MD hám PQJ / T.Qayıpbergenovtıń Qaraqalpaq dástanında gónergen sózler
.pdfÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTAARNAWLÍ
BILIM MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK
UNIVERSITETI
Xalilaeva G.
T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı»nda gónergen sózler 5A220102 – Lingvistika (qaraqalpaq tili)
Magistr akademiyalıq dárejesin alıw ushın jazılǵan dissertaciyaMAK da
jaqlawǵa ruqsat
Magistratura bólimi baslıǵı
doc. Gulimov A |
|
Kafedra baslıǵı: |
prof. M.Qudaybergenov |
Ilimiy basshı: |
prof. M.Qudaybergenov |
Nókis – 2015 |
|
1 |
|
Mazmunı |
|
Kirisiw |
|
Jumıstıń ulıwma sıpatlaması |
|
- Dissertaciya temasınıń tiykarlanıwı hám onıń aktuallıǵı…................................... |
3 |
- Izertlew obyekti hám predmetiniń belgileniwi… ................................................... |
4 |
- Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları… ................................................................. |
5 |
- Izertlewdiń tiykarǵı máseleleri hám gipotezası… .................................................. |
6 |
- Tema boyınsha qısqasha ádebiyatlar tallawı… ..................................................... |
6 |
- Izertlewde qollanılǵan usıllardıń qısqasha sıpatlaması........................................ |
22 |
- Izertlew nátiyjeleriniń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti........................................ |
22 |
- Izertlewdiń ilimiy jańalıǵı….............................................................................. |
23 |
- Dissertaciya quramınıń qısqasha sıpatlaması… ................................................... |
23 |
I Bap. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanında qollanılǵan |
|
tariyxıy sózlerdiń tematikalıq toparları… ....................................................... |
24 |
1.1. Siyasiy-jámiyetlik islerge baylanislı tariyxıy sózler… .................................... |
25 |
1.2. Kiyim-kenshek atamalarına baylanıslı tariyxıy sózler..................................... |
29 |
1.3. Úy tutınıw buyımı atamaların bildiretuǵın tariyxıy sózler............................... |
33 |
1.4. Jaw-jaraq hám urıs islerine baylanıslı sózler ................................................... |
38 |
1.5. Diniy túsiniklerge baylanıslı tariyxıy sózler .................................................... |
42 |
1.6. Kásipke baylanislı tariyxıy sózler .................................................................... |
43 |
1.7. Eski ólshem hám pul birliklerin bildiretuǵın tariyxıy sózler ........................... |
46 |
II Bap. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanında qollanılǵan |
|
arxaizm sózlerdiń tematikalıq toparları… ......................................................... |
51 |
2.1. Rásmiy is qaǵazlarına baylanıslı arxaizm sózler… ......................................... |
52 |
2.2. Áskeriy islerge baylanıslı arxaizmler…........................................................... |
53 |
2 |
|
2.3. Siyasiy-jámiyetlik islerge baylanislı arxaizmler… .......................................... |
54 |
2.4. Kiyim-kenshek atamalarına baylanıslı arxaizm sózler… ............................... |
56 |
2.5. Úy tutınıw buyımı atamaların bildiretuǵın arxaizm sózler. ............................. |
57 |
III Bap. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanındaǵı gónergen
sózlerdiń tariyxıy shıǵısı boyınsha quramı… .................................................... |
61 |
3.1. Ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler (óz sózlik qatlam)… ............................... |
61 |
3.2. Túrkiy hám mongol tillerine ortaq sózler…..................................................... |
62 |
3.3. Arab tilinen awısqan sózler. ............................................................................. |
63 |
3.4. Parsı-tájik tillerinen awısqan sózler ................................................................. |
67 |
3.5. Rus hám hind-evropa tillerinen ózlestirilgen sózler......................................... |
71 |
Juwmaq ................................................................................................................. |
74 |
Paydalanılǵan ádebiyatlar.................................................................................... |
77 |
3
Kirisiw
Jumıstıń ulıwma sıpatlaması
Dissertaciya temasınıń tiykarlanıwı hám onıń aktuallıǵı. Túrkiy til
biliminde, sonıń ishinde qaraqalpaq til biliminiń tarawları bolǵan fonetika,
leksikologiya, morfologiya, sintaksis, dialektologiya hám til tariyxı tarawlarına |
||
baylanıslı kóp ǵana máseleler |
sheshilip, |
bir sistemaǵa túsiwine qaramastan, |
elege deyin izertleniwin kútip turǵan máseleler |
kóp. |
|
Qaraqalpaq xalqınıń mádeniy turmısında ayrıqsha orın iyeleytuǵın kórkem |
||
sóz sheberleriniń shıǵarmaların |
lingvistikalıq baǵdarda izertlew úlken ámeliy |
|
áhmiyetke iye. Sebebi ádebiy |
til – ulıwma xalıqlıq tildiń kórkem sóz sheberleri |
|
tárepinen qayta islengen, dóretiwshilik baǵdarında bayıtılǵan túri bolıp esaplanadı.
Kórkem sóz sheberi usı |
dóretiwshilik |
procesti basqarıp |
hám |
rawajlandırıp |
|
baradı. |
|
|
|
|
|
T.Qayıpbergenovtıń (1929-2009) |
ádebiy dóretpeleri |
ádebiy tilimizdi |
|||
bayıtıwda ayrıqsha |
orın iyeleydi. Jazıwshınıń shıǵarmaları ádebiyattanıw ilimi |
||||
kóz qarasınan XX |
ásirde |
bir qansha |
izertlendi. Sońǵı jılları da Qaraqalpaq |
||
mámleketlik universiteti |
qaraqalpaq |
filologiyası tárepinen |
jazıwshınıń |
||
tuwılǵanınıń 85 |
jıllıǵına arnalǵan ilimiy-teoriyalıq konferenciya |
ótkerilip, bul |
|||
konferenciya materialları toplam bolıp |
jarıq kórdi.1 Bul toplamda jazıwshınıń |
||||
shıǵarmalarınıń ádebiyattanıw ilimi kóz qarasınan úyrenilip,2 |
|
|
|||
1 Qaraqalpaq ádebiyatınıń jarıq juldızları. Ilimiy maqalalar toplamı. –Nókis: Qaraqalpaqstan, 2015.
252 b.
2 Nurjanov P. T.Qayıpbergenov dóretiwshiligin ǵárezsizlik dáwirinde izertlewdiń ayırım máseleleri. – B.176-180.; Yusupov Q. T.Qayıpbergenovtıń «Tánha ózińe málim sır» povestinde qaharman obrazın jasaw usılı. – B.180-184.; Allamuratov Ǵ. T.Qayıpbergenovtıń «Baxıtsızlar» hám K.Karimovtıń «Aǵabiy» romanlarında Aydos biy obrazınıń ózgeshelikleri. –B.238-242. // Qaraqalpaq ádebiyatınıń jarıq juldızları. Ilimiy maqalalar toplamı. – Nókis: Qaraqalpaqstan, 2015.
4
jazıwshı shıǵarmalarınıń leksikası, tillik ózgeshelikleri qaraqalpaq til biliminde házirge shekem arnawlı monografiyalıq baǵdarda izertlenilmedi. Jazıwshınıń
shıǵarmalarınıń leksikasın tereń hám hár tárepleme úyreniw házirgi dáwir ushın
áhmiyetli, sebebi, T.Qayıpbergenov shıǵarmalarınıń leksikası oǵada baylıǵı,
bayanlawdaǵı semantikalıq, stillik ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Kórkem sóz sheberleriniń leksikası qaraqalpaq til biliminde izertlewshiler tárepinen bir qansha sóz etilse de, T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasınıń
leksikası, ásirese romandaǵı tariyxıy dáwirdi súwretlewde ayrıqsha orındı
iyeleytuǵın gónergen sózler, olardıń mánileri ele arnawlı izertlewdiń obyekti bolmadı. Sol ushın da T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikası, sonıń ishinde gónergen sózlerdiń semantikalıq ózgesheliklerin tereńirek hám hár tárepleme izertlew aldımızda turǵan áhmiyetli wazıypalardıń biri bolıp tabıladı.
T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikası, shıǵarmadaǵı dáwir koloritin belgilewshi gónergen sózlerdiń semantikalıq ózgesheliklerin hár tárepleme izertlew búgingi kúndegi qaraqalpaq til biliminiń aldında turǵan
úyreniliwi tiyis aktual máselelerdiń biri.
Izertlew obyekti hám predmetiniń belgileniwi. Magistrlik dissertaciyanıń izertlew obyektine «T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı»nda gónergen sózler» degen tema alındı, yaǵnıy, T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanındaǵı gónergen sózler, onıń semantikalıq ózgeshelikleri jumıstıń tiykarǵı obyekti esaplanadı.
5
Qaraqalpaq tilindegi shayır hám jazıwshılar shıǵarmaları tiliniń ózgeshelikleri tuwralı til biliminiń hár qıylı tarawlarında ulıwma aytılǵan pikirler ushırasıp, bul miynetlerde T.Qayıpbergenovtıń
«Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikası, sonıń ishinde gónergen sózlerdiń semantikalıq ózgeshelikleri haqqında ulıwma sóz etilmegen. Sonlıqtan, biz bul
jumısta T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» |
romanınıń leksikası, ondaǵı |
||||||||||
gónergen sózlerdiń semantikalıq ózgesheliklerin |
anıqlawdı |
izertlewdiń |
tiykarǵı |
||||||||
obyekti |
e tip |
belgiledik. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Magistrlik |
dissertaciyanıń |
predmeti |
– |
|
T.Qayıpbergenovtıń |
||||||
«Qaraqalpaq dástanı» romanınan jıynalǵan tillik faktler e saplanadı. |
|
|
|||||||||
Izertlewdiń maqset hám wazıypaları. Biz jumısımızda T.Qayıpbergenovtıń |
|||||||||||
«Qaraqalpaq |
dástanı» romanınıń |
leksikası, gónergen |
sózlerdiń semantikalıq |
||||||||
ózgesheliklerin izertlewdi maqset etip aldıq. |
Sebebi, |
qaraqalpaq |
tilinde |
||||||||
T.Qayıpbergenov |
shıǵarmaları tiliniń ózgeshelikleri, ásirese |
ondaǵı |
gónergen |
||||||||
sózler |
haqqında |
jazılǵan ilimiy miynetler |
|
joq. |
Biz |
sol |
ushın da |
||||
T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikalıq ózgesheliklerin, ondaǵı gónergen sózlerdi hár tárepleme izertlewdi baslı maqset e tip qoydıq.
Biziń magistrlik dissertaciyamızdıń tiykarǵı maqseti T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanı leksikasındaǵı gónergen sózlerdiń semantikalıq múmkinshiliklerin, ózgesheliklerin úyreniwden ibarat. Belgilengen maqsetke erisiw ushın tómendegi wazıypalardı sheshiw belgilendi:
-qaraqalpaq til bilimindegi shayır hám jazıwshılardıń shıǵarmalarınıń
tiliniń izertleniwin úyreniw;
6
- T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikasınıń sózlik quramında jumsalǵan gónergen sózlerdi tariyxıyetimologiyalıq kóz qarastan
úyreniw;
-T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikasındaǵı
gónergen sózlerdi tematikalıq toparlarǵa ajıratıw;
-T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikasındaǵı
gónergen sózlerdiń leksika-semantikalıq hám stillik ózgesheliklerin úyreniw;
- T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikasında
gónergen sózlerdiń qollanılıw órisin anıqlaw.
Izertlewdiń tiykarǵı máseleleri hám gipotezasın 1) T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» romanınıń leksikalıq quramındaǵı gónergen sózlerdiń
qaraqalpaq milliy tili ózgesheliklerin ózinde sáwlelendirgenligi; 2) shıǵarmada qollanılǵan gónergen sózlerdiń óziniń kórkemligi menen ajıralıp turıwı; 3) shıǵarmanıń basqa jazıwshılardıń shıǵarmalarına salıstırǵanda bay hám ráńbáreńligi menen ajıralıwı sıyaqlı máseleler quraydı.
Tema boyınsha qısqasha ádebiyatlar tallawı. Jazıwshı – bul ózi jasap atırǵan dáwirdiń aynası. Onıń shıǵarmaları – sol dáwir kartinasın beretuǵın
dóretpeler. Jazıwshı shıǵarmanı dóretiw ushın óziniń bar bilimin, ıqlasın, sanasın,
tereń oyın sol dóretpeniń átirapında jámlestiredi, xalıq tiliniń tiykarǵı
nızamlılıqlarına súyengen halda shıǵarmalar dóretedi. Biziń qaraqalpaq xalqınıń
XX ásirdegi ádebiyatımızdıń tulǵaları I.Yusupov, T.Qayıpbergenov, Sh.Seyitov hám basqalar biri ekinshisin qaytalamaytuǵın biybaha sóz ustaları – marjanlarımız bolıp tabıladı. Olardıń shıǵarmaları –
7
bizlerdiń sanamızdıń ruwxıy azıǵı. Sonlıqtan da olardıń dóretken shıǵarmaların oqıw hám sın kóz qaras penen tallaw búgingi kúngi tilshi-ilimpazlarımızdıń alǵa qoyǵan máseleleriniń biri.
Qaraqalpaq ádebiyatı wákilleri shıǵarmalarınıń tilin izertlew eń dáslep XVIII-
XIX ásirlerdegi klassik shayırlar tilin izertlewden baslandı. Eń dáslep qaraqalpaq til biliminde E.Berdimuratovtıń Jiyen jıraw shıǵarmalarınıń tilin
úyreniwge arnalǵan maqalası basılıp shıqtı.1 Onda Jiyen jıraw shıǵarmalarınıń
tillik ózgeshelikleri birinshi ret lingvistikalıq kózqarastan izertlenip, ilimpaz Jiyen
jırawdı qaraqalpaq jazbaádebiyatın baslawshı sıpatında bahalaydı.
Qaraqalpaq klassik shayırları Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám
Ótesh shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri D.Saytov tárepinen arnawlı izertlenip, ol bul temada 1971-jılı kandidatlıq dissertaciyasın qorǵadı hám 1989-jılı
monografiyasın |
kitapsha e tip |
járiyaladı.2 Sonday-aq ol Berdaq hám Ájiniyaz |
|
shıǵarmalarınıń sózligin dúzdi.3 |
|
||
D.Nasırovtıń doktorlıq dissertaciyasında klassik shayırlar shıǵarmalarınıń |
|||
tillik ózgesheliklerin sóz e tken |
bóliminde bul máselege de qısqasha toqtaǵan.4 |
||
D.Nasırov hám M.Ayımbetovlardıń «Berdaq tańlamalı shıǵarmalarınıń |
|||
alfavitli jiyilik sózligi» degen kitabında shayırdıń shıǵarmalarında |
jumsalǵan |
||
sózler EEMde |
statistikalıq |
usıl menen |
|
1 Бердимуратов Е. Жийен жыраў шығармалары тили ҳаққында. // Ж. Əмиўдəрья. -1958. -№4. -B.107-
114.
2 Сайтов Д. Язык каракалпакских поэтов XVIII-XIX вв. Автореф. дис… канд. фил. наук. -Алма-Ата. 1971; XVIII-XIX əсирдеги қарақалпақ шайырлары шығармаларының тили. -Нөкис: Қарақалпақстан, 1989.
3 Сайтов Д. Бердақ ҳəм Əжинияз шығармаларының сөзлиги. -Нөкис: Қарақалпақстан, 1970.
4 Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. Нукус-Казань: 1976. –С.221-226.
8 |
|
|
esaplap shıǵılǵan hám Berdaqtıń 1987-jılǵı |
toplamında 10927 |
sóz jumsalǵanı |
kórsetilgen.1 |
|
|
1995-jılı D.Nasırov, O.Dospanov, |
A.Bekbergenov, |
D.Saytovlardıń |
avtorlıǵındaǵı «Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmalarınıń tili» degen atamadaǵı miynet baspadan shıǵıp, bul miynette Jiyen jırawdan Ayapbergen shayırǵa shekemgi aralıqtaǵı shayırlardıń shıǵarmaları tiline lingvistikalıq talqı jasalǵan.2
Ájiniyaz |
Qosıbay |
ulı XIX ásir |
qaraqalpaq klassik shayırlarınıń ishinde |
óziniń tillik |
baylıǵı, |
shıǵarmaları |
tiliniń ayrıqsha ózgeshelikleri menen |
belgilenedi. Onıń shıǵarmaları tilin oqıtıw máseleleri, jeke tillik ózgeshelikleri tuwralı Á.Niyazovtıń bir qansha maqalaları baspasóz betlerinde járiyalandı.3
Sonday-aq, shayır tilindegi metaforalardıń qollanılıwı boyınsha A.Orazımbetov
hám R.Sadıqovalardıń maqalası jarıq kórdi.4 Ájiniyaz shıǵarmalarınıń fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri G.Qarlıbaeva tárepinen arnawlı izertlenip, ol
bul |
temada |
2002-jılı kandidatlıq |
dissertaciya |
jaqladı |
hám 2012-jılı |
||
monografiyasın |
kitapsha e tip járiyaladı.5 |
|
|
|
|
||
|
Berdaq – qaraqalpaq xalqınıń qaytalanbas maqtanıshı. Onıń shıǵarmalarınıń |
||||||
tili |
ápiwayılıǵı, xalıqqa keń |
túsinikliligi |
menen |
ajıralıp |
turadı. Onıń |
||
shıǵarmalarınıń |
tilin kópshilikke tanıstırıwda |
hám izertlewde |
H.Hamidovtıń |
||||
ornı |
ayırıqsha. |
H.Hamidovtıń |
Berdaq |
|
|
|
|
1 Насыров Д., Айымбетов М. Бердақ таңламалы шығармаларының алфавитли жийилик сөзлиги. -
Нөкис: 1993. -128 б.
2Насыров Д.С., Доспанов О., Бекбергенов А., Сайтов Д. Қарақалпақ əдебияты классиклери шығармаларының тили. - Нөкис: Билим, 1995.
3Ниязов Ə. Əжинияз шығармалары тили ҳəм оны изертлеў ҳəм оқытыў мəселелери. // «Қарақалпақстан муғаллими», 1997, №1-2; Əжинияз шығармалары тилиниң ҳусуўсый белгилери жөнинде. // «Əмиўдəрья», 2000, №6.
4Оразымбетов А., Садықова Р. Əжинияз шығармаларында метафоралардың қолланылыўы. // Қарақалпақ тилиниң мəселелери. Илимий мақалалар топламы. - Нөкис: 1999.
5Қарлибаева Г. Ажиниѐз асарлари тилининг фонетик-морфологик тавсифи. Филол. фан. номз… дис. автореф. – Нукус. 2002.
9
shıǵarmaları hám olardıń tili jóninde bir qansha arnawlı maqalaları jazıldı, sondayaq 1974-jılı jazılǵan ocherkinde, 1985-jılı jazǵan qollanbasında, 1986-jılı jazǵan monografiyasında bul temaǵa ayırıqsha toqtap ótken.1 Ásirese, onıń 1995-jılı
«Rukopisnıe nasledie Berdaxa»kitabınıń basılıp shıǵılıwı ullı shayırımızdıń jazǵan dóretpelerin arab álipbesindegi variantları menen keń jámiyetshiliktiń jaqınnan tanısıwında úlken áhmiyetke iye boldı. Onda shayırdıń «Shejire»,
«Xorezm» shıǵarmalarınıń fonetika-morfologiyalıq sıpatlaması, shıǵarmalarınıń transkripciyası, rus tiline awdarması, sózlik hám qoljazbalardıń fotokopiyaları berilgen.2
Berdaq shıǵarmaları tiliniń fonetikası, leksikası hám grammatikası Sh.Abdinazimov tárepinen arnawlı izertlenip, doktorlıq dissertaciya jaqladı.3
Onda shayır shıǵarmalarınıń tili Orxon-Enisey jazba estelikleri tiline hám házirgi qaraqalpaq tiline salıstırılıp úyrenilgen. Onıń izertlewleriniń juwmaqları bir qansha kitapshalar bolıp basılıp shıqtı.4
XIX ásirdegi klassik shayırlarımız tilindegi almasıqlar B.Ubaydullaev tárepinen arnawlı izertlenip, ol bul temada 2006-jılı kandidatlıq dissertaciya jaqladı hám 2012-jılı monografiyasın kitapsha e tipjáriyaladı.5
1 Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. - Нөкис: Қарақалпақстан, 1974; Ески қарақалпақ тилиниң жазба естеликлери. - Нөкис: Қарақалпақстан, 1985; Каракалпакский язык XIX вв начало ХХ века по данным письменных документов. -Ташкент: Фан, 1986.
2Хамидов Х. Рукописное наследие Бердаха. – Нукус: Билим, 1995.
3Абдиназимов Ш. Язык произведении Бердаха. Автореф. дис. …докт. фил. наук. - Нукус. 2001.
4Абдиназимов Ш. Бердақ дөретпелериниң фонетикасы. - Нөкис: Билим, 1994; Бердақ ҳəм қарақалпақ жазба əдебий тили. - Нөкис: Билим. 1997; Сөзлерим мерўертдур айтылған ҳəр бир. - Нөкис: Билим, 1997; Бердақ шығармалары тили. – Ташкент: Фан, 2006.
5Убайдуллаев Б.Г. XIX аср қорақалпоқ мумтоз шоирлари асарлари тилида олмошларнинг лексикграмматик хусусиятлари. Филол. фан. номз… дис. автореф. – Нукус. 2006.; Қарақалпақ классик шайырлары шығармаларының тилинде алмасықлар. -Нөкис: Қарақалпақстан. 64 б.