıyaların oqıwshınıń kóz aldına elesletiwde portret, zat hár túrli bezeniw nárseleri menen bir qatarda tábiyat dúnyasındaǵı qurılıslardı súwretlew de úlken orınǵa iye. Trilogiyasınıń birinshi romanında Maman biydiń óz aldına qoyǵan maqsetine erise almaǵanına baylanıslı qayǵılı peyzaj, onıń ajıralmas elementleri bolǵan qaqaman qıs, ızǵırıq suwıq, bultlı aspan h.t.b sıpatlar jiyi-jiyi qollanıladı. Hátte gey jaǵdayda xalıq túsiniginde qayǵılı waqıyanıń bolıwınan derek beretuǵın qızarıp batqan kún de jazıwshı tárepinen usı dástúriy formada paydalanǵan. Romanda at obrazına ayrıqsha máni júklengen. Onıń kórkem psixologiyalıq súwretlewde belgili ornı bar.

«Baxıtsızlar» romanında kórkem peyzaj psixologiyalıq funkciyanı ózinde alıp júredi. Bul nárse romannıń bas qaharmanı Aydostıń obrazı menen júdá tıǵız baylanıslı. Aydos júdá quramalı obraz. Ol qaraqalpaq xalqın bir jerge toplawda

úlken xızmet etken shaxs bolǵanı menen de kóp qáteliklerge jol qoyǵan adam. Onıń qaraqalpaqqa óz aldına xanlıq alıp beremen dep júrip, aldawǵa túsip óziniń eki inisin óltirgeni tuwralı da ańız-áńgimeler bar. Soǵan baylanıslı bolsa kerek, bul romanda da qayǵılı sıpatqa iye kórkem peyzajdıń túrleri kóp. Bunda peyzaj kóbinese kontrastlıq formada qollanıladı. «Túsiniksizler» romanında da kórkem peyzajdıń

47

qaharman psixologiyasın ashıwda, dáwir haqıyqatlıǵın beriwde úlken áhmiyeti bar. Ulıwma aytqanda, T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasında XVIII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaqlardıń xalıq azatlıq gúreslerin súwretlewde kórkem psixologizmniń hár qıylı formaları sheber qollanılǵan. Jazıwshınıń XIX

ásir qaraqalpaq prozasında ayrıqsha tabısqa erisiwi de usı qubılıs penen tikkeley baylanıslı. Sonlıqtan da, XIX ásir qaraqalpaq prozasın usı baǵdarda tereńirek izertlew keleshektiń isi dep oylaymız.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Каримов И.А. Тарийхий хотирасиз келажак йўқ. Тошкент, "Шарқ" нашриѐти. 1998;

2.Ахметов С, Султанов Қ. Әдебияттаныў. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1987;

3.Ахметов С. Қарақалпақ әдебий сыны. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1993;

4.Ахметов С, Есенов Ж. Қарақалпақстан республикасының жазыўшылары.

Нӛкис: «Билим», 1993;

5.Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис: «Билим», 1994;

6.Баҳадырова С. Роман ҳәм дәўир. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1977;

7.Баҳадырова С. Фольклор и каракалпакская советская проза. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1984;

8.Баҳадырова С. Қарақалпақ әдебиятында тарийхый роман//«Әмиўдәрья», 1977, №11;

48