MD hám PQJ / T.Qayıpbergenovtıń Qaraqalpaq dástanında gónergen sózler
.pdf
|
|
40 |
|
|
qınabınan jılt etken qanjarın |
hám |
onıń qanjardı óz |
alqımına aparıp «aynısań |
|
óleseń» degen belgisin kózi shaldı («Baxıtsızlar», 328-bet). |
|
|||
Bul mısallardaǵı nayza, |
qılısh, qanjar sózleri |
urıs |
quralı mánisinde |
|
qollanılǵan. |
|
|
|
|
Áskeriy qural atamaların bildiretuǵın aybalta, doyır sózleri de shıǵarmadan |
||||
orın alǵan. Mısallar: Hár bir |
ótkel |
misli piyazdıń qabıǵı, |
kózlerińdi ashıtadı. |
|
Aman-esen qırshıwdıń jolı hár ótkeldiń iyesine túyinshigiń bolıwı kerek. Sonısız
alǵa bir qádem taslanbaydı, aldıńdı ya nayza, ya qılısh, ya aybalta keseleydi
(«Maman biy ápsanası», 394-bet). Dárwazaman aybaltasın kese |
tutıp, bir |
||||
tájim berdi |
de, ishke juwırıp ketti hám azdan keyin |
kelip: |
- Xanımızdıń siz |
||
benen sóylesiwge waqtı joq, - dedi («Maman biy ápsanası», |
254-bet). Mırzabek |
||||
dushpanına |
alıstan |
doyır urıwdıń haqıyqıy |
sheberi |
e ken, |
ol mıltıq |
jetpegenlerge doyır beriwdi, biraq hár bir doyırdıń ushına qorǵasın quyıp beriwdi
ótindi, Vladimir |
bul isti de demde |
meńgerip qolǵa aldı |
(«Maman |
biy |
||
ápsanası», 282-bet). Mısallardaǵı aybalta sózi |
|
|
|
|||
«baltanıń qural |
ornına qollanılatuǵın |
túri, ádette |
patshalar |
qolına |
alıp |
|
otıratuǵın arnawlı quralı, jaraq» mánisinde jumsalsa, doyır sózi |
|
|||||
«maldıń terisinen islengen kóp órimli juwan qamshı»1 mánisin ańlatadı. |
|
|||||
T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» shıǵarmasında urıs jaǵdayında |
||||||
«qorǵanıwǵa arnalǵan, batırlardıń |
denesinen oq ótpes |
ushın temirden islengen |
||||
yaki polat sımnan toqılǵan kiyim»2 |
mánisin bildiriwshi sawıt sózi de qollanılǵan. |
|||||
Mısalı: Sawıtlı quwǵınshı seyis |
|
|
|
|
|
|
1Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. –Нөкис: Қарақалпақстан, 1984. II т. –B.80.
2Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. –Нөкис: Қарақалпақстан, 1988. IV т. –B.188.
41
qaytıp shıǵıp kiyatırǵanday suwǵa qarap turıp-turıp izine aylandı («Maman biy
ápsanası», 314-bet).
Urıs jaǵdayında urıstı basqarıw sistemasına baylanıslı hámel atamaların
bildiriwshi |
júzbası, mıńbası, áskerbası, bas áskerbası, eliwbası, onbası sıyaqlı |
||||||||
gónergen sózlerde shıǵarmada ushırasadı. Mısalı: – |
Bazı xanlıqlarda, |
||||||||
patshalıqlarda búrkit yamasa basqa |
túrliaybatlı quslar belgi boladı dep esitetuǵın |
||||||||
edik, - dedi Muhammedkárim júzbası («Túsiniksizler», |
613-bet). Mıńbası |
||||||||
qasqırlıqtan |
túlkilikke awısıp, mıyıǵınan kúliwi |
menen |
sál |
keyin |
básti |
||||
(«Baxıtsızlar», 35bet). Buǵan qáhárlengen oysız xan |
ásker basılardı tuttırıp |
||||||||
shetinen jazalatıwdı buyırdı («Túsiniksizler», 611-bet). |
«Jáne |
bar |
ma?» |
||||||
degendey xan eki qaptalındaǵı bas ásker bası menen |
bas |
wázirine |
alma |
gezek |
|||||
moyın burdı («Túsiniksizler», 671-bet). E liw bası |
tek |
maqullap |
bas iyzedi |
||||||
(«Baxıtsızlar», 329-bet). |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Bul mısallardaǵı júzbası sózi urıs jaǵdayında «júz |
áskerdiń baslıǵı |
mánisinde |
|||||||
qollanılsa», |
mıń bası |
Xiywa |
xanlıǵınıń dáwirinde |
«mıń adamnan |
ibarat |
||||
bolǵan áskerdiń toparına |
basshılıq etken adamǵa beriletuǵın ataq hám |
sol |
ataǵı |
||||||
bar adam» |
mánisinde, ásker bası |
hám bas ásker |
bası |
sózleri |
«komandir, |
||||
áskerlerdiń basshısı, sárkardası, baslawshısı» mánisinde qollanılǵan. Al |
e liwbası |
||||||||
sózi bolsa, atınan kórinip turǵanınday, eliw adamlıq áskerge basshılıqetiwshi |
kishi |
||||||||
komandir, baslıqlardı ańlatadı. |
|
|
|
|
|
|
|
||
42
1.5. Diniy túsiniklerge baylanıslı tariyxıy sózler
T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq |
dástanı» |
romanı |
tilinde |
diniy túsinik |
|||||
hám qaǵıydalar menen baylanıslı sózler |
ushırasadı. Shıǵarmadaǵı |
waqıyalardıń |
|||||||
súwretleniwinde dinge iseniwshilik basım keledi |
jumsalǵan: iyman, |
sájde hám |
|||||||
t.b. Mısalı: – Meniki |
wájibatı iyman («Baxıtsızlar», |
71-bet). |
Hámmeniń |
||||||
sájdege bas qoyıwı |
máttal,tap usı payıttı ańlıp turǵanday, arqa tárepten bir topar |
||||||||
atlı basıp keldi(«Baxıtsızlar», |
227-bet). Mısallardaǵı iyman, sájde sózleri diniy |
||||||||
túsinikke baylanıslı |
sózler |
bolıp, iyman sózi |
– «islam |
dinine |
muwapıq |
||||
musılmanshılıqqa tán |
bolǵan |
bes parızdıń biri, qudaydı birew |
dep tanıw» |
||||||
mánisin ańlatsa, sájde |
sózi |
«namaz oqıw payıtında jaynamazǵa bas qoyıw» |
|||||||
mánisin ańlatadı. Shıǵarmada bunnan |
basqa iyshan, molla, |
suwpı, qálender, |
|||||||
meshit, payǵambar sózleri ushırasadı.Mısallar: |
|
|
|
|
|
||||
Iyshan olarǵa ózin kórsetiwge tırısıp, eki kún oylanıwǵa máwlet |
sorap e di |
||||||||
(«Túsiniksizler», 611-bet). |
|
|
|
|
|
|
|
||
Xiywa xanı usap |
biz de |
ján-jaqqa molla taratsaq, qaraqalpaq degen xalıq |
|||||||
bar e ken dep, bizge |
de |
alıs-juwıqtan adam keler e di («Baxıtsızlar», 72-bet). |
|||||||
Haslında xannıń |
abırayın tógiw |
ushın |
Allamurattı |
oqıtqan iyshan |
|||||
Tóremurat suwpınıń adamı bolsa, táájiplenbesseń («Baxıtsızlar», |
71-bet). |
||||||||
Eger siz elimizdiń qálender din iyesi bolsańız… («Túsiniksizler», 612-bet).
43
Meshit kórmegenge minara zamarrıq kórinedi («Túsiniksizler», 562-
bet). |
|
|
|
|
Muhammed payǵambar-ám |
kelinin nekeletken |
(«Baxıtsızlar», |
148- |
|
bet). |
|
|
|
|
Mısallardaǵı iyshan sózi |
– |
«dinháziretten keyin turatuǵın onıń |
|
|
járdemshisi» mánisinde, molla – |
«belgili bir aymaqta |
sawatlandırıw jumısların |
||
alıp barıwshı, sawatlı diniy xızmetker» mánisinde, suwpı – |
|
|||
«iyshannıń táliymatın dawam |
ettiriwshi, tasawwıf táliymatına berilgen |
adam» |
||
mánisinde qollanılǵan. |
|
|
|
|
1.6. Kásipke baylanislı tariyxıy sózler
Tariyxıy sózlerdiń júzege keliwine jámiyettegi ózgerisler sebepshi boladı. Mámlekettiń siyasiy ómirindegi ózgerisler bazı kásiplerdiń góneriwine alıp keledi. Ertede xalıqtıń jámiyetlik-siyasiy ómirinde adamlardıń kún kórisine qaray, bir qansha kásipler hám sol kásipke baylanıslı buyımlardı ańlatıwshı bir qansha sóz
hám sóz dizbekleri qollanılǵan. Jıynalǵan mısallar tiykarında
T.Qayıpbergenovtıń
«Qaraqalpaq dástanı» romanında kásiptiń túrlerine baylanıslı bir qansha sózlerdi,
olardıń mánilerin kórip ótemiz. |
|
Jazıwshınıń «Qaraqalpaq dástanı» romanında sol |
dáwirdegi kásipke |
baylanislı da jumsalǵan sózler kóplep ushırasadı. Bunday sózlerdi óz
gezeginde bir |
neshe toparlarǵa bóliwdi lazım taptıq. |
|
a) |
Basqarıw sistemasına kiretuǵın kásip atamaların bildiriwshi gónergen |
|
sózler. |
Bul |
toparǵa pashshap, jarshı, shabarman, saqshı, jaqqısh, jállat, |
salıqshı |
sózleri kiredi. |
|
44
«…kóshe jalatayları qol kóterip júrmesin» degen sıltaw menen, ózine sadıq pashshaplardan birew-ekewin qosım-ám qaytaradı («Túsiniksizler», 622-
bet).
– Aǵa E rnazar, bul jańalıqlardı pútkil qol astımızǵa járiyalawǵa
jarshı jiberemiz («Túsiniksizler», 616-bet).
Tuwrılap kiyatırǵan atqosshısı kórindi («Baxıtsızlar», 32-bet).
Bul baqırǵan Qabıldıń atqosshısıman dep kelgen satqın shabarman
edi («Baxıtsızlar», 322-bet). |
|
|
|
|
Tóremurat |
suwpınıń |
kewli alǵaw-dalǵaw |
bolıp, |
xat bergen |
saqshılardı izledi («Baxıtsızlar», 139-bet). |
|
|
||
- Bul jalatay suwquydı, - dep jállat qolındaǵı tayaǵın Zarlıqqa shoshaytıp, |
||||
sózin dawam e tti |
(«Túsiniksizler», 670-bet). |
|
|
|
– Xannıń bas salıqshısın óltirgeniń de durıs, - |
dedi («Baxıtsızlar», 317- |
|||
bet). |
|
|
|
|
Keltirilgen mısallardaǵı pashshap sózi «xannıń qasında xızmet atqarıwshı
ásker» mánisinde,1 jarshı sózi «burınǵı waqıtta jar salıp, rásmiy xabarlardı, buyrıqlardı, xannıń pármanların xalıqqa bildiretuǵın adam» mánisinde, atqosshı sózi – «járdemshi, kómekshi, júrgen jerde atın baylap ot salatuǵın, basqa da onıbunısın islep júretuǵın adamı, ne aytsa sonı orınlawshı» mánisinde qollanılǵan.
Shıǵarmada shabarman sózi «xat-xabarlardı basqa aralıqqa jetkeriwshi adam» mánisinde qollanılǵan bolsa, jállat sózi – «ólimjazası haqqında berilgen húkimdi orınlaytuǵın adam» mánisinde, salıqshı – «mámleket ǵaznası ushın adamlardan tiyisli tólem pullardı jıynawshı adam» mánisin ańlatıp tur.
1 Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. –Нөкис: Қарақалпақстан. 1992, IV т. –B.95.
45
á) diyqanshılıqqa baylanıslı kásiplik túsiniklerdi bildiriwshipredmetlerdiń atın
bildiriwshi tariyxıy sózler. |
Bul toparǵa qos ógiz, gúnde, |
moyıntırıq, pazna, qol |
|
serppe, |
gúrek hám t.b. |
sózler ushırasadı. Mısallar: |
|
- |
Mine, jigitler biyday tuqım ákeldim. Esabın tawıp |
e giw kerek! Olar qos |
|
ógiz qáne, gúnde qáne, moyıntırıq qáne, pazna qáne dep ashıqtan-ashıq soramaǵan
menen, bir-birine qarasıp, ań-tań bolıp tur(«Maman biy ápsanası», 356-bet). |
||
Omar ǵarrınıń ózi gúndeni basqarıp, moyıntırıqtıń birjaǵın ulı Nurabılla, |
||
ekinshi jaǵın qos kelini súyredi («Maman biyápsanası», 387-bet). |
|
|
Kúnniń astına qalpaǵın |
saya qılıp shayıqtı tanıdı. Gúreginiń |
|
sabına iyek tirep turıp sálem berdi («Maman biy ápsanası», 104-bet). |
||
Úy-dáskelilerdiń kóbisi |
qorası menen úyi arasında |
malınıń tezegin |
tazalawdan basqa yamasa jap boyınan jer qıytaqlap, qol serppeden bir-eki taqıya
tuqım shashıwdan baqaǵa |
pámi |
alıspaytuǵının Maman |
túsinetuǵın e di hám |
olardıń kópshiligine qádik |
penen |
qarar e di(«Maman biy |
ápsanası», 267-bet). |
Mısallardaǵı qos ógiz, gúnde, moyıntırıq, pazna sózleri diyqanshılıqqa baylanıslı sózler bolıp, egis waqtında qollanılatuǵın buyımlardı ańlatadı. Al qol serppe sózi bolsa, «jerdi suwǵarıwda qol menen suwdı atızǵa serpiwdi» ańlatadı.
b) sharwashılıqqa baylanıslı kásiplik sózler. Bul toparǵa atxana, jılqıman, seyis, shabarman sózleri kiredi. Mısallar:
46
Jay tabıw onsha qıyın bolmadı, hár áynegi qaraqalpaqlardıń ortasha dárwazasınday úlken atxanaları bar jay Neva dáryasınıń boyınan tabıladı
(«Maman biy ápsanası», 165-bet).
Jańaǵı kelgen balanı endi tanıdım. Mańǵıtlar arasında júrgen yabılardıń
Daniyar degen jılqımanınan qalǵan tuyaq («Maman biy ápsanası», 23-bet).
Erteń ózi barǵansha sawdagerlerdi irkip turıwdı Irısqul biyge tez jetkeriwdi
buyırıp, kárwan joldan |
kelgen |
qońırat urıwınıń shabarmanın qaytardı |
hám |
|||
aqırında Mamandı soradı («Maman biy ápsanası», 40-bet). |
|
|
||||
Awlaǵında xan aytqan at |
seyis qaraqalpaqtı izlep kóriwdi oyladı, tanıs |
|||||
kánizekten sorap kórip |
edi, ol |
onday seyis |
haqqında |
esitpepti («Maman |
biy |
|
ápsanası», 276-bet). |
|
|
|
|
|
|
Mısallardaǵı atxana – «at baǵılatuǵın orın», jılqıman – «jılqı baǵatuǵın |
||||||
adam», shabarman – |
«bir e lden e kinshi |
e lge |
xabar |
jetkeriwshi adam» |
||
túsinilse, al seyis «attı |
jarısqa |
tayarlawshı, |
onı baǵatuǵın |
adam» mánisin |
||
bildiredi. |
|
|
|
|
|
|
1.7. Eski ólshem hám pul birliklerin bildiretuǵın tariyxıy sózler
T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanı tilinde e ski uzınlıq hám awırlıq ólshem birliklerin bildiretuǵın gónergen tariyxıysózlerdiń de bar e kenligi anıqlandı. Olardı tómendegi mısallarda kórip, tallaw jasap ótemiz: onseri, qırqaǵarı, on arshın, úsh shayılıq, batpan, siyseri, tórt túydek, bir e n bóz, tanap hám t.b. Mısallar:
|
|
|
47 |
|
|
|
Kewlimjaylar |
toparı |
menen irkilmesten kirdi. Bektemirdiń |
qolında |
|||
qırqaǵarıday duzlanǵan |
e t |
bar e ken («Maman biy |
ápsanası», 245-bet). |
|||
- Anaw buǵanı bir qoydıń sanı menen |
qırqaǵarı |
tarıǵa aldım, -dep izde on |
||||
sıyırdı aydap kiyatırǵan |
e ńgezerdey jigitti |
nusqadı. |
Al seniń aqıllı balańa bir |
|||
qoydıń jartı e ti |
menen |
onseri basalay un beremen |
(«Maman biy |
ápsanası», |
||
338-bet). |
|
|
|
|
|
|
Al sondaǵı joldası kim? Sayaq, diywana, úsh shayılıq jalańayaq («Maman biy ápsanası», 41-bet).
- Shayıq, siz nege oylanasız! Siz ushın joldan qaldım. Siz ushın qazaqtıń abıraylı biylerine on arshın shıt sarp ettim («Maman biy ápsanası», 239-bet).
Maman biydiń bir oyı bularǵa tek jartısın qaldırıp, qalǵanın basqa awıllarǵa áketpekshi edi, ıqlasları ushın úsh batpan biydaydıń bárin úlestirdi
(«Maman biy ápsanası», 357-bet).
Pesinge shamalasqanda Nurabılla kirip keldi, arqasında yarım batpanǵa shamalas dán menen, tórt túydek kendir qabıǵı bar («Maman biy ápsanası»,
387-bet).
Maman biy óz diydisi menen siyseridey tuqım qaldırıp, qaptıń awzın qaytıp buwıp qushaqlawı menen atınıń bókteriwine bastı («Maman biy
ápsanası», 356-bet).
Aldıńǵı sur eshekte otırǵan ala taqıyalı, ala shapanınıń sırtınan bir en bóz buwǵan adam jalań ayaqların aǵash záńgige tirep,Esim biy kórsetken tárepke qarap jekke atlıdan basqa hesh kimdi kórmegenin ayttı («Maman biy ápsanası»,
384-bet).
Júz tanaplıq dalanıń ortasına adam súlderinde otızlaǵan qaraqshı qoyılıp
(«Baxıtsızlar», 139-bet).
48
Eń aqıllı perzent ákesinen yarım batpan kem tuwılarmısh («Baxıtsızlar», 37-
bet).
Mısalda berilgen awırlıq hám uzınlıq ólshew birliklerine kelsek, awırlıq
ólshewindegi aǵarı – aǵır – awır. Bul burınǵı awırlıq ólshewi. Qadaqtıń altıdan bir bólegine teń.
Batpan – júz qadaq. Batpannıń tórtten biri – onseri. Onseriniń jartısı qırq aǵarı dep atalǵan.
Qaraqalpaqlardıń burınǵı uzınlıq ólshewi qarı menen toqıma bóz shıtları
ólshengen. Qar – qol, qulashtıń jartısı. Qulash – «qol ash» sózinen ibarat. Sonıń menen birge aytısta eski pul birlikleri de jumsaladı. Olar tómendegi
mısalda beriledi: – Áy, sen ákesi bolsań, anaw shashılıp atırǵan e ki teńgeni jıy
(«Baxıtsızlar», 131-bet).
Mısaldaǵı pul ólshem birligi qaraqalpaqlardıń Xiywa xanlıǵı qol astına
ótkennen keyin payda bolǵan. Xiywa xanınıń aqsha ólshewi házirgi aqsha menen
salıstırǵanda mınaday bolıp keledi: bir |
teńge – jigirma tiyin, bir teńge otız |
||||
e ki pul boladı. Bir teńgeniń tórtten |
biri bir shayı yaǵnıy segiz |
pul |
boladı. |
||
Segiz pul, |
yaǵnıy |
bir shayı házirgi bes tiyinǵa tuwra keledi. Ol |
zamandaǵı |
||
mayda aqsha ólshewleri tómendegishe |
aytılǵan: jigirma tiyin – |
bir |
teńge, |
||
jigirma bes |
tiyin |
– abbaz shayı, otız |
bes tiyin shayısı kem e ki teńge, on |
||
bes tiyin – úsh shayı, on tiyin – qara teńge.1
Solay etip, mısaldaǵı pul birlikleriniń mánileri joqarıda kórsetilgen dáliller menen anıqlandı.
Juwmaqlap aytqanda, jazıwshınıń tariyxıy shıǵarması bolgan
«Qaraqalpaq dástanı» romanı tilinde jumsalǵan gónergen sózlerdiń bir
1 Айымбетов Қ. Халық даналығы. –Нөкис: Қарақалпақстан, 1988. –B.271.
|
49 |
túri bolǵan tariyxıy sózler ózleriniń |
shıǵarma tilinde qollanılıwı arqalı xalıqtıń |
milliy ózinsheligin, tariyxın, sonıń |
menen birge qaraqalpaq tiliniń rawajlanıw |
basqıshlarınan derek beretuǵın bay materialsıpatında joqarı bahalanadı.
I Bap boyınsha juwmaq
Solay etip, T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanında qollanılǵan gónergen sózlerdiń bir túri bolgan tariyxıy sózler óziniń ayrıqshalıǵı menen ajıralıp
turadı. Jazıwshınıń shıǵarmasında qollanılǵan tariyxıy sózler úyrenilip,
juwmaǵında tómendegiler anıqlandı.
Tariyxıy sózler úyrenilgende, olardı tómendegidey tematikalıq toparlarǵa: 1)
siyasiy-jámiyetlik islerge baylanıslı |
tariyxıy sózler. Olardı óz gezeginde jáne |
|||
bir neshe toparlarǵa: a) |
basqarıw islerine baylanıslı |
joqarı lawazımdı |
||
bildiretuǵın sózler: xan, |
patsha, |
sultan, ámir, tóre, tarxan, wázir, |
inaq, |
|
máhrem, diywanbegi hám |
t.b., á) |
basqarıw sistemasına |
kirmeytuǵın |
hámel |
atamaların bildiriwshi sózler: pashshap, jarshı, at qosshı, saqshı, ot jaqqısh, jállat hám t.b., b) siyasiy-jámiyetlik islerge baylanıslı predmetlerdiń atın bildiriwshi
tariyxıy sózler. Bul toparǵa zindan, dar, taxt, taj hám t.b., 2) kiyim-kenshek
atamalarına baylanıslı tariyxıy sózler. Olardı óz gezeginde bir neshe toparlarǵa
bóldik: a) bas kiyim atamaları: shógirme, |
qurash, |
degeley, sálle, |
aydınlı, |
||
halaqa hám t.b. |
á) ústki kiyim |
atamaları: |
shekpen, túrme, kamzol, |
jegde, |
|
gúpi, duwxat shapan, gúrteshe, |
beshpent hám t.b., |
|
|
||
b) ayaq kiyim |
atamaları: sherim gewish. |
3) Úy |
tutınıw buyımı |
||