MD hám PQJ / T.Qayıpbergenovtıń Qaraqalpaq dástanında gónergen sózler

61

III Bap. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanındaǵı gónergen sózlerdiń tariyxıy shıǵısı boyınsha quramı

pikirimiz, túsinigimiz, biziń barlıq qabıl etken sezimlerimiz, emociyamız, qayǵı-

3.1. Ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler (óz sózlik qatlam)

Hár qanday tildiń sózlik quramınıń tiykarın kórsetetuǵın sózlik qatnam sol tildiń óz sózleri bolıp tabıladı.

62

Túrkiy tillerine ortaq bolǵan, kóp ushırasatuǵın oǵada erte dáwirlerde payda

ushırasadı.

Shıǵarmada ulıwma túrkiy tillerine ortaq bolǵan gónergen sózler toparı jiyi qollanılǵanlıǵın kóriwge boladı. Bul sózler ótmishi birbirine usas bolǵan túrkiy xalıqlarınıń ázelden bir-birine jaqınlıǵınan dárek beredi.

3.2. Túrkiy hám mongol tillerine ortaq sózler

T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń tilinde túrkiy hám

mongol tillerinin ekewinde de teńdey qollanılatuǵın sózlerdi ushıratıw múmkin. Bul sózlerdiń kelip shıǵısı qaysı tilge tiyisli ekenligi haqqında belgili bir

sheshim joq. N.A.Baskakov «bul xalıqlardıń sózlik quramınıń qáliplesiw procesi

1 Баскаков Н.А. Состав лексики каракалпакского языка и структура слова. // Исследование по сравнительной грамматике тюркских языков. IV. –М.: 1962. –С.72.

63

«qılısh, semser salıw ushın bılǵarıdan islengen qap».1 Bul áskeriy leksikaǵa tán gónergen sóz túrkiy hám mongol tillerine ortaq sózler bolıp tabıladı. O.Bekbawlovtıń kórsetiwinshe qınap sózin arab tilinen kirgen sóz dep kórsetedi.2

3.3. Arab tilinen awısqan sózler

Arab tilinen sózlerdiń kirip keliwi VIII-X ásirlerden, yaǵnıy arablardıń

Orta Aziyanı basıp alıwı hám bul jerlerde jasap atırǵan túrkiy qáwimlerin islam dinine endiriwi menen baylanıslı. Prof. N.A.Baskakov qaraqalpaq tiline arab sózleriniń kelip kiriwiniń tiykarǵı deregi parsı ádebiy tili bolǵanlıǵın, keyin ala Qaraxaniyler hám Xorezm mámleketinde qáliplesken Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy til e kenliginkórsetip ótedi. Xalıqtıń awızeki sóylew tilinde ushırasatuǵın arabsha sózlerdiń kirip keliwi tuwralı aytıp kelip, xalıqtıń awızeki sóylew tilinde ushırasatuǵın arab sózleri tek ǵana ádebiy til arqalı emes, al qaraqalpaqlarǵa qońsı otırǵan Xiywa ózbekleriniń tásirinen kelip kirdi degen pikirdi bildiredi.3

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń tiykarǵı bólegin shıǵısı boyınsha arab sózleri quraydı. Diniy uǵımdı ańlatıwshı arab sózleriniń tilimizge kóplep kiriwi islam dininiń en jayıwı menen baylanıslı. Sonday-aq, buǵan basqa da sebepler boldı.

J.Shámshetov: «Qaraqalpaq tiline arab sózleriniń ózlesiwi sırtqı sebeplerge baylanıslı bolǵan. Túrkiy hám arab xalıqları arasında

1Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. –Нөкис: Қарақалпақстан. 1988, III т. – Б.214.

2Бекбаўлов О. Қаҳарманлық эпостың араб-парсы лексикасы ҳəм оның тарийхый-лингвистикалық хараткеристикасы. –Нөкис: Қарақалпақстан. 1979.

3Баскаков Н.А. Состав лексики каракалпакского языка и структура слова. // ИСГТЯ. ч. IV. Лексика. –

М.: Наука, 1962. –С.76.

ústemligin ornattı. Orta Aziyaǵa arab xalıqlarınıń kóplep keliwleriniń nátiyjesinde eki xalıqtıń arasında ekonomikalıq hám mádeniy baylanıslarda rawajlandı. Usı jaǵdaylarǵa baylanıslı arab sózleriniń kópshiligi túrkiy tiline ózlesti» - dep jazadı.1

T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanındaǵı diniyleksikaǵa tiyisli mısallardaǵı axun, iyman, meshit, molla, suwpı, shayıq, xoja, sálle, ásker sózleri arablıq shıǵısqa iye sózler.

Biz bul sózlerdiń hár biriniń ańlatatuǵın mánisi haqqında tematikalıq toparlarǵa bólip analizlegende túsinik berip ótemiz.

Shıǵarmadaǵı molla sózi J.Shámshetovtıń anıqlaması boyınshaózlestirme arab tilindegi «Mawlana» sózinin fonetikalıq ózgerislerge ushıraǵan forması. Ol «biziń mırza» degen mánini beredi. Bul sóz Quranda ushırasadı hám «al -mawla» dep aytıladı. Bunıń mánisi

«táńir jaratqan» degen sóz, yaǵnıy qudaydıń bir teńewi. Mawlana sózidáslep ataq retinde siyrek qollanılǵan, yaǵnıy islam dininń eń joqarǵı wákillerine húrmet belgisi retinde paydalanılǵan.

Solay etip, «molla» sózi dinge baylanıslı húrmet belgisi rolin atqarıwdı kem-kem joǵaltıp, XIX ásirde bul ataqtıń áhmiyeti júdá tómenleydi. Jaqın kúnlerge shekem ulıwma sawatlı adamǵa qollanǵanda, húrmet belgisiniń ańlatılıw mánisi joqarıraq e di. Al, házirgi kúnde molla ataması islam dinine sadıq bolǵan hám dindi kópshilik arasına propagandalawshı adamlarǵa aytıladı. Mısalı: Xiywa xanı usap biz de

1 Шамшетов Ж. Қарақалпақ тилиндеги шығыс тиллеринен кирген сөзлер тарийхынан. –Нөкис: 1984.

–B.6.

65

ján-jaqqa molla taratsaq, qaraqalpaq degen xalıq bar eken dep, bizge de alıs-

juwıqtan adam keler e di («Baxıtsızlar», 72-bet).

Al, suwpı – iyshanǵa qol bergen adam. Shıǵarmada Tóremurat suwpı

sózi ushırasıp, bul sóz Qońırat hákiminiń laqabı mánisinde jumsalǵan. Mısalı: Haslında xannıń abırayın tógiw ushın Allamurattı oqıtqan iyshan Tóremurat

suwpınıń adamı bolsa, táájiplenbesseń («Baxıtsızlar», 71-bet).

Shayıq sózi arab tilinde «ǵarrı» degen mánini bildiredi. Orta ásirlerde

shayıq sózi tek húrmetli ǵarrılardı ataw ushınpaydalanılmastan, al jas alımlardı, wázirlerdi, xatshılardı, sawdagerlerdi hám mámleket basqarıwshılardı da atawda

qollanılǵan. Basqa túrkiy tilleri sıyaqlı qaraqalpaq xalqınıń turmısında da shayıq sózi húrmet belgisin ańlatqan. Sonıń menen bir qatarda áwliyelerdiń hám ataqlı

meshitlerdiń basında saqshılıq xızmetin atqarǵan adamlar «shayıq» ataǵın

alǵan.1 Shıǵarmada shayıq sózi sol dáwirdegi qaraqalpaqlardıń diniy basshısı, e l basqarǵan adam Murat shayıqtıń atı, laqabı mánisinde qollanılǵan. Mısalı: -

Áziyz tórem, wádemiz wáde, - dedi Murat shayıq. Bizge aq patshalarǵa qalay barıwdı, ne menen barıwdı másláhát e tip ketersiz («Maman biy ápsanası»,

100-bet).

Iyman – arab sózi bolıp, islam dinine, onıń isenimlerine, Allataalaǵa, Muhammed payǵambarǵa hám ilahiy esaplanǵan kitaplarǵa, táǵdirge, aqıretke isenim degen mánini bildiretuǵın túsinik. Tilimizde joqarıda aytılǵan mánisi menen birge, shıǵarmada «uyat», «hújdan» mánilerin de ańlatadı.Mısalı: – Meniki wájibatı iyman («Baxıtsızlar», 71-bet).

1 Шəмшетов Ж. Қарақалпақ тилиндеги шығыс тиллеринен кирген сөзлер тарийхынан. –Нөкис: 1984.

66

Cálle – arab sózi. «Hár túrli gezleme, materiallardan orap islengen bas kiyim». Shıǵarma leksikasında jiyi qollanıladı. Mısalı: – Iyshan! – degen saza shıǵıwı máttal, basına aq sállesin gúdishek qılıp oraǵan iyshan, biyday atızǵa shıqqan jalǵız ayǵabaǵarday, xanǵa qaray iyilip, aldına bir adım tasladı

(«Baxıtsızlar», 68-bet).

Ásker – arab tilinen ózlestirilgen sóz. E l qorǵawshı, nóker, láshker mánilerin bildiredi. Mısalı: Buǵan qáhárlengen oysız xan ásker basılardı tuttırıp shetinen jazalatıwdı buyırdı («Túsiniksizler», 611-bet).

Muhammed – maqtalıwshı degen mánini bildiredi. Qaraqalpaq tilinde eń kóp ushırasatuǵın Muhammed antroponimi bolıp tabıladı. Alımlardıń aytıwına qaraǵanda Islam dininiń tarqatıwshısı Muhammedpayǵambar bolǵan.

Belgili izertlewshi alım K.Mámbetovtıń «Qaraqalpaqlardıń etnografiyalıq tariyxı» degen miynetinde Muhammed payǵambar haqqında tómendegidey maǵluwmatlar berilgen:1

Muhammed payǵambar biziń jıl sanawımız benen 570-jılı Arabstannıń

Mákke qalasında tuwılǵan. Uruwı – Qurayish, ákesi – Abdulla, anası – Ámiyna. Jas gezinen ata-anasınan jetim qalıp, sawdagershilik hám basqa da ilim-tálim menen shuǵıllanıp, 40-jasında payǵambarlıq ataqqa erisedi. Óz ómirin Islam táliymatına baǵıhlaydı. Álbette, bul jaǵdaydıń ózi de ańsatlıq penen bolǵan emes. Ayırım arab qáwimleri Muhammed táliymatına qarsı shıqqan. Ásirese, onıń urıwlas aǵası Ábiwjáhil onı óltirmekshi debolǵan. Sonday sebeplerge kóre Muhammed payǵambar 622-jılı

1 Мəмбетов К. Қарақалпақлардың этнографиялық тарийхы. -Нөкис: 1995. -B.60-61.

67

Mákkeden Mádiyna qalasına qashadı. Bunı tariyxta «Musılman jılınıń baslanıwı»

yaǵnıy «Hijri» dep ataydı.

Muhammed Mádinada turıp, Allataalanıń atı menen «“azawat» sawashın baslaǵan. Ol Hijriniń e kinshi jılı Sham (Damask) jerlerin qolǵa kirgizgen. Bes

jıl sawashtan keyin Uxıt tawınıń átirapı pútkil arab qáwimleri Muhammedtiń payǵambarlıǵın tán alıp, Islam dininiń qúdiretli e kenligin moyınlaǵan. Muhammed payǵambar Hijriniń onınshı jılı awırıp, óz tóseginde qaytıs boladı. Bir derekte ol 68-jasında, al ayırım dereklerde 63-jasında qazalanǵan dep aytıladı. 63jasta ólgenligi durıs bolsa kerek, sebebi onıń sháriyarları da 63jasında

ólgen. Shıǵarmada Muhammed payǵambar atı keltiriledi. Mısalı: Muhammed payǵambar-ám kelinin nekeletken («Baxıtsızlar», 148-bet).

3.4. Parsı-tájik tillerinen awısqan sózler

tolıǵı menen

menen fonetikalıq jaqtan ózgerislerge ushırawı múmkin.

Haqıyqatında da, ózlesken terminlerdiń geyparaları, kópshilik jaǵdayda arab

Parsı-tájik tillerinen awısqan diniy terminlerdiń basım kópshiliginiń tilimizge erte waqıtlardan baslap-aq awısıwı hám kúndelikli turmısta aktiv qollanılıwı

payǵambar, jáhánnem hám dozaq t.b. sózlerdi keltiriwge boladı.

Házirgi qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı parsı-tájik sózleri qollanılıwı jaǵınan da, kólemi jaǵınan da arab tilinen awısqan sózler qatarında turadı.1 Degen menen, biz terminlerdi salıstırıp kórgenimizde, arab tilinen kirgen terminler parsı-tájik tillerinen kirgen terminlerge qaraǵanda júdá kóp ushırasadı. Parsıtájik tillerinen kirgen terminler

1 Бердимуратов Е. Ҳəзирги заман қарақалпақ тилиниң лексикологиясы. –Нөкис: 1968, -B.165.

69

tilimizde az bolǵanı menen joqarıda aytqanımızday, olardıń birazları arab

tilinen kirgen terminlerge qaraǵanda aktiv qollanıladı.

Shıǵarmada ushırasatuǵın parsı-tájik tilinen ózlesken sózler: diywana, iyshan,

qálender, qorjın, payǵambar, nayza, pashshap, patsha, kámar hám t.b.

Iyshan – parsı tilinen kirip, diniy úlken dárejeli adam degendi ańlatadı. Mısalı: Haslında xannıń abırayın tógiw ushın Allamurattı oqıtqan iyshan

Tóremurat suwpınıń adamı bolsa, táájiplenbesseń («Baxıtsızlar», 71-bet). Iyshan

olarǵa ózin kórsetiwge tırısıp, e ki kún oylanıwǵa máwlet sorap e di

(«Túsiniksizler», 611-bet).

Shıǵarmada qollanılǵan qálender sózi, sol waqıttaǵı «úlken diniy lawazım»

mánisin ańlatqan bolsa, házirgi dáwirde bul atama «diywana, dárwish» mánisin

beredi. Mısalı: E ger siz e limizdiń qálender din iyesi bolsańız…

(«Túsiniksizler», 612-bet).

Payǵambar – qudaytaala tárepinen jiberilgen xabarlardı adamlarǵa

tiliniń túsindirme sózliginde de bul sózdiń parsı tilinen ózlestiriligeni aytıladı.3 Bul sóz shıǵarmanıń leksikasında ónimli qollanılıp, búgingi turmısımızda

1Бекбаўлов О. Қаҳарманлық эпостың араб-парсы лексикасы ҳəм оның тарийхый-лингвистикалық характеристикасы. –B.125.

2Алланиязова Ш. Қарақалпақ тилиниң қол өнер лексикасы. –B.36.

3Ўзбек тилининг изоҳли луғати. –B.426.