MD hám PQJ / I.Yusupov shıǵarmalarında turaqlı sóz dizbekleriniń qollanılıwı
.pdf
4. «Júrek, bawır» sózlerine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri
Shayırdıń poemalarınıń tilinde adamnıń dene músheleriniń atamaları menen baylanıslı turaqlı sóz dizbekleriniń jáne bir toparın «júrek» sózi menen baylanıslı bolǵan frazalar quraydı. Olar Shıǵarma tilinde orınlı qollanılıp, kórkemlik ushın xızmet etedi, personajdıń ruwxıy halatın sıpatlap beredi. Mısalı:
Aymannıń bul sózden tuwlap júregi,
Jigit shadlıǵınıń bolmadı shegi. («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 16-bet)
«Júregi sháwkildew» turaqlı sóz dizbegi de usınday xızmetti atqarıp keledi, quwanıw mánisine salıstırǵanda kúshli emocional-ekspressivlik boyawǵa iye.
Mısalı:
Sóyleyin dá! Uyalıp ne, hálegim,
Toqta, nege sháwkildeydi júregim? («Joldas muǵallim» poeması, 166-bet)
Bul eki mısalda da «júregi tuwlaw» hám «júregi sháwkildew» turaqlı sóz dizbekleri «tuwlap júregi», «sháwkildeydi júregim» túrinde komponentleriniń ornı almasıp, inversiyalanıp jumsalǵan. Olardıń usılayınsha qollanılıwı uyqas ushın da xızmet atqarıp kelgen.
Tumaris patshanıń ruwxıy halatın, sezimlerin kórsetip beriwde de «júrek» sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbegi paydalanıladı. Mısalı:
Perzentińniń azasınan
Júrek-bawırıń tur ǵoy kúyip. («Tumaris» poeması, 262-bet)
Bunda «júrek» sózi menen birge adam músheleriniń biriniń atamasın bildiretuǵın «bawır» sózi turaqlı sóz dizbegi komponentleriniń biri retinde jumsalıp, máni ótkirligin payda etip tur.
Saǵan bawır basıp júrsem de kópten,
41
Oyıńa anıqlap men túsinbeppen. («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 36-bet)
Turaqlı sóz dizbekleri ańlatqan mániler júdá tásirli bolıp, olar gáp ishinde óz ornında sheberlik penen paydalanılıp, dara sózdiń emocionalekspressivlik sinonimii sıpatında xızmet atqaradı.
5. «Ishek, ish, qarın, bel» sózlerine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri
Qaraqalpaq tilindegi «ishek, ish, qarın, bel» sózlerine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri shayır tárepinen de óz ornı menen jumsaladı. Olar ánlatqan tujırımlı, tásirli mániler shıǵarma tiliniń ótkirligin jáne de arttırıp keledi. Mısalı, kúliw mánisin bildiretuǵın turaqlı sóz dizbeklerin shayır bılayınsha qollanadı, bul frazeologizmler kúliwge tán sıpattı kórsetedi:
Aytpaqshı, men sonda anaw kempirdi
Dım unatıp qaldım. Oy, iymansız-ay,
Ishek-silemizdi qatırdı-aw sonday…». («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 45-
bet)
Duyım jurt kúlkiden ishegi qatıp,
Kimi ishin uslap, kimisi jatıp,
Sılq-sılq kúlip atır. («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 64-bet)
Ishek-silesi qatıp kúlip,
Tanya urar tez tayaqlap. («Akaciya gúllegen jerde» poeması, 208-bet) Al, «ish» sózi menen kelgen turaqlı sóz dizbekleri ashınıw, azaplanıw,
qıynalıw mánilerin bildiredi, sonıń menen birge «ishin tartıw» turaqlı sóz dizbegi tolqınnıń háreketine baylanıslı awıspalı máni bildiredi:
Kóriń, qanday eken ıshqınıń kúshi!
42
Xannıń uwday ashıp órtendi ishi. («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 253-bet) Asaw tolqın ishin tartıp,
Jaǵalarǵa soǵıp jattı. («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 208-bet)
Shayırdıń shıǵarmalarında «bel» sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri qollanıladı. Mısalı:
Jaslıq sózim bolsın,
Qoldı berińiz!
Aldıńızda beldi buwayın bekkem. («Joldas muǵallim» poeması, 168-bet) Táwekel dep alısıwǵa bel baylap,
Ileskenim edi-ǵoy sol aradan. («Joldas muǵallim» poeması, 176-bet)
Mısallardaǵı astı sızıp kórsetilgen turaqlı sóz dizbekleri bir-birinen mánilik
ózgeshelikke iye. Tayar turıw hám belgili bir sheshimge keliwdi bildiredi. Al, tilimizde toymaw mánisindegi turaqlı sóz dizbegi shayırdıń poemalarında bılayınshı jumsaladı:
Biraq, meniń ákem bir qarnı qalqıp,
Bir kún ház kórgen joq erkinshe shalqıp. ». («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 48-
bet)
I.Yusupovtıń poemalarında bunnan basqa da adamnıń múshe atamalarına baylanıslı frazeologizmler jumsaladı. Mısalı:
Taban tirep óz dalasına,
Massagetler - shól barısı
Ullı dárya jaǵasında
Turdı sóytip qasarısıp. («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 285-bet)
Solay etip, turaqlı sóz dizbekleri adamnıń bir neshe dene músheleriniń atamasın bildiretuǵın sózler menen baylanıslı bolıp kelip, kórkem shıǵarmanıń
43
tilinde awıspalı mánilerdi bildiriw menen tásirlilik, obrazlılıq ushın paydalanıladı.
Bunday frazeologizmlerdi avtor óziniń poemaları tilinde óz ornı menen, jeke stil
úlgilerine sáykes sheberlik penen paydalanǵan, sonlıqtan bul leksikalıq birlikler onıń poemaları tiliniń tásirli, obrazlı bolıwı ushın xızmet etkenligi belgili boladı.
44
Juwmaq
Házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikası bay, onda basqa da leksikalıq birlikler arasında turaqlı sóz dizbekleri ózine tán ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Turaqlı sóz dizbekleri dara sózge salıstırǵanda emocional-ekspressivlik
ózgesheliklergen iye boladı. Turaqlı sóz dizbegi ańlatqan máni dara sóz bildirgen mániden qosımsha boyawlar, mánilik reńkler menen parqlanadı, usi belgiler basım bolıp keledi. Turaqlı sóz dizbekleri ulıwma xalıqlıq tildiń qaymaǵı, xalıq danalıǵınıń úlgisi iretinde bahaǵa iye.
Qaraqalpaq tilindegi turaqlı sóz dizbekleriniń tiykarǵı belgileri:
-Turaqlı sóz dizbekleri tilimizde tayar túrinde káliplesken sóz dizbegi ekenligi;
-olardıń mánilik jaqtan obrazlı bolıp keliwi;
-turaqlı sóz dizbeklerin dúzip kelgen komponentlerdiń onıń quramında óziniń turaqlı ornına iye bolıwı;
-turaqlı sóz dizbegleriniń tutası menen bir sintaksislik xızmet atqarıwı;
-olardıń komponentlerin bólip alıwǵa bolmaytuǵınlıǵı;
-olardıń basqa tillerge sózbe-sóz awdarılmaytuǵınlıǵı.
Bul belgilerdiń bári turaqlı sóz dizbegine tán bolıp, olar usı leksikagrammatikalıq jaqtan ajıralmaslıǵı, bir tutaslıǵı, bir pútinligi menen tilde belgili bir sóz shaqabına, tiykarınan, atlıq, kelbetlik, ráwish hám feyil sóz shaqaplarına qatnaslı boladı.
Ózgeshe tábiyatı menen qaraqalpaq tiliniń leksikasında salmaqlı ornı bar turaqlı sóz dizbeklerine tán ayrıqshalıq - olardıń semantikalıq jaqtan birigiwshiligi boyınsha toparlarǵa bóliniwi. Komponentlerdiń turaqlı sóz dizbegi ańlatqan mánige qatnası da, grammatikalıq jaqtan óz-ara baylanısıw
45
dárejesi de hár qıylı boladı. Usı ózgeshelikleri boyınsha qaraqalpaq tilindegi túraqlı sóz dizbekleri: frazeologiyalıq ótlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler hám frazeologiyalıq sózler bolıp tórt túrge bólinedi. Al, grammatikalıq qurılısı boyınsha jeke sóz dizbekleri, jay gápler hám qospa gápler túrinde ushırasatuǵın turaqlı sóz dizbeklerine bólinedi. Mine usınday kórkemlik, awıspalı mánililik, obrazlılıq sıpatqa iye turaqlı sóz dizbeklerin talantlı shayır I.Yusupov
óziniń poemalarında sheberlik penen paydalanadı. Olardı óz ornında qollanıw arqalı shıǵarmalarınıń tilin tásirli etip, oqıwshıǵa tili bay, waqıyaları qızıq shıǵarmaların inam etedi, solay etip onıń bul qorkem shıǵarmalarınıń tilinde de tildiń kommunikativlik xızmeti menen birge estetikalıq xızmeti de aralasıp keledi.
Jumıstıń birinshi babı turaqlı sóz dizbekleriniń sematikalıq jaqtan birigiwshiligi boyınsha túrleriniń qollanılıwına arnalıp, onda júrgizilgen tallawdan mına nátiyjeler alındı:
Birinshiden, shayırdıń poemalarında qaraqalpaq tilindegi turaqlı sóz dizbekleriniń semantikalıq jaqtan birigiwshiligi boyınsha barlıq túrleri qollanıladı.
Frazeologiyalıq ótlesiwler turaqlı sóz dizbekleriniń arasındaǵı hesh qanday bóleklerge bóliwge bolmaytuǵın, quramındaǵı komponentleri óziniń tiykarǵı leksikalıq mánilerin birotala joyıltıp jibergen, turaqlı sóz dizbegi ańlatqan mánige olardıń mánisiniń hesh qanday qatnası joq bolǵan frazalar bolıp sıpatında mánisi ótkir, awıspalı sıpatqa iye bolǵanlıqtan «terisin malaqay bazarda kóriw», «kózine shóp salıw», «digirmannan tiri túsiw» frazeologiyalıq ótlesiwleri «islegen háreketine juwap beriw, qiyanet etiw, tirishe. shaqqan» mánileri menen jumsaladı. Frazeologiyalıq ótlesiwler shayırdıń poemaları tilinde
46
olardıń semantikalıq jaqtan birigiwshiligi boyınsha basqa túrlerine qaraǵanda
ónimsiz qollanıladı.
Frazeologiyalıq birliklerde komponentlerdiń mánileri ulıwma turaqlı sóz dizbegi ańlatqan mánige jaqın bolıp, olardıń jeke mánileri jıynalıp barıp ekinshi bir pútin, turaqlı sóz dizbegi bildirip turǵan astarlı mánini payda etip, bunday mánilik ayrıqshalıqlar da tildiń kórkemliginde úlken áhmiyetke iye. Shayırdıń poemalar toplamında jumsalǵan «bası qatıw», «basına kóteriw», «janı ashıw»,
«sayasın salmaw», «qanın ishiw», «tiriley soyıw» frazeologiyalıq birlikleri dara sózlerden bolǵan sinonimlerine salıstırǵanda mánilik jaqtan ótkir bolıp keledi, sonıń menen birge geypara frazeologiyalıq birliklerdiń quramına kirgen komponentlerdiń ornı almasıp, inversiyalanıp jumsaladı. Arıwxanǵa qarata
«jurtqa tiyer seniń kóp kesapatıń», al muǵallimge baylanıslı «qurtaman kózin» túrinde jumsalıwı belgili bir stillik maqsetlerge – uyqas, tásirlilik beriw hám
t.b. xızmet etedi.
Frazeologiyalıq dizbeklerde ulıwma máni jeke komponentlerdegi máni menen tikkeley baylanıslı bolıp, olardıń mánilerinen kelip shıǵadı. Turaqlı sóz dizbegi degende onıń quramındaǵı komponentlerdiń leksika-grammatikalıq jaqtan turaqlılıǵı názerde tutıladı. I.Yusupovtıń saylandı poemalar toplamındaǵı shıǵarmalarınıń tilinde «siltidey tınıp», «esten tandıradı», «basqan susıń»,
«keler kóz aldıma», «basın iyer», «jer tepsinip», «seńdey ıqtı», «bastıń óksigińdi» túrinde qollanılǵan frazeologiyalıq dizbeklerdiń sáykes orınlarda atqarǵan kórkemlik-stillik ornı úlken.
Komponentleriniń grammatikalıq jaqtan bir-biri menen bekkem baylanısıwı, leksikalıq jaqtan bir-birinen ajıralmaslıǵı menen belgili bolǵan frazeologiyalıq sózler tilimizde naqıl-maqallar túrinde ushırasadı. Turaqlı sóz dizbekleriniń
47
sóz dizbegi túrinde ushırasatuǵın úsh túri - frazeologiyalıq ótlesiwler, frazeologiyalıq birlikler hám frazeologiyalıq dizbeklerden frazeologiyalıq sózler gáp túrinde keliwi menen ajıraladı. Bunday til baylıqların shayır kstalıq penen paydalanadı, oy-pikirdi tasıyıqlaw maqsetinde qollanadı.
«Alp anadan, at biyeden», «Endi óli arıslannan, Tiri tıshqandı abzal bildi-aw» «Esigin boz ordasınıń, Jel ashıp, jel jabar edi», «Qatın biylegen el ońbas»,
«Sawda salıp saw gellege», «Pıshıǵına hesh bir dushpan, Pısh dey almay jıllar ótti», «Turmasań bul táwellege, Erteń oǵan zar bolarsań», «Qoy ústine boz torǵaylar, Jumırtqalap, uyalastı», «Urıs bolsa, turıs bolmas» «Bir ash qurdım bolar eken, Adamnıń kózi. Biraq ta, Aqırı ol tolar eken, Tek bir qısım topıraqqa», «Kim basın uslasa eki kemeniń, Suwǵa keter», « Toy dese jumalar quw bas» sıyaqlı naqıl-maqallar shayırdıń shıǵarmalarında ulıwma xalıq tildegi túrinde hám stillik maqsetlerde ózgerisler menen paydalanadı.
Shayırdıń poemaları tilinde turaqlı sóz dizbeklerine mánilik jaqtan hár kıylı. Olardıń arasında adamnıń múshelerin bildiretuǵın sózlerge baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri úlken orın iyeleydi. «Bas», «miy», «kóz», «kirpik»,
«murın», «tis», «til», «awız», «jaq» «tańlay», «ishek» «qarın» hám t.b. sózlerge baylanıslı bolıp, olar bildirgen múshelerge qatnaslı belgili bir mánini ańlatıp turıw menen ekinshi bir awıspalı, astarlı máni bildirip keledi. Biz olardı bir ńeshe toparlarǵa bólip úyrendik:
1.«Bas, miy, qulaq, kóz, kirpik» sózlerine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri
2.«Awız, jaq, tańlay, tis, til» sózlerine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri
3.«Tús, júz, murın» sózlerine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri
4.«Júrek, bawır» sózlerine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri
5.«Ishek, ish, qarın, bel» sózlerine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri
48
«Basın qasıw» ( ózin hesh nárse bilmegendey kórsetiw), «bas qosıw» (turmıs qurıw) «Ǵır-ǵır aylandırar adamnıń miyin…», «miyimdi tesken talay dińgirlep»
(bir nárseni kóp aytıw), «qulaq salıw», «qulaq asıw, «qulaq túriw» (tıńlaw)
«qulaqqa urǵan tanaday» (tınıshlıq) mánileri menen jumsaladı.Shayır shıǵarmalarında «kóz» sózine baylanıslı frazeologizmler basqalarına salıstırǵanda
ónimli jumsaladı: «kóz jas tógip», « kózińdi jaslap», «kóz quwantıp», «kózim qızıp», «kózge shalınar», «kózi toymaydı, «kózine shóp salıw», «kóz ashıp jumǵansha», «kóz taslaydı», «kóz jiberer», «kózin qadap»,
«salmas kóz» fazeologizmleri qollanılıw menen birge usı «kóz» sózine baylanıslı «jumdı kóz», «kózlerine qum tolar», «kózler kózdi jep baradı»,
«kózler janıp», «kóz alartqan», «kórset kózine» hám t.b.mısallarda jaǵımlı yamasa jaǵımsız mánileri menen jumsalǵanı anıqlandı. «Kirpik» sózine baylanıslı qollanılǵan «kirpik qaqpay» frazeologizmi ushırasadı.
«Awız, jaq, tańlay, tis, til» sózlerine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri
«awzınan sarısı ketpegen ele, Sen bir palapansań», « awzın buwǵan ógizdey», «ayırsań jaǵın», «tańlay qaǵısar», «tisti-tiske qoyıp», «tis qayrap», « tisi batpay», «tilge kelgennen keyin», «til qatpay», turaqlı sóz dizbekleri qollanıladı.
«Tús, júz, murın» sózlerine baylanıslı «qan qalmaǵan túsinde»,
«Júzimdi qaratıp boldı-aw tómenge», «murnın uwsa» túrinde kelse, «júrek, bawır» sózlerine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri «tuwlap júregi», «nege sháwkildeydi júregim?», «júrek-bawırıń tur ǵoy kúyip», «bawır basıp» frazeologizmlerinde,
«ishek, ish, qarın, bel» sózlerine baylanıslı «Oy, iymansızay, Ishek-silemizdi qatırdı-aw sonday» «ishegi qatıp», «ishek-silesi qatıp», «uwday ashıp órtendi ishi», «ishin tartıp», «beldi buwayın bekkem», «bel baylap», «qarnı qalqıp» frazeologizmlerinde jumsaladı.
49
Juwmaqlastırıp aytqanda, turaqlı sóz dizbekleri I.Yusupov tárepinen zárúr orınlarda sheberlik penen paydalanıladı, olar awıspalı mánilerdi bildiriw menen tásirlilik, obrazlılıq ushın xızmet etedi. Olardı shayır poemalarınıń tilinde óz ornı menen, jeke stil úlgilerine say, geypara stillik ózgeshelikler menen qollanadı, inversiyalanǵan turaqlı sóz dizbeklerinde tásirlilikti jáne de arttıradı. Shayırdıń shıǵarmaları tiliniń leksikasın, atap ayqanda, turaqlı sóz dizbekleriniń stillik xızmetlerin ele de keń kólemde izertlew zárúr.
50