MD hám PQJ / T.Qayıpbergenovtıń Qaraqalpaq dástanında gónergen sózler

70

qollanıwdan shıǵıp qalǵan sózlerdiń toparına kiredi. Mısalı: Atlanıp úyinen qırq

adım shıǵajaq bolsa, qorjınına nan saldıradı («Baxıtsızlar», 18-bet).

Shıǵarma tilinde parsı tilinen ózlestirilgen áskeriy leksikaǵa baylanıslı gónergen sózler jiyi ushırasadı.

Nayza – parsı tilinen ózlestirilgen sóz. Mısalı: Jungarlar shabıwılında

betiniń eki almasın nayza jırǵan tırtıq, astıńǵı erni túsken, bir kózi shapırańqırap júredi («Maman biy ápsanası», 103-bet). Bul urıs quralı kópshilik túrkiy

jalatayları qol kóterip júrmesin» degen sıltaw menen, ózine sadıq pashshaplardan

1Бекмухаммедов Е. Қазақ тiлiндегi араб-парсы сөздерi. –Алматы: 1977. –B.80.

2Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. –Нөкис: Қарақалпақстан. 1992, IV т. –B.295.

3Sonda, IV т. –B.188.

71

bildiriwshi sawıt sózi de qollanılǵan. Bul sóz parsı tilinen ózlestirilgen sóz. Házirgi waqıtta qollanılıwdan shıgıp qalǵan. Mısalı: Sawıtlı quwǵınshı seyis qaytıp shıǵıp kiyatırǵanday suwǵa qarap turıp-turıp izine aylandı («Maman biy

ápsanası», 314-bet).

Kámar – sózi parsı tilinen awısqan sóz bolıp, «qayıs, belbew» degen mánini bildiredi.1 Mısalı: Yakovtıń juwabı Aydostıń beline kámar buwǵanday bolǵan menen kewli jubanbadı («Baxıtsızlar», 319bet). Házirgi dáwirde bul sózdiń ornına qayıs, belbew sózlerijumsaladı.

3.5. Rus hám hind-evropa tillerinen ózlestirilgen sózler

Qaraqalpaq tiline rus tili hám rus tili arqalı hind-evropa tillerinen sózlerdiń kirip keliwi patsha Rossiyasınıń basıp alıwshılıq siyasatı nátiyjesinde XIX ásirdiń aqırı, anıǵıraǵı 1873-jılı Xiywa xanlıǵınıń Rossiya patshalıǵınıń qol astına ótiw dáwirinen baslanadı.

XIX ásirdiń ekinshi yarımında rus tilinen awısqan sózler, sawda qatnasıqları,

áskeriy, siyasiy, mádeniy hám mámleketti basqarıw islerine baylanıslı, sonday-aq, kúndelikli turmısta qollanılatuǵın buyımlardıń atlarınan ibarat bolıp, olar seslik qurılısında ózgeriske ushıraǵantúrinde qollanıladı.2

1Бекбаўлов О. Қаҳарманлық эпостың араб-парсы лексикасы ҳəм оның тарийхый-лингвистикалық характеристикасы. –B.155.

2Баскаков Н.А. Состав лексики каракалпакского языка и структура слова. // ИСГТЯ. ч. IV. Лексика. –

М.: Наука, 1962. –С.79.

72

T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanında rus hám hindevropa tillerine tán bolǵan bir qansha gónergen sózler ushırasadı. Mısalı:

Kópes (kupets) – «jeke menshik sawda ornına iye bolǵan kapitalist, eziwshi sawdager adam» mánisinde qollanıladı. Mısalı: Kópes Timofeev kóship ketipti

ǵoy, - dedi («Baxıtsızlar», 22-bet).

Dekabrshiler – Bul sóz Patsha Rossiyası dáwirinde sol dáwirdegi basqarıw sistemasına narazı bolıp, kóteriliske shıqqan bir topar adamlarǵa baylanıslı qollanılǵan. Mısalı: Siziń aytıwıńız boyınsha Dekabrshiler patshaǵa qarsı bolıp súrgin qılınǵan («Túsiniksizler», 547-bet).

Katolik, pravoslavnıy sózleri. Bul sózler xristian diniń tarmaqları bolıp, shıǵarmada qollanılǵan. Mısalı: – Sebebi, sol Palestina degeneldegi «káramatlı orınlar» ushın katolikler menen biziń dindegi pravoslavnıylar arasında jánjel kóterilgen («Túsiniksizler», 548-bet).

III Bap boyınsha juwmaq

Solay etip, T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanında qollanılǵan gónergen sózlerdiń tariyxıy shıǵısı boyınsha quramı óziniń ayrıqshalıǵı menen ajıralıp turadı. Jazıwshınıń shıǵarmasında qollanılǵan gónergen sózler úyrenilip, juwmaǵında tómendegiler anıqlandı.

Gónergen sózler úyrenilgende, olardıń tariyxıy shıǵısı boyınsha quramı tómendegidey toparlarǵa: 1) Ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler (óz sózlik qatlam), 2) Túrkiy hám mongol tillerine ortaq

73

sózler, 3) Arab tilinen awısqan sózler, 4) Parsı-tájik tillerinen awısqan sózler 5) Rus hám hind-evropa tillerinen ózlestirilgen sózler sıyaqlı toparlarǵa bólip uyrendik hám bul toparlarǵa kiretuǵın sózlerdiń tillik ózgeshelikleri ashıp berildi.

74

Juwmaq

Hár qanday tildiń jámiyetlik, ámeliy, ilimiy bahalılıǵı onıń birlikleriniń

T.Qayıpbergenovtıń shıǵarmaları, ásirese onıń «Qaraqalpaq dástanı» romanı leksikasınıń ózine tán leksika-semantikalıq ózgeshelikleri ayrıqshalıq belgileri menen kózge túsedi.

Mine biz bul jumısta T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanında qollanılǵan gónergen sózler, olardıń mánilerin analizledik. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikasın ilimiy jaqtan talqılaw ushın tómendegi jumıslar islendi.

Jazıwshınıń atalǵan shıǵarmasında sáwlelengen waqıyalar XVIIIXIX

ásirlerde bolıp ótedi. Shıǵarmada sol dáwir koloritin beriw ushın hár qıylı leksikalıq birlikler, leksemalar qollanılǵan. Mine biz bul gónergen sózlerdiń

ózgesheliklerin ashıp kórsetiw ushın, jumıstı tiykarǵı 3 bapqa bólip qaradıq. Birinshi baptı shıǵarmada qollanılǵan tariyxıy sózler, olardıń mánilik túrlerin,

tematikalıq toparların anıqlawǵa arnadıq. Bap tiykarǵı

7 bólimge ajıratılıp, tariyxıy sózlerdi, olardıń qollanılıwın úyreniwge arnalǵan. Bapta tariyxıy sózlerdiń qatlamı tematikalıq toparlarǵa bólip úyrenilgende, shıǵarmada sáwlelengen dáwirdegi siyasiy-jámiyetlik islerge, kiyim-kenshek atamalarına úy tutınıw buyımı atamaları, jaw-jaraq hám urıs islerine baylanıslı, diniy túsiniklerge baylanıslı, kásipke baylanislı, eski ólshem hám pul birliklerin bildiretuǵın tariyxıy sózler anıqlandı.

Shıǵarmada qollanılǵan bul toparǵa kiriwshi sózler XVIII-XIX ásirlerdegi

qaharmanlarınıń xarakterin ashıp beriwde, dáwir ózgesheliklerin kórsetiwde úlken roloynaǵan.

T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanında qollanılgan gónergen sózlerdi izertley otırıp, tómendegidey juwmaqlar jasawǵa boladı:

1. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanında qollanılǵangónergen sózler sol waqıyalar súwletlengen dáwir haqıyqatlıǵın ashıwǵa belgili dárejede tásir e tken.

76

2. Gónergen sózlerdiń shıǵarmada qollanılıw dárejesi basqa sózlerge salıstırǵanda beriliw dárejesi belgili rol oynaydı. Bul jaǵday shıǵarmada sáwlelengen waqıyalardıń XVII-XIX ásirde bolıp ótkenligi menen baylanıslı.

3.Gónergen sózler úlken eki toparǵa (tariyxıy sózler hám arxaizmler) bólinip úyrenildi. Shıǵarmada olardıń qollanılıw ózgesheligi boyınsha tariyxıy sózlerdiń jumsalıwı ayrıqsha orında ekenligi menen kózge túsedi.

4.Shıǵarmadaǵı gónergen sózlerdiń tariyxıy shıǵısı boyınsha qollanılıwı

názer awdarǵanımızla olardıń kópshilik bólegin arabparsı tillerinen kirgen sózler ekenligi málim boldı. Bul sózler qaharman obrazların jasawda, olardıń xarakterin ashıp beriwde hám sol dáwir kórinisin sıpatlawda júdá ónimli hám qonımlı jumsalǵan.

Ulıwma juwmaqlastırıp aytqanda, T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı», onda qollanılǵan gónergen sózler óziniń tartımlılıǵı, stillik ayrıqsha qábilet penen jumsalıwı ayqın kórinip turadı.

77

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

I.Prezident miynetleri

1.Каримов И.А. Истиқлол ва маьнавият. Тошкент,1994.

2.Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йуқ. Тошкент. «Шарқ»,1998.

“Manawiyat”, 2008.

ІI. Monografiya, sabaqlıq, toplam hám grammatikalar

1.Abdinazimov Sh. Berdaq dóretpeleriniń fonetikası. - Nókis: Bilim, 1994.

2.Abdinazimov Sh. Berdaq h’ám qaraqalpaq jazba ádebiy tili. - Nókis: Bilim. 1997.

3.Abdinazimov Sh. Berdaq shıǵarmaları tili. – Tashkent: Fan, 2006.

4.Abdinazimov Sh. Sózlerim merwertdur aytılǵan h’ár bir. - Nókis: Bilim, 1997.

5.Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler.

–Nókis.: 2005. –118 b.

6.Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 1988.

7.Allamuratov A. Máńgi miyras. –Nókis: Bilim, 1993.

8.Allaniyazova Sh. Qaraqalpaq tiliniń qol óner leksikası. –Nókis.

9.Bekbawlov O. Qaharmanlıq epostıń arab-parsı leksikası h’ám onıń tariyxıy-lingvistikalıq xaratkeristikası. –Nókis: Qaraqalpaqstan. 1979.

10.Bekbergenov A. Qaraqalpaq tili stilistikası. -Nókis: 1990.

11.Bekmuxammedov E. Qazaq tilindegi arab-parsı sózderi. –Almatı: 1977.

12.Berdimuratov E. Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası. –Nókis: Qaraqalpaqstan. 1968.

13.Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkcional stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq tili leksikasınıń rawajlanıwı. -Nókis: 1973.

78

14. Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. - Nókis: 1994.

15.Dáwletov A., Qudaybergenov M. Qaraqalpaq til biliminiń tariyxı. – Nókis: Qaraqalpaqstan, 2001.

16.Qalenderov M. Qaraqalpaq tilindegi sinonimlerdiń grammatikalıq, strukturalıq h’ám leksika-semantikalıq ózgeshelikleri. –Nókis:

Qaraqalpaqstan. 1989.

17.Mámbetnazarova G. Ibrayım Yusupovtıń qosıqlarında dórendi atawıshlardıń

stillik qollanılıwı. - Nókis: 1994.

18.Mámbetov K. Qaraqalpaqlardıń etnografiyalıq tariyxı. -Nókis: 1995.

19.Nasırov D.S. Stanovlenie karakalpakskogo obshenarodnogo razgovornogo yazıka i ego dialektnaya sistema. Nukus-Kazan: 1976. –S.221-226.

20.Nasırov D.S., Dospanov O., Bekbergenov A., Saytov D. Qaraqalpaq

ádebiyatı klassikleri shıǵarmalarınıń tili. - Nókis: Bilim, 1995.

21.Saytov D. XVIII-XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları shıǵarmalarınıń tili. -Nókis: Qaraqalpaqstan, 1989.

22.Ubaydullaev B.G. Qaraqalpaq klassik shayırları shıǵarmalarınıń tilinde almasıqlar. -Nókis: Qaraqalpaqstan. 64 b.

23.Hamidov H. Eski qaraqalpaq tiliniń jazba estelikleri. - Nókis:

Qaraqalpaqstan, 1985.

Qaraqalpaqstan, 1974.

25.Xamidov X. Karakalpakskiy yazık XIX vv nachalo XX veka po dannım pismennıx dokumentov. -Tashkent: Fan, 1986.

26.Xamidov X. Rukopisnoe nasledie Berdaxa. – Nukus: Bilim, 1995.

27.Shamshetov J. Qaraqalpaq tilindegi shıǵıs tillerinen kirgen sózler tariyxınan. –Nókis: 1984.

79

IІІ. Kóp tomlıq kitaplar

28.Baskakov N.A. Kararkalpakskiy yazık. T.I. Materialı po dialektologii. –M.: 1951. 398 s.

29.Baskakov N.A. Kararkalpakskiy yazık. T.II. Fonetika i morfologiya. –M.: 1952. 432 s.

30.Baskakov N.A. Sostav leksiki karakalpakskogo yazıka i struktura slova. // ISGTYa. ch. IV. Leksika. –M.: Nauka, 1962.

31.Qayıpbergenov T. Qaraqalpaq dástanı (Maman biy ápsanası). –Nókis:

Qaraqalpaqstan.

Qaraqalpaqstan.

33.Qayıpbergenov T. Qaraqalpaq dástanı (Túsiniksizler). –Nókis: Qaraqalpaqstan.

ІV. Dissertaciya hám avtoreferatlar

34.Abdinazimov Sh. Yazık proizvedenii Berdaxa. Avtoref. dis. …dokt. fil. nauk. - Nukus. 2001.

35.Allanazarov E.E. Qoraqalpoq tilida metaforalarning stilistik qwllanilishi (T.Jumamuratovning poetik asarlari asosida). Filol. fan. nomzodi...dis. avtoref. –Nukus.: 2002.–22 b.

36.Dilanov B.G. S.Majitovning ijodi va qoraqalpoq adabiy tili. Filol. fan. nomz… dis. avtoref. – Nukus. 2012. – 23 b.

37.Qarlibaeva G. Ajiniѐz asarlari tilining fonetik-morfologik tavsifi. Filol. fan. nomz… dis. avtoref. – Nukus. 2002.