MD hám PQJ / T.Qayıpbergenovtıń Qaraqalpaq dástanı trilogiyasında kórkem psixologizm

Romandaǵı eki biy ortasındaǵı soqlıǵısıwlar sol dáwirdegi siyasiy dúzimdi xarakterlewshi turmıslıq konflikttiń kórinisi. Maman biydiń Xiywaǵa barıwı, jaslardı óner úyretiw ushın tarqatıwshıları haqqındaǵı waqıyalardı jazıwshı Amanlıqtıń Matyakub sharbaqshı, Bektemir menen bolǵan sóylesiwleri arqalı tanıstıradı.

Ulıwma, Maman biy obrazın dóretiwde, onıń xarakterin, ishki oy keshirmelerin beriwde jetiskenliklerge erisken.

Qaharman psixologizmin onıń aqıllılıq penen alıp barǵan biylik basshılıǵınan, danalıq penen aytqan keńes másláhátlerinen, xalıqqa bolǵan mehir-muhabbatınan kóremiz. Psixologizm ótmishti eslew arqalı payda bolıwı da múmkin, sharayattı túsindiriwge sebebinen boladı, keleshekti de anıqlaydı.

Romanda sóz etilgen Almagúl, Baǵdagúl h.t.b hayal-qızlar teńsizligin, hayalqızlardıń zarlı turmısın, xanlardıń olarǵa kórsetken zulımlıqların kórsete otırıp hár bir qa9arman obrazları arqalı sol dáwirdiń hayalqızlarınıń psixologizmin de jetkere alǵan. Mısalı, onı biz Almagúldiń aytqan zarlı nalıslarınan anıqlaymız. Onıń Nurabılla qara saqaldıń úyindegi gúrrińlesiwinen keyingi keterdegi gápin alıp qarayıq: «Ájaǵam meni izleyjaq bolsa, jolın aytayın. Men júrip ótken soqpaǵımdı kóz jas penen máńgi ızǵar etip qaldıraman. Ízǵar soqpaq kórse Almagúl sonnan júrip ótken desin»á dep aytqan sózi arqalı biz hayal-qızlarımızdıń turmısın, xarakterindegi psixologizmin kóre alamız.

Juwmaqlap aytqanda, «Maman biy ápsanası» tariyxıy roman bolıwı menen birge, onda elimizdiń xalqımızdıń ótmish tariyxı, tariyxıy adamların sóz etiw menen birge bunda xalıqtıń ármanı, tilegi, birgelikli jasawdaǵı úmit ármanları sóz etilgen. Jazıwshı romandaǵı sóz etilgen hár bir qaharman obrazın dóreter eken, hár bir qaharmannıń is háreketin, mártligin, batırlıǵın, aqıllı, danalıǵın kórsete otırıp sol qaharmanlardıń ishki

20

dúnyasın, oy-tolǵanısların, debdiwlerin, tilek ármanların, ulıwma alǵanda, qaharmanlardıń psixologizmin jetkere biliwge háreket etken.

T.Qayıpbergenovtıń qálemine tiyisli kólemli romanlarınan jáne birewi bul onıń ekinshi kitabı, yaǵnıy, «Baxıtsızlar» bolıp tabıladı.

Biz joqarıda «Maman biy ápsanası» romanındaǵı súwretlengen qaharmanlar obrazlarınıń psixologizmin sóz ettik. Ondaǵı jazıwshınıń qaharman psixologizmin ashıp beriwdegi jetiskenlik sheberliklerine az da bolsa toqtap ótken edik.

Endi biz «Baxıtsızlar» romanındaǵı Aydos biyge tiyisli bolǵan, qaharman xarakteriniń ashılıw jollarına, qaharmannıń minez-qulqına, oyqıyalına, ishki keshirmelerine, tilek-ármanlarınıń jazıwshı tárepinen qanshelli dárejede sheber berile alǵanlıǵın kórip ótpekshimiz. Sonıń menen birge Maman biy hám Aydos biy xarakterlerindegi uqsaslıq hám ózgeshelikti birbirine salıstırǵan halda qarap

ótiwdi maqset ettik.

Aydos biy de Maman biy sıyaqlı tariyxta bolǵan adam. Onıń barlıq xızmetleri qaraqalpaq xalqın biriktiriwge onıń azatlıqqa erisiwge bolǵan ármanları menen baylanıslı. Jazıwshı bizge Aydos biy obrazın dóreter eken, onıń mártligin, batırlıq kúsh ǵayratın kórsete otırıp, qaharmannıń xarakterin ashıp beriwge háreket etken. Aydos biydiń unamlı hám unamsız táreplerin sóz ete otırıp qaharmannıń xarakterin, jeke ózine tiyisli bolǵan psixologizmin onıń xalıq penen bolǵan sóylesiwleri arqalı jeke óziniń oy-pikir júritiwleri, oylawları arqalı barınsha tásirli etip jetkeriwge urınǵan.

Romandaǵı waqıyalardıń rawajlanıp konfliktlerdiń júzege keliwine hám olardıń sheshiliwinde bul qaharman obrazınıń xarakteri jetekshi orın iyeleydi. Bárshe bolıp atırǵan waqıyalardıń saldarınan, keskin konfliktlerdiń arasındaǵı ǵana biz qaharmanımızdıń psixologizminiń ashılıwına jol kórsetkenligin kóre alamız. Romannıń bas qaharmanı Aydos biy, jáne onıń eki inisi Begis hám Mırjıq.

21

Aydos biy ne aytsa, eki inisi ushın da, xalıq ushın da nızam, onnan ruqsatsız hesh qanday daw da sheshilmeydi.

Aydos biy menen Qońırat hákimi Tóremurat suwpınıń aralasıwı aqıbetinde payda bolǵan konflikt nátiyjesinde awızbirshilikli adamlar arasında ala awızlıq baslanadı. Sonlıqtan, romannıń tiykarǵı syujetin háreketke keltiriwshi bas konflikt Aydos biy menen Tóremurat suwpı arqalı berilgen. Romandaǵı bunnan basqa járdemshi konfliktlerdiń hámmesi usı bas konflikt penen baylanıslı túrde háreket etedi. Eger konflikt bolmasa turmıslıq haqıyqatlıq izbe-iz súwretlenbes edi. Tek xarakterlerdiń óz-ara soqlıǵısıwı nátiyjesinde ǵana olardıń psixologizmi, ishki dúnyası ashıladı, yaǵnıy, qarama-qarsılıqları sheshiliwi arqalı eki táreptiń kózqarasları, oy-pikirleri, ishki debdiwleri, ne islegenleri hám kim ekenlikleri kózge taslanadı.

Aydostıń obrazın qarap óter ekenbiz, onıń psixologiyalıq táreplerin, qaharmannıń ishki tolǵanıslarınıń konkret gúwası bolıp otıramız.Bul qaharmannıń oy-qıyalı tek bir nárse, xalıqtı bir jerge jámlew.

Aydos tariyxıy dereklerde kórsetilgenindey hám romanda súwretlengenindey, sonday kúshli, dana, aqıllı, ótkir pikirli, bir sózli, zamanındaǵı qatar qurbılarınıń arasında jolbarıstay aybat shekken aǵla biy.

Tilegi hár qaysısı hár kimge arqa súyep baslarına bir awır kún tuwsa sırttan mádet kútip otırıp pıtırańqı xalqın bir jerge jámlew, hámme urıwlar birigip, qaraqalpaq xanlıǵı dúzimi basqadan biyǵárez jasar edik, ózimizdiń qalamız,

ózimizdiń kárwan sarayımız bolar edi, ulqızlarımız oqıǵanday meshit medresemiz bolar edi dep árman etedi hám usı ármanınıń iske asatuǵınına tolıq isenedi. Mine, jazıwshı tárepinen Aydos biydiń xarakterin súwretlep kórsetken psixologizmi.

Romandaǵı qaharmanlardıń ishki dúnyasındaǵı qarama-qarsılıqlardıń sáwleleniwin, olardıń xarakterleriniń hálsiz jaǵı menen kúshli tárepleriniń gúresi sıyaqlı júzege shıǵıp otıradı. Mısalı: Aydos biydiń Xiywa

22

xanınıń kúshine isenip paydalanıp eldi biriktiriwdi ámelge asırǵan menen biraq, xan láshkerleri ótken jerge giya, shóp kógermeytuǵınlıǵın eslep ótken islerine

ókiniwleri, sonı eslemey óziniń de tınısh otıra almaǵanlıǵı, oylap kúyiniwleri, eki inisin teńdey óltirgendegi tolǵanısları h.t. basqa sıyaqlı waqıyalardıń rawaj alıwı menen qaharmanlarımızdıń ishki tolǵanıslarınıń ashılıwlarınıń gúwası bolamız.

Mısalı: Aydostıń Xiywa xanınıń gápine isenip, eki inisin óltirip, xan bolaman degendegi qıyalınıń ótirik ekenin sezgennen keyingi onıń awhalın alayıq: «Aydos eki shekesin qısıp shókke túsip otırıp qaldı. Qutlımurat inaq Aydostıń eńk-eńk jılap otırǵanın kórip aǵashtay sárriydi...Datxanadan qanday jaǵdayda shıqsa da, basqalarǵa sır aldırmay, kóringenge bas iyip kúlip sálemlesetuǵın biydiń kózleri jer kórmedi, miyi meń-zeń bolıp, saraydıń dárwazasına jetkenshe bir neshe súrnikti. Esitkenleri azday murtlash dárwazaman jáne ǵázep ilgegin tasladı.

-Aydos qaraqalpaq!

Basıńa tay shıǵańdı kiy de malıńdı baq Eki birdey inińdi teń óltirip

Xiywalıday xan bolmaǵa háddińe baq -Aldandım Dospan,-dedi bolǵanı

Qaytıp sóylewge tili kelmey eki kózinen jas parlawı menen, attıń basın bosqa jiberdi. «Maylı sheńgel»ge jetkende Aydos ókirip jiberdi. Ol erde otıra almay awıp jıǵıldı»1

Jazıwshı usınday dialog arqalı qaharman xarakterin, ruwxıy keshirmelerin hújdan azabına qıynalıp, aldanıp qalǵan Aydostıń basınan ótken psixologizmin tásirli etip jetkere alǵan. Oqıwshınıń júregine qozǵaw salarlıq bul kórinis jazıwshınıń qaharman xarakteriniń ishki dúnyasına, oy-

1 Қайыпбергенов Т. Қарақалпақ дәстаны. Тарийхый трилогия. I китап. Маман бий әпсанасы. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1979.

23

qıyalına kirip, onıń tolǵanısların, qıynalıwların túsiniwge hám onı sheberlik penen kórsete alıwında kórinedi.

Usı jerde Aydos penen Dospan ekewi arasındaǵı dialogtı jáne bir alıp qarayıq. Bundaǵı Aydostıń ishki keshirmelerine toqtap óteyik:

- Xannıń sózine sheksiz isenip, aldandım! Dostıńdı maqtasań jamanlıǵı bolǵan kúni aytarlıqtay, dushpanıńdı jamanlasań, jaqsılıǵı bolǵan kúni aytarlıqtay sańlaq qaldırıw kerek eken. Men onı sańlaq qaldırmay maqtar edim, aldandım, endi el-jurtqa ne deymenW Baxıtsız boldım, baxıtsız?...

- Joq biy baba, siz baxıtsız emessiz! kisini aldaǵan, wáde ıqrarın buzǵan adam

baxıtsız!...

Xan baxıtsız!...

Aydos bunıń menen tınısh tappay qırǵa shıqqan ılaqaday jáne bir zaman tuwadı:

-Xannıń eki túrli ǵáziynexanası bar ekenin bilmedim. Biri altınǵa, ekinshisi bos wádege tolı eken. Men sońǵısına qánáát qılıp júre berippen, aldandım, Dospan. Maǵan endi ólim miyasar, tek ólim!.

Jazıwshı Aydostıń psixologiyalıq xarakterin júdá sheber tásirli etip kórsete alǵan. Aldanǵanın bilgen Aydostıń awhalı júdá tómen edi. Ol xannıń bos wádesine isenip eki inisin óltirgenlerin jazıwshı tásirli etip Aydostıń tilinen alıp súwretleydi. Bundaǵı Aydostıń xan tuwralı oylarına, óziniń sadalıǵına bir aqıl juwırtıp ayta basladı.

Bul qaharman xarakteriniń jáne bir jetiskenlik penen shıqqanlıǵın kóremiz. Usı Aydostıń xarakterine tiyisli jáne bir kórinisin alayıq. «Neshe adamnıń kóz jasına qaldım. Eki inimdi ne ushın óltirdimW Qaraqalpaqqa xanlıq beredi dep

óltirip edim. Qurısın bul yalǵanshı dúnya! Kórmeyin, Dospan qaytıp kórmeyin! Meniń qılıshım qayda? Áper yamasa óziń soy janım!

24

Ol gá shapshıp, gá Dospandı julqılap naǵız delbege aynaldı. Sonsha aqıllı, hár qanday qıyınshılıqqa tózimli, parasatı zor bul adamdı tınıshlandırıw kem-kem qıyınlastı. Ishegi órtenip baratırǵanday, gá ishin tırnaydı, gá basın qamtılap jerge uradı, gá óz saqalın ózi juladı».

Usı jerde jáne bir ayta ketetuǵın bir nárse Aydos penen Dospannıń isháreketine túsingendey, olardıń qıynalǵanın sezgendey, iyesiniń qıynalǵanların kórip bulardıń atları da qıynalıp júrgendey. Mısalı:

«Iyeleriniń basına túsken musallattı sezgendey eki attıń da kózlerinen suw aǵıp, otlamastan turıptı».

Mine bul da jazıwshınıń qaharman xarakterin asha otırıp hátte sol jániwarlardıń da qıymıl háreketlerin qaharmannıń ishki dártlerine sherikles ekenligin kórsetip beredi.

Jazıwshı Aydostıń psixologizmin súwretlew menen birge xalıqtıń da, onıń eń jaqın doslarınıń da ishki keshirmelerin kórsetedi. Mısalı: Aydostıń xannan aldanǵanın esitip xalıq onı ayap janı ashıydı. Sondaǵı YUsupjan shabandozdıń

Aydosqa aytqan násiyatın alıp qarayıq:

«Jas úlken baǵman arbada onıń betine úńilip otırıp ayaǵanlıqtan kózlerine jas alıp, qamsıǵa-qamsıǵa násiyatladı:

Aydos biy biz, kóbinese, sizdi jaqsı tanıymız, bárhá tileklespiz. Siz ullı maqsettiń adamısız. Ullı maqseti bar adam ólmeydi, ólmewi tiyis, tınıshlanıńız. Biz diyxanbız. baǵmanbız baǵ egemiz. Sizdi aldaǵan xanǵa qarsı urısqa baramız».

Jazıwshı Yusupjan shabandozdıń bul danalıq gáplerin keltirer eken, sol arqalı bizlerge Yusupjan shabandozday xalıqtıń azamatlarınıń bar ekenligi, olardıń bárhulla gúreske tayar ekenligi hám sonday batır insanlardıń xarakterindegi psixologizmdi usı qaharman obrazı arqalı kórsetip otıradı. Usı Aydos biy menen Yusupjan arasındaǵı jáne bir dialogtı alıp qarayıq. bul da qaharman xarakteriniń ishki tolǵanısların ashıwǵa járdem beredi. Bir kúni

25

ábden halı ketip suwıq demin alıp gúrsinip jatırǵanında baǵman bas ushına shıǵıp

jáne táselle ayttı:

-«Jesir qatın alǵan kisi tayın ballarǵa áke boladı» degen naqıl bar. Aydos siz bir elge ákesiz. Usınnan ólseńiz pútkil elat jetim qaladı. Xiywa xanınıń tilegide usı. Sizden keyin ol jetimlerge áke boladı. Ólimdi oylap, elińizdi jesir qatın qılmańız, qaraqalpaq ushın ol ógey áke sizdey bir ákege tatımaydı.

Aydostıń uyqısız kózleri alarıp, baǵmanǵa bir maydan tigilip soradı:

-Solay ma?

-Solay, Aydos biy

-Aldaǵan baxıtsız ba, aldanǵanba?

Álbette, aldaǵan baxıtsız!-dedi baǵman. Mine, baǵmannıń bul danalıq penen aytılǵan gápleri óz ornında aytılǵan. Bul aqıl gápler qaharmanlarımızdı óliw niyetinen awlaq etedi. Bul danalıq gápler Aydosqa kúsh-quwat beredi, onı jigerlendiredi. Belin bekkem buwıwǵa, xalıqtı eldi birlestiriwge iytermeleydi.

Jazıwshı bul eki qaharman arasındaǵı óz-ara sırlasıp sóylesiwler arqalı bir jaǵınan baǵmannıń júdá danalıǵın aqıllılıq penen aytqan násiyatın kórsetpekshi boladı. Ekinshi jaǵınan, sol aytılǵan hár bir danalıq gápler arqalı onıń psixologizmin ashıp beredi, tásirli shıǵıwına háreket etedi. Sonıń menen birge psixologizmniń qaharmanǵa kórsetken áhmiyetin bermekshi boladı. Sebebi, bul gápler Aydos ushın kútá paydalı hám áhmiyetli edi. Mine, bul da jazıwshınıń qaharman xarakteriniń psixologizmin ashıp beriwdegi jáne bir jetiskenligi desek asıra aytqan bolmaymız.

Jazıwshı Aydostıń xarakterin ashıp beriwde biraz jetiskenlikke erisken. Mısalı, Aydostıń xarakterine tiyisli bolǵan tómendegi kórinisti alayıq. Aydostıń atqosshısı Dospannıń óz biyiniń gellesin alar aldındaǵı ekewiniń dialogları:

26

«Aydos oǵan bir zaman úńilip turıp qınabınan qılıshın aldı da Dospandı shıqırdı. Onıń dawısınan qıyalı buzıqlıǵın túsinse de Dospan aldına keldi.»

- At penen qatar jat!

Dospan ash qasqırǵa tap bolǵan jetim qozıday ses shıǵarıwǵa halı kelmey, tula bedeni qaltırawı menen dús tómenine tústi. Aydos mırs etip kúlip, kótergen qılıshın tómen túsirdi:

- Túrgel súyikli biradarım, túrgel ulım. Dushpan shaqınlap aqırǵı dem jaqınlap turǵanda hámirimdi tárk qılar ma edim, qılmadıń. Má, qılıshtı usla, meniń gellem mıń tilláǵa kesilgen, óziń hám esittiń. Endi jaw almasın, sen al. Seniń maǵan qılǵan sonsha xızmetlerińe bunnan artıq bererim qalmadı, ulım. Dospannıń erinleri dirildep awzı kemseńledi.

-Jılap sorama, ulım, usla qılıshtı.

-Biy baba men siz benen...1

Jazıwshı bul eki qaharman arasındaǵı dialoglar arqalı olardıń xarakterlerindegi kórkem psixologizmniń principlerin, barınsha tásirli etip kórsetpekshi boladı. Aydostıń xarakterin ashıp beriwshi jáne bir psixologiyalıq keshirmelerin alıp qarayıq:

«Kórdiń be, Dospan, men sol quwǵınshılardan dastıq alıwım múmkin edi, onıń endi paydası ne. Meniń ármanlarım tiri qaladı, joq ekewimiz de ólemiz. Sen tiri qalıwıń kerek, ulım. Seniń menen men haqqında qanshaqansha ósekler bar? Men hesh qashan satqın bolmadım, xalqıma qılap qılmadım, ótirik sóylemedim...

Bul dúnya jolı jumbaq eken, sheshiwge tırıstım, sheshe almadım, ulım... Men seniń aldıńda gúnalıman, Dospan. Ulıń Rahim qamıslı atawdaǵı qorǵannıń diywalına tiriley basıldı. Men sebepli ulıńdı esle. Má, má... Meni ayama, qıynama, ulım.

Dospannıń qolları qaltırap qılıshtı aldı. Qılıshtı kóterdi de tómen qarap turǵan biy babasınıń jalańash jelkesine salıp jiberdi»

27

Romanda Aydostı júdá aqıllı, dana biy retinde súwretlengen. Aydostıń tili menen aytılǵan hár bir danalıq gápler onıń xarakteriniń ashılıwına tiykar bolıp otıradı. Bul jaǵınan Aydos obrazına uqsap ketedi.

Jazıwshı bul eki obrazdı da kútá sheber, tásirli etip shıǵara alǵan. Qaharmanlardıń hár bir háreketi, oy-qıyalı kóz-qarasların súwretlewde jetiskenlikke erisken. Bul ekewiniń de ármanı xalıqtı bir jerge jámlew edi. Bul eki qaharman da xannan ózleriniń sadalıǵı jaǵınan aldanıp qaladı. Bundaǵı ekewiniń ishki azapları, ruwxıy keshirmeleri teńdey shıqqan.

Jazıwshı qaharmanlardı waqıyanı rawajlandırıwshı konfliktlerdiń payda bolıwınıń baslı sebepshisi ete otırıp, sol arqalı qaharmannıń oyqıyalın, ichki dúnyasın, psixologizmin ashıp bermekshi boladı. Olardı barınsha háreketke keltirip otıradı. Olardıń xarakterleriniń ele de tereńirek ashılıwı ushın keskin konfliktlerge, daw-jánjellerge duwshar etip otıradı.

Ulıwma aytqanda, jazıwshı bul eki qaharman obrazın júdá sheber hám tásirli etip shıǵara alǵan. Qaharmanlardı qıyan-kesti konfliktlerge duwshakerlestire otırıp, urıs jánjellerge soqlıǵıstırar eken sol arqalı olardıń xarakterlerin hám sonıń menen birge hár qaharmannıń ishki psixologizmin ashıp bermekshi bolǵan hám onıń nátiyjesinde bizlerge sol dáwirdiń qıyınshılıǵın, awır jaǵdayın, turmıs qısqısın usınday qaharman obrazları arqalı, olardıń danalıq penen, aqıllılıq penen islegen isleri arqalı sol dáwirdiń psixologizmin yaǵnıy ishki turmısın kórsetiwge háreket etken.

T.Qayıpbergenovtıń «Túsiniksizler» romanında tiykarınan XIX ásirdiń ekinshi yarımındaǵı qaraqalpaq xalqınıń kórinisi kórkem obrazlar arqalı óziniń sáwleleniwin tapqan. Jazıwshı romandaǵı sáwlelengen dáwir haqıyqatlıǵın isenimli etip súwretlewde psixologiyalıq tallawdıń ádebiyatımızda qáliplesken dástúriy formalarınan sheber paydalanǵan.

1 Қайыпбергенов Т. Қарақалпақ дәстаны. Тариыйхый трилогия. II китап. Бахытсызлар. Нӛкис:

28

Jazıwshı «Túsiniksizler» romanında qaharmanlardıń xarakterin geyde ózi aytıp, geyde basqalar menen soqlıǵısıwında, dialogta, ishki monologta berip, olardıń psixologiyasına tán belgilerin hár tárepleme tereńirek ashıwǵa háreket etken. Romanda dáslep Ernazar ómir gúzarına jańa ayaq qoyıp atırǵan, biraq, onıń bardı keldisine tolıq túsinip jetpegen, palwan jigit sıpatında kózge túsedi. Ernazar dáslepki waqıtları ozbırlıq islerge jol qoyadı. Tikkeley, Qumar analıqtıń keńesi menen dúzilgen, kópkóp danalıqlar aytılatuǵın, basqa ellerdiń hám óz elimizdiń ishki sırtqı jaǵdayları haqqında sóz bolatuǵın qaraqalpaqlardıń bardamlı úyleriniń jaslarınıń «Aǵa biy» oyınınıń bir meylisinde Ernazar menmenligi ushın Sayıpnazar biydi, balalardı azaplaǵanı ushın Shárip mollanı sabatıp, urı Qasımnıń qulaǵın kestiredi. Ernazar bul isin ózinshe durıs dep esaplaydı. Jazıwshı onıń bul ozbırlıǵın sheberlik penen ashıp beredi.

T.Qayıpbergenovtıń trilogiyasındaǵı psixologizm tariyxıy sharayat arqalı ashıladı.

Ulıwma alǵanda, T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasında qaharman xarakterin ashıwǵa, tariyxıy iskerler obrazların jasawda avtor gápi, ishki monolog, dialog h.t.b usıllar sheber qollanılǵanın kóremiz. Bul jolda avtordıń ózine tán tákirarlanbas jolı kórinedi.

II BAP. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasında

tariyxıy sharayat, peyzaj hám qaharman psixologizmi

«Қарақалпақстан», 1979, 356-б

29