MD hám PQJ / I.Yusupov shıǵarmalarında turaqlı sóz dizbekleriniń qollanılıwı

Dártke sazıwar bolarsań. («Tumaris» poeması, 273-bet)

Sonnan berli massagettiń,

Pıshıǵına hesh bir dushpan

Pısh dey almay jıllar ótti. («Tumaris» poeması, 278-bet)

Dáslepki mısallardaǵı naqıl-maqallar personajlar tilinde qollanılǵan bolsa, keyingi mısalda keltirilgen frazeologiyalıq birlik avtordıń bayanlawında paydalanılǵan.

Shayırdıń poemaların usı frazeologiyalıq sózlerge baylanıslı ajıratıp aytatuǵın bolsaq onda, ásirese, «Tumaris» poemasında naqıl-maqallardıń ónimli qollanılǵanın aytıwǵa boladı. Mısalı:

Turmasań bul táwellege

Erteń oǵan zar bolarsań. («Tumaris» poeması, 273-bet)

Qoy ústine boz torǵaylar

Jumırtqalap, uyalastı. («Tumaris» poeması, 278-bet)

Urıs bolsa turıs bolmas.

Urıstıń bar máńgi zańı. («Tumaris» poeması, 283-bet)

Bir ash qurdım bolar eken

Adamnıń kózi. Biraq ta

Aqırı ol tolar eken,

Tek bir qısım topıraqqa. («Tumaris» poeması, 284-bet)

I.Yusupov poemalarında naqıl-maqallar pikirdi tastıyıqlaw, onıń anıqlıǵın kórsetiw ushın da jumsaladı. Mısalı:

Saǵan eń aqırǵı buyrıǵım meniń:

«Kim basın uslasa eki kemeniń Suwǵa keter» degen. Sen ǵarrı saǵal,

23

II bap I.Yusupov shıǵarmalarında adamnıń múshe atamalarına

baylanıslı turaqlı sóz dizbekleriniń qollanılıwı

Qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákili, kórkem sóz sheberi I. Yusupov shıǵarmalarınıń tili qaraqalpaq tiliniń baylıǵın, kórkemligin kórsetedi. Bulay dewimizdiń sebebi onıń shıǵarmalarınıń tilinde ana tilimizdiń leksikasında bar bolǵan birlikler sheberlik penen paydalanıladı. Tildiń sózlik quramınan orın alǵan leksikalıq birlikler shayır shıǵarmalarınıń tilinde estetikalıq jaqtan xızmet atqarıp keledi. Onıń poeziyalıq shıǵarmalarınıń tilindegi gónergen sózler dóretpede sóz etilip atırǵan tarıyxıy dáwirdiń koloritin súwretlew ushın xızmet etedi, xalıqtıń sol dáwirdegi turmısın ashıp beriwde olar úlken xızmet atqaradı. Sonıń menen birge dialektlik sózler xalıqtıń belgili bir aymaqta jasawshı wákilleriniń sóylew tilindegi

ózgeshelikti ashıp beriw ushın xızmet etedi. Sinonimler sózlerdi orınsız tákirarlamaw maqsetinde jumsalǵanın atap ótiwge boladı. Solay etip, shayırdıń poeziyalıq dórepteleriniń tilinde jumsalǵan basqa da birliklerdiń – antonimlerdiń, omonimlerdiń, kásiplik sózlerdiń, ózlestirme sózlerdiń, awız eki sóylew tiline tán birliklerdiń hám t.b. ózine tán atqaratuǵın ornı bolıp, olardıń hár birin avtor stillik jaqtan qollanıw menen shıǵarma tiliniń tásirli hám obrazlı bolıwın támiyin etedi. Mine usınday leksikalıq birliklerdiń qatarında biz qaraqalpaq tiliniń qaymaǵı dep esaplanılıp kiyatırǵan turaqlı sóz dizbekleriniń shayır tárepinen onıń poeziyalıq shıǵarmalarında, atap aytqanda, poemalarında qollanılıw arqalı onıń tilinde atqaratuǵın xımetleri haqqında toqtap ótpekshimiz.

Til arqalı qarım-qatnas barısında jaıwshı yamasa sóylewshi tilden hár qıylı birliklerdi, sonıń ishinde turaqlı sóz dizbeklerin paydalanǵanda onı tayar

25

túrinde qollanadı. Basqa ózlerden turaqlı sóz dizbekleriniń pikirdi jetkerip beriwdegi ayırmashılıǵı ol ańıq, tolıq hám barlıq mánilik ózgeshelikleri, mánilik reńkleri menen jetkerip beredi. Onda xalıqtıń kóp dáwirlerden beri qıyallarınıń jemisi kórinedi. Sonıń ushında olar tásirli bolıp keledi. Turaqlı sóz dizbegi ańlatqan mánini ekinshi bir sóz benen sol dárejede tolıq jetkerip berige bolmaydı, tásirlilik jaǵınan olardıń kemisligi bayqaladı. Sonıń ushın jaıwshılar menen shayırlar kórkem shıǵarma dóretiwde turaqlı sóz dizbekleriniń usı artıqmashlıqlarınan keńnen paydalanadı.

Qaraqalpaq tiliniń leksikasın izertlegen belgili ilimpaz prof. E. Berdimuratov:10 «Haqıyqatında da, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń elementlerinen esaplanatuǵın naqıllar, maqallar, idiomala, sonday-aq onıń basqa da túrleri biziń kúndeliklit til arqalı qatnas proesimizde pikirimizda tolıq, ózine tán barlıq mánilik ottenoklerı menen jetkeriwde ayrıqsha rol atqaradı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri mine usı kóz-qarastan tildiń qaymaǵı sıpatında kórinedi. Onda xalıqtıń ásirler boyı payda etken, jıvynaǵan ushqır qıyallarınıń, danalıǵınıń sóz dóretiwshiliginiń ájayıp úlgileri jatır» dep jazǵan edi. Onıń mine usınday sıpatı kórkem shıǵarmalarda keńnen paydalanıwına múmkinshilik jaratadı.

Turaqlı sóz dizbekleriniń qaraqalpaq ádebiy tiliniń funkcional stilleriniń túrlerinde sonıń menen birge awızeki sóylew stilinde qollanılıwı haqqında

A.Bekbergenov11 bılay dep jazadı: «Frazeologiyalıq sóz dizbekleri kórkem

ádebiyatta, publitsistikalıq stilde hám sóylew tilinde keńnen qollanılıp, hár qıylı emocional-ekspressivlik belgilerge iye boladı ».

10Бердимуратов Е. Ҳəзирги заман қарақалпақ тилиниң лексикологиясı. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1968, 239бет

11Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасı. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1990, 40-бет.

26

Turaqlı sóz dizbeklerinde bar bolǵan joqarıda atap ótilgen sıpatlar onıń kórkem shıǵarmalarda ónimli qollanılıwına alıp keledi. Bul I.Yusupov shıǵarmaları tilinde de kózge túsedi.

Turaqlı sóz dizbeklerin I.Yusupov shıǵarmalarınan da kóplep tabıwǵa boladı. Olar qurılısı jaǵınan semantikalıq jaqtan birigiwshiligi boyınsha da, sóz shaqaplarına qatnası boyınsha da hár qıylı bolıp keledi. Olardıń qollanılıw órisi de hár qıylı bolıp keledi. Turaqlı óz dizbekleri stillik jaqtan ayrıqshalanıp keliwi menen de sıpatlanadı.

Shayırdıń poemaları tilinde turaqlı sóz dizbeklerine tán bolǵan bul belgilerdi tolıq kóriwge boladı. Onıń shıǵarmalarında turaqlı óz dizbekleri júdá ónimli paydalanılǵan. Olar mánilik jaqtan bir neshe toparlarǵa qatnaslı bolıp keledi.

Olardıń arasında adamnıń múshelerin bildiretuǵın sózlerge baylanıslı qollanılǵan turaqlı sóz dizbekleri úlken orın iyeleydi. Olar «bas»,

«kóz», «murın», «tis», «til», «awız» hám bunnan basqa da bir neshe sózlerge baylanıslı bolıp, olar bildirgen múshelerge qatnaslı belgili bir mánini ańlatıp turıw menen ekinshi bir awıspalı, astarlı máni bildirip keledi. Biz tómende usınday adamnıń dene músheleriniń atamalarına baylanıslı bolıp kelgen turaqlı sóz dizbekleriniń I.Yusupov shıǵarmaları tilinde qollanılıw ózgesheliklerine óz aldına ayırım-ayırım tallaw jasap ótpekshimiz.

1. «Bas, miy, qulaq, kóz, kirpik» sózlerine baylanıslı turaqlı sóz

dizbekleri

«Bas» sózi qaraqalpaq tilindegi turaqlı sóz dizbeklerinde jumsaladı. Bul sózge baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri shayırdıń poemalarında qollanıladı. Mısalı:

27

«Qarań, quw taqırman! Menińdey jarlı

Dúńyada joq shıǵar» der basın qasıp. («Dala ármanları» poeması, 93-bet)

Bul jerde «basın qasıw» turaqlı sóz dizbegi qollanılǵan. Ol tilimizde ózin hesh nárse bilmegendey seziw degen mánini bildirip keledi. Sonıń menen birge shayırdıń poemasında «bas qosıw» turaqlı sóz dizbegi de jumsalǵan. Ol turmıs qurıwdı bildiredi. Mısalı:

Qızıma bas qostı keler jılında. («Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq» poeması, 140-bet)

I.Yusupovtıń «Tumaris hám basqa poemalar» dep atalǵan saylandı poemalar toplamında «bas» sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri adamnıń dene músheleriniń basqa atamaları menen baylanıslı frazalarǵa salıstırǵanda ónimsiz qollanıladı.

Biz tómendegi mısallarda keltirilgen turaqlı sóz dizbeklerin de adamnıń dene múshelerin bildiretuǵın sózge (bas miyge) qatnaslı turaqlı sóz dizbegi sıpatında qaradıq:

Quyın - shırıldawıq, úrgin – «mámelek»

Ǵır-ǵır aylandırar adamnıń miyin…(«Dala ármanları» poeması, 105-bet)

«Klubqa hesh kewil bólmeyseń sen» dep,

Ol miyimdi tesken talay dińgirlep. («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 45-bet) Bir nárseni kóp aytıw mánisin bilidiriw ushın avtor mısallardaǵı astı sızıp

kórsetilgen turaqlı sóz dizbeklerin sheber paydalanǵan.

I.Yusupov poemalarınıń tilinde turaqlı sóz dizbekleri úlken orın iyeleytuǵının atap ótken edik. Olardıń arasında adam múshelerin bildiretuǵın sózlerge baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri belgili orın tutıp, bunday turaqlı sóz dizbekleriniń ishinde

«qulaq» sózine baylanıslı frazalar da ushırasadı. Mısalı:

28

Hesh bir táwellege qulaq salmastan,

Únsiz shıǵıp ketti sırtqa Arıwxan. («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 13-bet)

Bunda mısalǵa alınıp kórsetilgen turaqlı sóz dizbegi tıńlamaw mánisin bildiriw ushın jumsaladı. Onıń poemalarında bul turaqlı sóz dizbekleriniń bir neshe orınlarda qollanılǵanın ushıratamız. Mısalı:

Joq, ápiw etpeymen men seni Ayman,

Ápiw etsin deseń qulaq sal maǵan. («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 21-bet) Jańlawshı bir janǵa jaylı ses penen

Tanıs túrkmen aydımına sal qulaq. («Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq» poeması, 135-bet)

Shayırdıń poemalarında «qulaq sal» turaqlı sóz dizbeginiń komponentleri de orın almasıp, inversiyalanıp keledi, sonıń menen birge olardıń arasında «qulaq as» turaqlı sóz dizbegi de jumsaladı.Mısalı:

Biraq, qulaq aspas adam,

Aǵın suwdan isher barıp. («Tumaris» poeması, 285-bet)

Qulaq aspasań da aytqan sózime

Sen gózzaldı yar etermen ózime. («Eski fontan ertegi» poeması, 251-bet)

Usı turaqlı sóz dizbekleri menen birge olarǵa mániles «qulaq túr» frazası da qollanıladı. Mısalı:

- Hay, Genjebay! Qara jáne qulaq túr,

Kelip qaptı-aw traktor. («Joldas muǵallim» poeması, 153-bet)

«Qulaq» sózi menen baylanıslı «qulaq pitiw» frazası jumsalǵanın tómendegi mısaldan kóriwge boladı:

Qulaq pitip qum-quwıttan,

29

Lárzem berdi tawlar alıs. («Tumaris» poeması, 279-bet)

Sonıń menen birge adamnıń qulaǵınan basqa haywanlardıń qulaǵı menen baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri jumsaladı. Mısalı:

Baylanǵan shomlarda órship janar may,

Ses tınar qulaqqa urǵan tanaday. («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 53-bet)

Bunda «qulaqqa urǵan tanaday» frazazeologizmi tınıshlıq degen mánini arttırıp kórsetiw ushın xızmet etedi.

Shayırdıń poemaları tiliniń leksikasında «kóz» sózi menen baylanıslı bolǵan turaqlı sóz dizbekleri úlken orın iyeleydi. Olardıń arasında «jılaw» sózi menen mániles bolǵan bir neshe turaqlı sóz dizbekleriniń qollanılǵanın mısallar menen kórsetiwge boladı:

Kóz jas tógip aydalada mańırap,

Kiyik shaptı shır aylanıp elikti. .(«Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq» poeması, 138-bet)

Sonlıqtan awılıńdı, ákeńdi taslap,

Tuwǵan úyden bezip, kózińdi jaslap,

Hám qızıq, hám azap bergen sol túnde

Kettiń sen kewilli kárwan ishinde.

Náletiy eskilik salttan, molladan,

Aldanǵan ákeńdi ayap, Arıwxan,

Jolda jılaǵanıń bar ma esińde? («Aktrisanıń ıǵbalı» poeması, 67-bet)

Mısallarda «kóz jas tógiw», «kózin jaslaw» turaqlı sóz dizbekleri ornı menen durıs paydalanılıp, tásirlilik payda etkenin atap ótiwge boladı.

Bunnan basqa da «kóz» sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbeklerin kóplep keltiriwge boladı.

30