MD hám PQJ / T.Qayıpbergenovtıń Qaraqalpaq dástanında gónergen sózler

20

Arxaizmler menen tariyxıy sózler bir-birinen túp-tamırınan ayrılıp turatuǵın sózler bolıp esaplanadı, olarǵa tek ekewiniń de gónergen sózler e kenligi ǵana

zamanlas shayır hám jazıwshılarımızdıń shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri tolıq bolmasa da ayırım túrde sóz etilgenin kóriwimizge boladı. Biraq biziń izertlew obyekti etip alǵan T.Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri boyınsha 2000-jılǵa shekem D.Dospanovanıń T.Qayıpbergenovtıń rus tiline awdarılǵan shıǵarmalarındaǵı milliylikti beriwdegi til elementleriniń

ózgesheliklerine arnalǵan bir maqalası ǵana járiyalandı.5 Jazıwshınıń shıǵarmalarınıń tilindegi qubılıslar maqala yamasa monografiya túrinde izertlewdiń obyektine sońǵı dáwirde ǵana aylanǵanın kóremiz. Bul boyınsha Qaraqalpaq mámleketlik universiteti qaraqalpaq filologiyası

1Бердимуратов Е. Ҳəзирги қарақалпақ тили. Лексикология. –Нөкис: 1994, -B.117-118.

2Айтөреев Қ. Гөнерген сөзлер туўралы бир-еки аўыз сөз. Ж. Əмиўдəрья. -1969. -№8. -B.107-114.

3Абдиназимов Ш. «Қырқ қыз» дəстанында гөнерген сөзлер. // Ҳəзирги қарақалпақ тили раўажланыўының айырым мəселелери. Илимий мақалалар топламы. –Нөкис: 1993.

4Абдиев А. «Алпамыс» дəстанында гөнерген сөзлердиң қолланылыўы. ӨзИАҚҚБ Хабаршысы, 2009,

№3.

5Доспанова Д. Жазыўшы Т.Қайыпбергеновтың орыс тилиндеги шығармаларының миллий лексикасы мəселесине. // Қарақалпақ тилиниң мəселелери. Илимий мақалалар топламы. –Нөкис.: 1999.

21

tárepinen jazıwshınıń tuwılǵanınıń 85 jıllıǵına arnalǵan ilimiyteoriyalıq konferenciya ótkerilip, bul konferenciya materialları toplam bolıp jarıq kórdi.1

Bul toplamda jazıwshınıń shıǵarmalarınıń pedagogika tarawına tiyisli shańaraq tárbiyasınıń sáwleleniwi,2 jazıwshınıń shıǵarmalarında qol óneri leksikası,3 frazeologizmlerdiń qollanılıwı,4 kelbetliklerdiń mánilik toparları,5 ekologiya teması,6 publicistikalıq ózgeshelikleri,7 ayqınlawıshlardıń qollanılıwı,8 arabparsı tilinen kirgen úy buyımları atamalarınıń qollanılıw ózgeshelikleri9 máseleleri sóz etilgen. Usınnan-aq jazıwshı shıǵarmalarınıń, onıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikasın, ásirese ondaǵı gónergen sózlerdi izertlew búgingi kún qaraqalpaq til biliminiń aldında turǵan áhmiyetli wazıypalardıń biri e kenligin kórsetedi.

1 Qaraqalpaq ádebiyatınıń jarıq juldızları. Ilimiy maqalalar toplamı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 2015.

252 b.

2 Jaksımova U. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaqpan. Táwekelshimen» romanında shańaraq tárbiyasınıń sáwleleniwi. // Qaraqalpaq ádebiyatınıń jarıq juldızları. Ilimiy maqalalar toplamı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 2015. –B.205-209.

3Allaniyazova Sh., Abieva G. T.Qayıpbergenovtıń «Baxıtsızlar» romanında qol óneri leksikası. // Qaraqalpaq ádebiyatınıń jarıq juldızları. Ilimiy maqalalar toplamı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 2015. –B.171- 176.

4Aynazarova G. T.Qayıpbergenovtıń «Maman biy ápsanası» romanında frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgeshelikleri.; Tańirbergenov J. T.Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında feyil mánili frazeologizmlerdiń semantikalıq ózgeshelikleri. // Qaraqalpaq ádebiyatınıń jarıq juldızları. Ilimiy maqalalar toplamı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 2015. – B.180-184, 231-235.

5Seytkasımov D., Tolıbaev X. T.Qayıpbergenovtıń «Uyqısız túnler» povestinde qollanılǵan kelbetliklerdiń mánilik toparları haqqında. // Qaraqalpaq ádebiyatınıń jarıq juldızları. Ilimiy maqalalar toplamı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 2015. –B.188-193.

6Bekbawliev D. T.Qayıpbergenov publitsistikasında ekologiya temasınıń súwretleniw ózgesheligi. // Qaraqalpaq ádebiyatınıń jarıq juldızları. Ilimiy maqalalar toplamı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 2015. –B.197- 201.

7Orazımbetova Z., Esemuratova S. T.Qayıpbergenov publitsistikasınıń tillik ózgeshelikleri.; Қалекеев Қ.

Матбуот материалларининг тили ва услуби (Т.Қайипбергеновнинг публицистик асарлари асосида). // Qaraqalpaq ádebiyatınıń jarıq juldızları. Ilimiy maqalalar toplamı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 2015. –B.193-197, 201205.

8Qazaqbaeva A., Seytmuratova A. T.Qayıpbergenovtıń «Túsiniksizler» romanında ayqınlawıshlardıń qollanılıw ózgeshelikleri. // Qaraqalpaq ádebiyatınıń jarıq juldızları. Ilimiy maqalalar toplamı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 2015. –B.222-225.

9Dosjanova G., Xudaynazarova N. T.Qayıpbergenovtıń tariyxıy shıǵarmalarında arab-parsı tillerinen kirgen úy buyımları atamalarınıń qollanılıwı. // Qaraqalpaq ádebiyatınıń jarıq juldızları. Ilimiy maqalalar toplamı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 2015. –B.225-231.

22

Izertlewde qollanılǵan usıllardıń qısqasha sıpatlaması. Dissertaciyalıq jumısta izertlenip atırǵan materiallardıń baǵdarına hám aldına qoyǵan maqsetine baylanıslı salıstırıw hám bayanlaw metodları qollanıldı. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikasındaǵı gónergen sózlerdiń semantikalıq hám stillik ózgesheliklerin anıqlawda struktural-semantikalıq usıl qollanıldı.

Temanı izertlew barısında Prezidentimiz I.A.Karimovtıń bayanatları hám shıǵıp sóylegen sózlerinde, húkimet qararlarındaǵı milliy qadiriyatlarımızdı, mádeniy miyraslarımızdı qayta tiklew, ana tilimizdi tereń úyreniw hám mámleketimiz ǵárezsizligin bekkemlew jolında olardan ónimli paydalanıp, milliy ideologiyanı rawajlandırıw boyınsha pikirlerin basshılıqqa aldıq. Sonday-aq, til, tariyx, ruwxıylıq haqqındaǵı pikirleri metodikalıq tiykar wazıypasın ótedi. T.Qayıpbergenovtıń

«Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikasındaǵı gónergen sózlerdiń semantikalıq hám stillik ózgesheliklerin anıqlawda 1978-1990-jıllar aralıǵında járiyalanǵan T.Qayıpbergenovtıń III tomlıq «Qaraqalpaq dástanı» romanı izertlew jumısına derek sıpatında xızmet e tti.

Izertlew nátiyjeleriniń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Izertlew jumısınıń nátiyjeleri qaraqalpaq ádebiy tilin úyreniwge qosılǵan úles bolıp, keleshekte usı baǵdarda izertlew jumısların dawam ettiriw ushın isenimli tiykar bolıp xızmet etedi. Bul jumıstıń materialların joqarı oqıw orınlarında «Qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası», «Qaraqalpaq tiliniń sistemalıq leksikologiyası», «Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası»,

«Qaraqalpaq tiliniń stilistikası» hám t.b. teoriyalıq kurslardı oqıtıw barısında qollanba qural sıpatında oqıtıwshılar, magistrantlar hám filolog studentler paydalanıwı ushın xızmet e tedi.

23

Izertlewdiń nátiyjesinde alınǵan juwmaqlar qaraqalpaq tilinińleksikologiyasın

úyreniwge qosılǵan úles bolıp, keleshekte usı baǵdardaizertlew jumısların dawam

ettiriw ushın tiykar bolıp xızmet e tedi. Bul tema boyınsha qollanbalar jazıwda, T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikasındaǵı gónergen

sózlerdiń semantikası hám stillik ózgesheliklerin úyreniwde júzege kelgen

pikirler qaraqalpaq til biliminiń ayırım máselelerin sheshiwde járdem beredi.

Izertlewdiń ilimiy jańalıǵı. Qaraqalpaq til biliminde leksikologiya tarawı

boyınsha jazılǵan sabaqlıqlarda kórkem sóz sheberleriniń leksikası ulıwma

leksikasındaǵı gónergen sózlerdiń semantikası, stillik ózgesheliklerin anıqlaw magistrlik dissertaciyada dáslepki ret qolǵa alınıp atır. Jumısta T.Qayıpbergenovtıń

24

IBap. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanında qollanılǵan tariyxıy sózlerdiń tematikalıq toparları

Kúndelikli pikir alısıw jaǵdayında paydalanılıp kiyatırǵansózlerdiń jıynaǵı sózlik quramdı quraydı. Ol tildiń baylıgınkórsetedi.1

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı bir neshe tariyxıy dáwirlerdi basınan keshirdi. Sol dáwirler menen baylanıslı waqıyalardı kórsete otırıp, sózlik quram

ózgeriske ushırap otırdı. Onda qaraqalpaq xalqınıń tariyxı, ótken hám házirgi dáwiriniń tolıq kórinisi kórinedi. Sózlik quram barlıq waqıtta xalıqtıń jámiyetlik ózgeriwi hám rawajlanıwı menen tikkeley baylanısta boladı. Házirgi

qaraqalpaq tiliniń leksikası turmıstıń barlıq táreplerin ishine alatuǵın bay sózlik

ǵáziyneden turadı.

T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» shıǵarması óziniń kórkemliligi, tillik ózgeshelikleri, bay tematikası menen ajıralıp turadı. Onıń leksikasına itibar bersek, onda xalqımızdıń ótmish dáwirine tiyisli derekler, kún-kóris jaǵdayı, úrp-

ádet hám dástúrleri, basqa xalıqlar menen mádeniy hám ádebiy baylanısları,

qaraqalpaq xalqınıń XVIII-XIX ásirlerdegi jasaw turmıs tárizi óz sáwlesin

sózlerdi óz ishinde tariyxıy sózler hámarxaizmler degen úlken eki toparǵa bólgen edik. Sonıń ushın

1 Бердимуратов Е. Ҳəзирги қарақалпақ тили. Лексикология. - Нөкис: 1994. –B.61.

25

jumıstıń dáslepki bóliminde tariyxıy sózler hám olardıń tematikalıqtoparları haqqında tallaw júrgizdik.

1.1. Siyasiy-jámiyetlik islerge baylanislı tariyxıy sózler

Tariyxıy sózlerdiń júzege keliwine jámiyettegi ózgerisler sebepshi boladı. Mámlekettiń siyasiy ómirindegi ózgerisler bazı lawazım, ataqlardıń góneriwine

toparǵa: ústem klass wákilleri hám tómengi klass wákilleri bolıp bólindi. Ústem

klass wákillerine patsha, xan, shaxzada, maliykalar kirse, tómengi klass wákillerine qul, malay, shorı, gúń, qánizek hám t.b. kirgen.

T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanında sol dáwirdiń siyasiy-

jámiyetlik islerine baylanislı da jumsalǵan sózler kóplepushırasadı. Bul toparǵa

26

awzı ala biyler xanǵa jaranǵandı máp bilip, buyrıqtı basqalardan burın orınlawǵa asıǵatuǵın ádeti baz-bayaǵı bar («Maman biy ápsanası», 39-bet). - Áziyz tórem,

wádemiz wáde, - dedi shayıq. Bizge aq patshalarǵa qalay barıwdı, ne menen

barıwdı másláhát etip ketersiz («Maman biy ápsanası», 100-bet). Mamannıń tánha

barıp úyrengen («Maman biy ápsanası», 254-bet).

Biri Almagúldi taqıyaday lágen tolı teńgege satıp alıp qalǵan wázir

(«Maman biy ápsanası», 292-bet). – Shayır, ólimniń aldında sóyle, - dedi Bas

wázir («Túsiniksizler», 671-bet). Tap usı saparı bas wázir gápimdi xanǵa

Usını nege inaqtıń betine basıp ketpedim («Baxıtsızlar», 39-bet). Xiywada jańa xan Seytmuhammed taxtqa otıra sala shaqırǵan máhremleriniń

eń baslı másláháti mınaw boldı: («Túsiniksizler», 621-bet).

27

Bas wázir alǵa bir qádem atlap, shárdereniń ǵırra shetine keldi de, pástegi

«atalıqtıń keńesgóyi, járdemshisi» mánilerinde jumsalǵan.

á) Basqarıw sistemasına kirmeytuǵın hámel atamaların bildiriwshi gónergen

28

Yusipjan shabandozdı Xiywaǵa satqınsań dep, tánha ózim atıp, teńizge taslattım («Baxıtsızlar», 328-bet).

…úydiń ot jaqqıshı qorıqqanınan shıǵa qashtı («Túsiniksizler», 575-bet).

- Bul jalatay suwquydı, - dep jállat qolındaǵı tayaǵın Zarlıqqa shoshaytıp, sózin dawam e tti («Túsiniksizler», 670-bet).

Keltirilgen mısallardaǵı pashshap sózi «xannıń qasında xızmet atqarıwshı

ásker» mánisinde,1 jarshı sózi «burınǵı waqıtta jar salıp, rásmiy xabarlardı, buyrıqlardı, xannıń pármanların xalıqqa bildiretuǵın adam» mánisinde, atqosshı sózi – «járdemshi, kómekshi, júrgen jerde atın baylap ot salatuǵın, basqa da onıbunısın islep júretuǵın adamı, ne aytsa sonı orınlawshı» mánisinde qollanılǵan.

Shıǵarmada shabarman sózi «xat-xabarlardı basqa aralıqqa jetkeriwshi adam» mánisinde qollanılǵan bolsa, jállat sózi – «ólimjazası haqqında berilgen húkimdi orınlaytuǵın adam» mánisin ańlatıptur.

b) siyasiy-jámiyetlik islerge baylanıslı predmetlerdiń atın bildiriwshi tariyxıy sózler. Bul toparǵa zindan, dar, taxt, taj sıyaqlı sózler ushırasadı. Mısallar: - Dinnen aynıǵan, el buzar Alakózdi zindannan shıǵarmay gúm qılsın dep, pútkil e limiz ótinish qıldı («Túsiniksizler», 502-bet). Dar aǵashın, zıyıqtı, otqa taplanıp ólip atırǵan Zarlıqtı kórdi («Túsiniksizler», 670-bet). – Ullı xanımız, mınaw ustalarǵa buyırıńız, qanday taxtta otırıwdı qáleysiz?

(«Túsiniksizler», 609-bet).– Ullı xanımız, basıńızǵa altın jıǵalı taj kiydire almaǵanımız ushın ápiw etińiz («Túsiniksizler», 580-bet).

1 Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. –Нөкис: Қарақалпақстан. 1992, IV т. –B.95.

29

Keltirilgen mısallardaǵı zindan sózi – «edeni keń qudıq, jazalı adamlardı qamaytuǵın qamaq ornı» mánisinde, dar sózi – «adam asıp óltiriw ushın arnalǵan aǵash» mánisinde, taxt sózi «patsha, xanlardıń otıratuǵın otırǵıshı» mánisinde, datxana sózi «puqara xalıqtıń óz patshasına arız etip keletuǵın, patshalardıń ápiwayı xalıqtan jaǵday soraytuǵın qabıllawxanası» degen mánide, taj sózi

«patshalıqtıń belgisin bildiretuǵın basqa kiyiletuǵın kiyim» mánisinde qollanılǵan.

1.2. Kiyim-kenshek atamalarına baylanıslı tariyxıy sózler

Hár bir xalıqtıń milliy kiyimi – sol xalıqtıń qaysı milletten ekenin, onıń

hámeldarlardıń balaları aq pushta etik, zer gewish kiygen. Bunday buyımlardıń