MD hám PQJ / T.Qayıpbergenovtıń Qaraqalpaq dástanı trilogiyasında kórkem psixologizm
.pdf
ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK
UNIVERSITETI
QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI
|
|
|
|
Fakultet dekanı: |
|
|
|
|
|
doc.Q.Turdıbaev |
|
« |
|
» |
|
2014 j. |
|
|
|
|
|
|
|
5220100-filologiya (Qaraqalpaq filologiyasi) baǵdarınıń 4-kurs studenti
Ótemuratova G.
«T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasında kórkem psixologizm» temasındaǵı
PITKERIW QÁNIGELIK JUMISI
Jaqlawǵa ruqsat berildi |
|
Kafedra basliǵi: doc. Q.Yusupov |
Ilimiy basshi: doc. P.Nurjanov |
« |
|
» |
|
2014j |
Nókis–2014 jıl
1
Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń
QARARÍ:
5220100-filologiya (Qaraqalpaq filologiyasi) baǵdarın pitkeriwshi
Ótemuratova G. «T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasında kórkem psixologizm» atamasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısına
“” bahası qoyılsın
MAK basliǵi:
(qolı) |
(f.i.sh) |
MAK aǵzalari:
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(qolı) |
|
|
|
|
|
(f.i.sh) |
|
|
Mazmunı
Kirisiw....................................................................................................................
3-6
I BAP. Tariyxıy iskerler obrazların jaratıwda kórkem psixologizmniń tutqan
ornı ........................................................................................................................... |
7- |
29
I.1. Roman janrındaǵı kórkem psixologizmdi izertlewdiń ayırım ilimiyteoriyalıq
máseleleri............................................................................................................ |
7-11 |
I.2. T.Qayıpbergenovrıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasında qaharman obrazın
jasawda kórkem psixologiyalıq súwretlew usıllarınıń áhmiyeti |
...................12-29 |
|
II BAP. T.Qayıpbergenovtıń |
«Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasında |
|
tariyxıy sharayat, peyzaj hám qaharman psixologizmi............................... |
30-45 |
|
II.1. Qaharman obrazın izertlewdiń teoriyalıq máseleleri............................... |
30-32 |
|
II.2. Kórkem peyzaj hám onıń |
qaharman obrazın ashıwdaǵı áhmiyeti .32-45 |
|
Juwmaq .............................................................................................................. |
|
46- |
48 |
|
|
Paydalanılǵan ádebiyatlar.............................................................................. |
|
49-50 |
2
Kirisiw
Temanıń aktuallıǵı: Hár qanday dáwirdiń adamı óz xalqınıń ótmishi, búgini hám erteńgi keleshegi menen qızıqsınıp jasaydı. Xalıq tariyxın tereń úyreniw, ruwxıy qádiriyatlardı tiklew, xalıqtıń hár bir wákilin mádeniy miyrasqa húrmet, milliy dástúrlerge sadıqlıq, Ana Watanǵa muhabbat ruwxında tárbiyalaw mámleketimizde jámiyetti ullı keleshekke baslawshı isenimli jol, tamırı bekkem jámiyetlik tiykarlar dep tán alındı. Sol sebepli Prezidentimiz I.A.Karimov ta
«Haqıyqıy tariyxtı bilmey turıp ózligińdi biliw múmkin emes»1-degen edi.
Xalıq ótmishindegi belgili bir dáwirlerde júz bergen jámiyetlik-siyasiy waqıyalar, turmıslıq shárayatlar hám sol dáwirlerde xalıq táǵdirinde sheshiwshi xızmet atqarǵan insanlar tulǵası hár bir xalıqtıń ruwxıy, mádeniy dúnyasında tariyx
«obektiv haqıyqatlıq, fakt) bolıp qáliplesedi. Bulardı óz aldına ilim-tariyx ilimi izertleydi. Biraq xalıq ótmishindegi usınday sheshiwshi waqıyalar hám insanlar táǵdirin xalıqqa tanıtıwda kórkem ádebiyattıń xızmeti dekabr ayrıqsha. Sebebi tariyx ilimi xalıq táǵdirindegi shınlıqtı xalıqqa hújjet tili menen jetkerip berse, kórkem ádebiyat onı kórkem sózdiń kúshi menen xalıqtıń ruwhına sińdirip jiberedi. Degen menen tariyx hám kórkem ádebiyat bir-biri menen tıǵız baylanıslı, bir-birin tolıqtırıp otıradı. Bunday bir-birin tolıqtırıwshılıq kórkem ádebiyatta tariyxıy temada dóretilgen shıǵarmalarda anıq kórinedi. Máselen, xalıq awızeki dóretiwshiligindegi xalıq qosıqlarınıń biri tariyxıy qosıqlarda, xalıq ańızları hám ráwiyatlarında, xalıq dástanlarında «tariyxıy dástanlarda) tariyxtıń kórkem sáwleleniwin kóremiz. Jazba ádebiyatta da bul janrdaǵı kórkem dóretpeler payda boldı. Xalıqtıń kórkem oyınıń
1 Каримов И.А. Тарийхий хотирасиз келажак йўқ. Тошкент, "Шарқ" нашриѐти. 1998, 29-б.
3
rawajlanıwınıń joqarǵı shıńı dep esaplanǵan romanlarda xalıq tariyxın, turmısın súwretlew sheńberi qanshelli keń bolsa, hátte sol keń masshtablı janrdıń ishinde dekabr kóp túrlilikti payda etken tariyxıy baǵdardaǵı romanlar qáliplesti. Tariyxıy roman bul tariyxıy waqıya hám tariyxıy shaxslardı kórkem súwetlewge
«qánigelesken» dóretpeler desek te boladı.
Usı jumısımızdıń tiykarǵı úyreniw predmeti T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» tariyxıy romanı. Roman ádebiyatshılarımız tárepinen kóp izertlenildi. Degen menen T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanına qaharman psixologizmi búgingi kúnniń kózqarasınan, tariyxıy roman janrı kózqarasınan baha beriw, sonday-aq tariyxıy roman tariyxtı, tariyxıy faktlerdi keltirip súwretlegeni menen emes, al onı qalay súwretlep bergeni
«kórkem qıyaldan qalay paydalanǵanlıǵı» menen qızıqtıratuǵınlıǵı izertlew jumısımızdıń aktuallıǵın keltirip shıǵardı.
Jumıstıń maqset hám wazıypaları: Biziń pitkeriw-qániygelik jumısımızda tiykarǵı maqset jazıwshı T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanındaǵı obrazlar dúnyasın, olardıń psixologizmin ashıp beriw bolıp tabıladı. Usı maqsetten kelip shıǵıp jumısımızda tómendegi wazıypalardı orınlaw zárúrligi tuwıldı.
–roman janrındaǵı kórkem psixologizmdi izertlewdiń ayırım ilimiyteoriyalıq máseleleri;
–T.Qayıpbergenovrıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasında qaharman obrazın jasawda kórkem psixologiyalıq súwretlew usıllarınıń áhmiyetin ashıp beriw;
–qaharman obrazın izertlewdiń teoriyalıq máselelerine toqtaw;
–romanda kórkem peyzaj hám onıń qaharman obrazın ashıwdaǵı anıqlaw
Jumıstıń teoriyalıq hám metodologiyalıq negizi: Biz izertlew barısında
Prezident I.A.Karimovtıń ádebiyat hám kórkem ónerdi
4
rawajlandırıw haqqındaǵı kórsetpelerin basshılıqqa aldıq. Soǵan qosımsha biziń jumısımızdıń teoriyalıq hám metodologiyalıq tiykarı retinde T.Bоbоеvtıń «Adabiyotshunоslikka kirish» (Tоshkеnt, 2009), A.Rahimоvtıń
«Rоman janrining rivоjlanishiga dоir» (Tоshkеnt, 1986), Z.Pardaеvaniń «Hоzirgi ózbеk rоmani» (Tоshkеnt, 2003), E.Qudaybеrdiеvtıń «Adabiyotshunоslikka kirish» (Tоshkеnt, 2003), N.Hоtamоv hám B.Sarimsоqоvtıń «Adabiyotshunоslik tеrminlarining ruscha-ózbеkcha izоhli luǵоti» (Tоshkеnt, 1979), S.Aхmеtоv, Q.Sultanоvtıń «Ádеbiyattanıw» (Nókis, 1987), S.Aхmеtоv, J.Esеnоv,
Q.Járimbеtоvtıń «Ádеbiyattanıw atamalarınıń wоrıssha-qaraqalpaqsha túsindirmе sózligi» (Nókis, 1994), P.Nurjanоvtıń «Házirgi qaraqalpaq rоmanı» (N, 2009) hám
«Házirgi qaraqalpaq rоmanı pоetikası» (kоmpоziciyasılıq hám janrlıq stillik
ózgеshеlikleri) (Nókis, 2008) h.t.b miynetlerdegi ilimiy-teoriyalıq pikirlerden paydalanıldı. Bir qansha tеоriyalıq miynеtlеrdеn mеtоdоlоgiyalıq tiykar sıpatında paydalanıldı. Sonday-aq jumısımızdı jazıw barısında qaraqalpaq ádebiyatshı alımları M.Nurmuxammedov, J.Narımbetov, Á.Qojıqbaev, Q.Sultanov, S.Bahadirova, K.Mambetov, Q.Járimbetov, Q.Orazımbetov N.Orımbetova, H.Ótemuratova, hám taǵı basqa ádebiyatshı alımlardıń miynetindegi ilimiy-teoriyalıq juwmaqlardı basshılıqqa aldıq.
Jumıstıń izertleniw dárejesi: Qaraqalpaq ádebiyatında tariyxıy roman dóretiw sheberlikleri talantlı jazıwshı T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyası, «Maman biy ápsanası», «Baxıtsızlar», «Túsiniksizler» romanlarında anıq kórinedi. Bul romanda qaraqalpaq xalqınıń XVIII-XIX ásirlerdegi tariyxı sáwlelendiriledi. Qaraqalpaq ádebiyatında bul tariyxıy roman haqqında akad. M.Nurmuhammedov, S.Axmetov, Q.Kamalov, S.Bahadırova, J.Narımbetov, Z.Nasrullaeva, P.Nurjanov, H.Ótemuratova h.t.b. ilimpazlar ilimiy pikirler bildirdi, monografiyalar jazdı, arnawlı túrde dissertaciya jumısların isledi.
5
T.Qayıpbergenovtıń tariyxıy romanları, sonıń ishinde «Maman biy ápsanası» romanı tuwralı akad.M.Nurmuhammedovtıń1 maqalasında, Q.Kamalovtıń2 miynetlerinde, S.Bahadırovanıń3 monografiya hám maqalalarında, J.Narımbetovtıń4, Á.Qojıqbaevtıń5, Q.Sultanovtıń6, P.Nurjanovtıń7 ilimiy miynetlerinde h.t.b. sóz etildi. Tariyxıy shıǵarmada tariyxıy shınlıq hám tariyxıy shaxslar obrazınıń sáwlelendiriliwi tuwralı arnawlı túrde H.Ótemuratova8
«T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanında tariyxıy haqıyqatlıq hám tariyxıy shaxslar obrazı» (N., 1992) degen temada kandidatlıq dissertaciya jumısın orınladı.
Jumıstıń qurılısı Biziń jumısımız «Kirisiw», eki bap, «Juwmaq» hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat. I bap «Tariyxıy iskerler obrazların jaratıwda kórkem psixologizmniń tutqan ornı»dep atalıp, ol óz náwbetinde eki bólimnen: «Roman janrındaǵı kórkem psixologizmdi izertlewdiń ayırım ilimiyteoriyalıq máseleleri» hám «T.Qayıpbergenovrıń
«Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasında qaharman obrazın jasawda kórkem psixologiyalıq súwretlew usıllarınıń áhmiyeti» bólimlerinen turadı. II bap
«T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasında tariyxıy sharayat, peyzaj hám qaharman psixologizmi» dep atalıp, ol da óz náwbetinde eki bólimnen turadı: 1-bólim «Qaharman obrazın izertlewdiń teoriyalıq máseleleri», 2-bólim «Kórkem peyzaj hám onıń qaharman obrazın ashıwdaǵı áhmiyeti» dep ataladı. «Juwmaq»ta biz ilimiy jumıs barısında
1Нурмухамедов М. Ҳәзирги қарақалпақ прозасының гейпара актуаль проблемалары.–Қарақалпақ әдебиятының мәселелери, Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1975
2Камалов Қ. Кәрўан басы. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1978; Усы автор. Дала бүркити. Нӛкис:
«Қарақалпақстан», 1990
3Баҳадырова С. Фольклор и каракалпакская cоветская проза. Нукус: «Каракалпакстан», 1984; Усы автор. Қарақалпақ әдебиятында тарийхый роман//«Әмиўдәрья», 1977, №11
4Нарымбетов Ж. Каракалпакский роман. Ташкент: «ФАН», 1974
5Қожықбаев Ә. Қарақалпақ романы. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1977.
6Султанов Қ. Прозаның раўажланыў жоллары. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1977;
Усы автор. Т.Қайыпбергеновтың прозасы. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1979.
7Нуржанов П. Дәўир талабы ҳәм кӛркем әдебият. Нӛкис: «Билим», 1993; Усы автор. Сверяя с народной памятью. Монография. Нукус: «Билим», 1994; Усы автор. Ғәрезсизлик дәўириндеги қарақалпақ прозасы. Нӛкис: «Билим», 2003; Усы автор. Ҳәзирги қарақалпақ романы поэтикасы. Нӛкис: «Билим», 2008; Усы автор. Ҳәзирги қарақалпақ романы. Нӛкис: «Билим», 2009.
8Ӛтемуратова Ҳ. Қарақалпақ тарийхый романларының поэтикасы. Нӛкис: «Билим», 1997.
6
kelgen ilimiy teoriyalıq pikirlerimiz ıqshamlastırılıp berildi. Paydalanılǵan
ádebiyatlar jumıstıń aqırında házirgi bibliografiya iliminiń qádelerine muwapıq jaylastırıldı.
I bap. Tariyxıy iskerler obrazların jaratıwda kórkem psixologizmniń tutqan ornı
I.1. Roman janrındaǵı kórkem psixologizmdi izertlewdiń ayırım ilimiy-teoriyalıq máseleleri
Gumanist jazıwshınıń shıǵarmada gózleytuǵın maqseti-adam xarakterin
ómirdiń hár túrli jaǵdayında qarastırıp, adamgershilik seziminiń pákligine máni beriwden ibarat. Psixologiyalıq analizlew adamnıń ishki dúnyasın tolıq qamtıp, jeke ózine izertlew júrgizip, pútil ruwxıy ózgerisin jan-jaqlı ashıwǵa negizlenedi.
Psixologiyalıq tallaw qaharman psixologiyasın sáwlelendiriwdiń analitikalıq (qaharmannıń oyı menen seziminiń aǵımın sáwlelendiriw), dinamikalıq (adamlardıń ruwxıy dúnyasın háreketleri menen qıymılqozǵalısı arqalı ashıw) principleri arqalı ǵana júzege asırıladı. Psixologiyalıq tallaw ádebiyattaǵı adam
xarakterin jaratıwdıń eń utımlı usılı. L.N.Tolstoydıń shıǵarmaların tallay otırıp
«jan dialektikası»,
«insanıylıq sezim tazalıǵı» degen terminlerdi birinshi ret N.G.Chernıshevskiy
usıǵan súyenip qollanǵan bolsa kerek.
Qaraqalpaq prozasında usınday kórkem psixologiyalıq súwretlew usılları 30-
jıllarda M.Dáribaevtıń «Mıńlardıń biri», A.Shamuratovtıń «Eski mektepte»,
N.Dáwqaraevtıń «Internatta» sıyaqlı povest hám gúrrińlerde, al sońınan I.Yusupovtıń «Seydan ǵarrınıń gewishi», J.Aymurzaevtıń «Kelin» gúrrińlerinde
óziniń eń jaqsı nıshanları menen kórinse de qaharman xarakterin tereńnen ashıp kórsetiw 50-jıllardıń aqırı 60-jıllardıń dáslepki kúnlerinen baslap kúshli rawajlanıw jolına tústi. Usı jılları dóretilgen T.Qayıpbergenovtıń, Sh.Seytovtıń, S.Saliev,
U.Pirjanov, Q.Kamalov hám 70jıllardan |
keyin |
K.Raxmanov, |
B.Aymuxammedova, D.Sherniyazova sıyaqlı |
|
|
7
birneshe jazıwshılarımızdı dóretpeleri ádebiyatshı ilimpazlarımızdıń, kritiklerimizdiń tilinde geyde «liriko-psixologiyalıq», geyde «psixologiyalıq» prozanıń úlgisi sıpatında bahalanıp kelmekte.
Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde kórkem psixologizm máselesi f.i.k., J.Esenov tárepinen arnawlı úyrenildi. Sonday-aq, bul baǵdar dúnya júzilik
ádebiyattanıw iliminde M.B.Xrapchenko, Bezrukova, M.Baxtin, S.Bogarov, A.Iezduitov, V.Voronova, A.Esin, tájik ádebiyatında Nabiev, ózbek ádebiyatında X.Umurov, Ch.Niyatov hám basqa da ilimpazlardıń miynetlerinde sóz etildi.
Turmıs shınlıǵın súwretlewdegi kórkem psixologizmniń tutqan ornınıń artıwı XX ásir qaraqalpaq prozasınıń eń úlken jetiskenliginiń biri bolıp tabıladı. Sonlıqtan da biz bul bapta milliy prozamızdıń ózbekstan, hátteki, burınǵı Awqam kóleminde belgili bolıwına úlken xızmet islegen jazıwshı T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasına kirgen romanlarında qaharmanlardıń xarakterlerin jasawda kórkem psixologizmniń tutqan ornına toqtamaqshımız. Sebebi, jazıwshınıń bul dóretpesinde XVIIIXIX ásirlerdegi qaraqalpaqlardıń óz mámleketshiligin qurıwǵa, azatlıqqa erisiwge degen gúresleri birinshilerden bolıp keń epikalıq masshtabta súwretleniwin taptı.
Biz trilogiyanı tallawdan aldın jazıwshı bul shıǵarmasında kórkem psixologizm principiniń súwretleniwin qalay ámelge asırdı hám T.Qayıpbergenovtıń dóretiwshiligine shekem qaraqalpaq prozasında kórkem psixologizm principin kimlerdiń shıǵarmalarında qalayınsha sáwlelendiW Usı máselelerge toqtap ótken maqsetke muwapıq boladı.
Revolyuciyadan burın biziń ádebiyatımız kórkem proza dóretiwdiń házirgi dáwirindegidey dástúrine iye emes edi. Rus ádebiyatınıń tásiri nátiyjesinde tuwısqan ózbek, qazaq, túrkmen xalıqları ádebiyalarındaǵı ulıwma ilgerilewshilik jaǵdayları menen tıǵız baylanısta qaraqalpaq prozası 1920-jıllardıń basında payda boldı. Bul dáwirde kórkem psixologizm principi
8
júdá qáliplesken formasında bolmasa da, Á.Shamuratovtıń «Eski mektepte»,
M.Dáribaevtıń «Mıńlardıń biri» povestinde, N.Dáwqaraevtıń «Internatta» sıyaqlı povest hám gúrrińlerinde óziniń eń jaqsı nıshanları menen kórinse de, qaharman xarakterin tereńnen ashıp kórsetiw 1950-jıllardıń aqırı, 60-jıllardıń dáslepki kúnlerinen baslap ayrıqsha kúshli rawajlanıw jolına tústi. Usı jılları dóretilgen T.Qayıpbergenov, Sh.Seytov, S.Saliev, U.Pirjanov, Q.Kamalov 70-jıllardan keyin jazılǵan K.Raxmanov, D.Sherniyazova sıyaqlı bir neshshe jas jazıwshılarımızdıń, kritiklerimizdiń tilinde liro-psixologiyalıq geyde psixologiyalıq prozanıń úlgisi sıpatında bahalanıp kelmekte1. Bul baǵdarda dóretilgen shıǵarmalar tuwralı akademik M.Nurmuhammedov, belgili ádebiyatshı ilimpazlar S.Axmetov, Q.Maqsetov, Z.Nasrullaeva, J.Narımbetov, Q.Kamalov, S.Bahadırova, K.Sultanov, K.Xudaybergenov h.t.b. Ózleriniń bahalı pikirlerin ayttı. Olar ózleriniń kritikalıq maqalalarında 60-70-jıllarda dóretilgen shıǵaramalardaǵı kórkem psixologizm máselesine áhmiyet berip ótti. Alıp qarayıq, M.Nurmuxammedov povestlerdiń rawajlanıwındaǵı liropsixologiyalıq belgilerge ayrıqsha toqtap kelip bılayınsha jazadı: «Házirgi prozaikler... kóbinese qaharmannıń sezimlerin, oy-pikirlerin ashıp beriwge konfliktler menen xarakterlerdiń isenimli hám tereń bolıwına umtılıp,
ústirtin súwretlewlerden hám shıǵarma tiliniń qurǵaq bolıwınan awlaq bolıwǵa tırısadı. Psixologiyalıq proza aytarlıqtay tabıslarǵa eristi»2.
Bul romanlar qaraqalpaq ádebiyatında ómir shınlıǵın keń epikalıq baǵdarda súwretlewge umtılǵan dáslepki adımlar edi, sonlıqtan, bularǵa xarakterli bir
ózgeshelik, bir ómir shınlıǵın realistlik súwretlewge qaraǵanda folklorlıq dástúr
úlgisi tiykarında súwretlew basım edi.
Sonıń menen birge, folklorlıq shıǵarmalarda qaharman obrazın jasawda kórkem psixologizmniń bolǵanlıǵın biykarlay almaymız. Folklorlıq shıǵarmalarda da kórkem psixologizmniń eń jaqsı úlgilerin kóriwge boladı.
1Есенов Ж. Шеберликтиң сырлары. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1986. 4-б
2Нурмухамедов М. Ҳәзирги қарақалпақ прозасының гейпара актуаль проблемалары.–Қарақалпақ әдебиятының мәселелери, Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1975, 2-б
9