MD hám PQJ / Sh. Seytov shıǵarmalarında janapaylardıń qollanılıw ózgeshelikleri

61

keltirgen boladı, bulardı «basbashı» degen-hám gúnaǵa bata ma dep qorqaman

(Shırashılar).

Sh. Seytov -aq janapayın da shıǵarma tilinde onıń mánisin kúsheytip kórsetiw ushın sheber qollanǵan. Mısalı: Qashshannan baydıń ózine suqlanıp júrgenin sezgen qızdıń sol waqıtta -aq tabanı tartpap edi-aw. Óziniń bul jigitti

arǵı jaǵaǵa shıǵarıp keliwge waqtınıń joq ekenligin, qarańǵı túse berse

dáryanıń ortasına júzip barıp, qarańǵıda shıra jaǵıw qıyın ekenin, azmaz tasalanıp tursa, shıraların jaǵıp bolıp, túnletip-aq arǵı jaǵaǵa ótkerip taslaytuǵının aytpaqshı edi.

v) Ajıratıw yaki sheklew janapayları. Bul janapaylarǵa tek, tek ǵana, bolsa,

bóleklep, ajıratıp, yamasa sheklep kórsetiw ushın qollanıladı. Mısalı: Qara qaǵazı taǵı bar, tek ǵana ákem bunda joq. Jetkermeyik bulardı!... Tek, bala aytqandı qılsa boldı!...

g) Siltew janapayları. Bunday qosımsha mánilik tús beriwshi siltew janapaylarına áne, mine, ánekey, minekey janapayları kiredi. Bul shıǵarma tilinde ózi baylanısıp kelgen sózge, kóbinese gápke siltew, nusqaw, názerin awdarıw, juwmaqlaw usaǵan qosımsha mánilerdi bildiredi. Mısalı: Áne, azamat!- dedi Qalmurat onıń arqasınan qaǵıp. Endi

«tandırdıń basına kóterip apar» deyin dese, «mınaw balası túspegirdiń esikten basın bir suqpawın qara!» (Shıashılar). Áne, joldaslar, bunıń hámmesine kollektivizm ruwxın saaǵa sińdiriw arqalı erisip atırmız.

–Mına jerge álpeshlep jatqarıńdaǵı, ústine esheginiń jabıwın ákelip jawıń,-dep buyırdı.

62

2. Modallıq máni beriwshi janapaylardıń grammatikalıq ózgesheligi

Bunday janapaylar gápke subektivlik qatnastaǵı hár túrli qosımsha

mánilerdi júkleydi. Dál aytqanda, olar gáptegi aytılǵan oy-pikirge yamasa qanday da bir qubılıslarǵa túrlishe modallıq mánilik tús beredi. Máselen soraw, gúman, buyrıq sıyaqlı mánilik tús berse, al basqa bir toparları gáptegi aytılǵan pikirlerdi maqullaw yamasa biykarlaw qusaǵan modallıq mánilerdi ańlatadı. Olar mánilik ayırmashılıqlarına qaray soraw janapayları, maqullaw janapayları, biykarlaw janapayları, salıstırıw janapayları hám modal buyrıq bolıp bólinedi.

a) Soraw janapayları. Bunday modallıq máni beriwshi soraw

janapaylarına ma-me, pa-pe, ba-be janapayları kiredi. Sh. Seytov shıǵarmaları tilinde bul janapaylar atawısh sózler menen de, ráwish hám feyil sózler menen de, modal sózler menen de dizbeklesip kelip, modallıq sorawlıq mánide qollanıladı. Mısalı: Házir monshada zavxoz ba, ya ot jaǵa ma áytewir sonday bir jumıstı isleytuǵın kórinedi. Sen sol Bakendi bir jerge baylap kettiń be, óz awanına qaldı ma, -dep soradı – Atań usı toptıń sesti esitilip turǵan jerden ele

kelmey atırma ? -Ilayıq pa, ılayıq emes pe, bári-bir, -dedi qarlıqpa dawıs penen.

b) Maqullaw janapaylarǵa awa, jaqsı, yaqshı, maqul, boladı, ájep janapayları kiredi. Olar aytılǵan oy-pikirdiń maqullaw hám oǵan razılıq bildiriw sıyaqlı modallıq mánini bildiredi. Bul janapaylardıń túrleri de Sh. Seytov shıǵarmalarında keń qollanılǵan. Mısalı: Sen kámpiti shıǵın etpe, kámpitsiz-aq jıyıp beremen bárin, biraq, keshte kámpitti bizge bereseń, maqul ma?

-Maqul bolǵanda qanday!

-Tak, Yеsjan aǵa,jası úlkenligiń házir júrmeydi, shoshaymańdı basıńqıra da tómen buǵıp otır. Komandasız aytpaysız!... –Maqul, maqul…

63

-Yaqshı, yaqshı, may bermeymiz. –Wоrazdıń ózine tán hususiyatı –bunıń

mudamı qanjarı qańsırap júredi. -Yaqshı,-ornınan Qarabekov órre turdı. -Yеki saat tánepis!

-Jaqsı-ı, kútá jaqsı-ı! –dedi obkom sekratarı. Qarabekov Wоrjanovqa mırs etti.Wоrjanov kóp maqtap jibergenin bilip, ernin tislep ala jazladı.

-Yaqshı, yaqshı, Jańabay, sóytseń sóyte ǵoy, -dedi Qunnazar júdá hayran qalarlıq bir salqınlıq penen.

v) Biykarlaw janapayları bul janapaylar Sh. Seytov shıǵarmaları tilinde mánisi jaǵınan aytılǵan oy-pikirdi biykarlaydı hám oǵan narazılıq bildiredi. Biykarlaw yaki narazılıq sıyaqlı modallıq máni joq, jaq, (yaq), emes qusaǵan janapaylardıń qatnasıwı arqalı bildiriledi. Mısalı: Ja-aq, olar watanınan bezbeydi, tek qara basın alıp qashıp júrgen adamlar. Olar qaytıp keledi, bayıwlını ushırıp jiberedi ele (Shırashılar). Ja-aq! óltireme-n! óltirmesem, erteń meni óltiredi! – degen iri hám aybaraqlı dawıs esitildi. –Joq Wоraz, -ǵarrı basın shayqadı,- olay etseń, isti nasırǵa shaptırasá! Sen qızdı zorlap áketken bolasań.

–

-Yaq seniń balańnan awlaq, kishe. Men qaytayın…

Qırqımǵa tayarlıǵın, mal-halınıń awhalın, ásirese, súrimge ógizlerdiń tayarlıǵın bil, basqa máseleler bolsa kóre beremiz – dedi de: - Áy, yaq, -dep ipkirinen qayttı taǵı.

-Wáy, yaǵáy! -Gápti bóldi baslıq.

-Qarar durıs shıqqan.

-Yaq-yaq-yaq! Men ómirimde óliniń júzine úńilip kórgen emespen.

g) Salıstırıw janapayları. Buǵan túwe, tap, misli sıyaqlı modallıq máni beriwshi janapaylar kiredi. Solardıń ishinde tap, misli janapayları

64

Sh. Seytov shıǵarmalarında ózi dizbeklesip kelgen sózdiń, sóz toplamlarınıń yaki gáptiń aldında keledi, al túwe janapayı ózi qatnaslı sózdiń keyninen keledi. Olar qanday da bir zattı, waqıyanı bir zatqa yamasa waqıyaǵa sonday-aq dáslepki gáptegi oy-pikirge sońǵı gáptegi oy-pikirdi salıstırıw ushın qollanıladı: Mısalı: Qulazıǵan dúzde jalǵız jolawshı ushın bunday qarańǵı tún túwe kúndizdiń ózi ǵulǵılalı. Tap usı kúnleri iytten utqan adam jo-oq, bunday uwayım joq, sonıń ushın da tap usı kúnleri iyttiń ıǵbalı jeńip tur

–degen bir jinli qıyal keldi basına. Meniń sol jeti jas túwe onıń arǵı jaǵında

ótkergen kúnlerim de yadımda tasqa qashalǵan tańbaday sayram-sayram bolıp qalǵan. Soń óz qolınan jatqızıp Baǵdiyardıń qanday joraları bar ekenin tap usı búgin uǵasań!. «Adam túwe tawıq soyıwǵa qorqatuǵın adam, adam óltirediaw».

D) Modal -buyrıq janapayları Sh. Seytov shıǵarmalarında kóbinese buyrıq meyilden bolgan bayanlawısh sózlerge dizbeklesip kelip, ózi dizbeklesken kelgen sózge buyrıq, tilek, ótinish, ókiniw, gijiniw sıyaqlı hár túrli modallıq mánilerdi beriw ushın qollanıladı. Buǵan shı-shi, sańa-seńo, sańo, dá, sa, se, óy,

ós, sesh janapayları kiredi. Mısalı: Sizler sirá uslamaysız, aqırı, endi qáwmi qarındas bolǵan joqpız ba, jamanlıǵı «Aǵajan iyshanıń qudasıman» dermen, -

dep edi,

«sóz júyesin tapsa, mal iyesin tabadı» degen usı dá, Sárdar Háy, tursańá,mına diywana qaynaǵanıń úyine qan quyılǵan qusaydı. Ǵarrı ne derin bilmey, samsaz bolıp qaldı, oǵan endi kóriwkórmesi nágúman bolıp, durısıraǵı, kóriwden

úmiti úzilip bartırǵan jalǵız balasınıń iyisi sińgen shoshayma bárinen abzal edi, sonı qáne endi bularǵa ayta alsań! -Átirap sol dárejede jımjırt! ya bir

65

otırǵanıń! -Barsańo! Nege baqırayasań? – dep, baqırıp jiberdi Jańabay.

3.Ishki sezimlik hám tásirlilik máni beriwshi janapaylardıń

grammatikalıq ózgesheligi

Bul janapaylar tiykarınan ishki sezimlerdi kúsheytip hám tásirli etip,

ótkirlestirip beriw ushın qollanıladı. Bul janapaylar da ishki sezimlik máni beriwshi janapaylar hám tásirlilik máni beriwshi janapaylar bolıp bólinedi. Sh. Seytov bul janapaylardı qollanıw arqalı shıǵarmanıń tilin tásirli etip ótkerlestirip beredi. Mısalı: «Arıslannıń arqasın sıypasań da jaqpaysań» degen usı eken -dá,

mish, emish, sımaq, janapayları kiredi. Sh. Seytov shıǵarmaları tilinde bul janapaylar sózdiń keynine dizbeklesip kelip ishki sezimdi kúsheytip kórsetiw ushın qollanıladı. Mısalı: Óyipbey, lapızınıń keńin-ay! «Bay-bay, ele Qıpshaq

qayda, birew qayda-a! Ishte dánletpe joǵında kúnniń qutırıwın aytsań-á! ..» dedi eshegine aytıp atırǵanday esittirip. Pay bayǵus-ay, bayǵus-ay! Haw, kósewde de ay shaǵılsadı eken-aw, mıltıqtıń súmbeside shaǵılısatuǵın edi, dál

ózi!...

Sh. Seytov joqarıda keltirilgen mısallarda janapaylardı tańlanıw, qıynalıw hám kek etiw mánilerde ishki sezimlerdi ele de kúsheytip kórsetiwde jiyi qollanǵanın kóremiz.

b) Tásirlilik máni beriwshi janapaylar. Buǵan ap, jap, qıp, sap, qap, ıp, sup, kip, úp, dop, qup, map, up, kúpá, móp, bop, tip, sip, sıp, tup, júdá, kútá, orasan, asa, eń, sirá, dım, oǵırı, nayatıy, diń, shım, shılt janapayları kiredi. Bul janapaylar shıǵarmada ózi baylanısıp keletuǵın sózdiń aldında kelip kelbetlik, geyde atlıq hám ráwish sózlerdiń mánisin kúsheytip kórsetedi. Tilimizdegi qıp, sap, qap, ıp, sup, kip, úp, dop, qup, map, up janapayları qálegen sózdiń aldında turıp dizbeklesip kele bermeydi, olar az sandaǵı mánilik jaqtan úylesip keletuǵın sózler menen

66

ǵana dizbeklesip keledi. Máselen, qap-qara, móp-móldir, úp-úlken, sipsiyrek hám t.b. Bul janapaylardıń túrleri shıǵarma tilinde júdá kóp qollaılǵanın kóriwge boladı. Mısalı: Shapanǵa jumbay-jumbay jumalaǵan jıp-jıllı jas tamshıları aqsaqaldıń júregin eljiretip, kemkemnen biytaqat etip baratırǵanday sezildi. Jańabaydıń qattı tislengenligi sonshelli, eziwi eki jaqqa jiger menen

ırbıyǵan awzınan asqabaqtıń shopaǵınday ip-iri titslerin biymálel sanap ala bereseń. Jup-juqa, sup-sulıw júzine kóziniń qıyıǵın salıp jutındı da: -Jolıń bolıp mańlayıń kere qarıs ashılǵan nashar ekenseń! Sayımbet aǵa seni atleshniy kolxozǵa jiberdi! –dep maqtadı.

Aspanbiyǵubar, álem bir ájayıp gózzallıqqa bógip atır edi.

4. Forma jasawshı janapaylardıń grammatikalıq ózgesheligi

Janapaylardıń bul túri óziniń dáslepki sóz túrinen ayırılıp, olar tilimizde

sózlerdiń hár túrli formaların jasaw ushın qollanıladı. Buǵan ma-me, ba-be, pape, mı-mi, bı-bi, pı-pi, emes janapayları kiredi. Ma-me, ba-be, pa-pe janapayları

shıǵarma tilinde feyildiń tiykarına jalǵanıp, onıń bolımsız formasın jasaydı.

Mısalı: Hesh dıbıs esitilmedi, gúmbirlep top atılıp atırmasa, basınıń mına

sózdi bir-birine baylanıstırıwshı element bolıp,

67

shıǵarmada sózdiń jańa formasın jasaydı. Mısalı: Allambergen degenleriń

úyinde qonǵandı qoydı, qolpıldatıp at shapqanı shapqan, úyme-úy kirgeni

Jinlimiseń óziń, wáy senám hindemegen sayın! Baslıq degen iri jumıs penen

olardıń mánisin kúsheytip kórsetedi. Mısalı: «Qayt ha qayt», dep ózi quwıp jiberdi, soǵan shekem may hám jetip keler

– dedi, qaydan bileyin men bunday bolatuǵının!

«Ayt ha ayt!» degenler házir aramızda buǵıp otır,- dedi Babaniyaz baslıq.

Turǵan qash, qash-há qash! Jańabay Toymanın arqalap qashtı.

Emes janapayı shıǵarmada atawıshlarǵa hám feyillerge dizbeklesip kelip,

olardıń bolımsız formasın jasaydı. Mısalı: «Yaaa toba-a! Bul adam emes, jinshaytan shıǵar!» degen oy keshti sárdardan.

Qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń janapaylar arqalı

Áńgimeniń túpdáregin aytqanda jawızlıq ta, ásh-áptadalıq ta, jetimlik te, jesirlik

te, qayǵıdan tógilgen kóz-jaslarda bir jaqtan kelmeydi. Insaniyat

(máhálde, gezde t.b.), -ǵannan+ keyin, -ǵannan+ soń, - ǵan+ soń formalı

bayanlawıshlarına dizbeklesip kelgende, ol baǵınıńqı gápten ańlasılatuǵın

waqıtlıq mánini anaǵurlım kúsheytip kórsetedi. Mısalı: Qız «uh»! dep esikten shıǵıp baratırǵanda da, shegir kóz ókshesine qarap qalǵan edi.

Analitika-sintetikalıq túrdegi baǵınıńqılı qospa gáplerge baǵııńqı gáptiń sa

gápler shıǵarma tilinde jiyi ushırasadı. Mısalı: Ma-ala-de-es, Yеsjan aǵa!

–degende «maladesine» túsinbese de, maqtaw gáp ekenin ańlaǵan ǵarrı salmadan shıǵa juwıra jazlap qaldı.

Sonday-aq Sh. Seytov shıǵarmaları tilinde aq janapayı kelbetlik feyil, hal feyil formaları menen dizeklesip baǵınıńqı

1 Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасы. Синтаксис. Нөкис, Билим 1992, 460-бет

69

gáp penen bas gápti baylanıstıradı. Mısalı: Wоlardıń qarası sembey-aq qasına

kirgen sárdar:

- Ǵarlı-ı! –dep dawısladı.

Aq janapayı teń baǵınıńqılı qospa gáplerdi dúziwde de Sh. Seytov

shıǵarmalarında jiyi qollanǵan. Mısalı: Bular kelemen degenshe «boları bolıp,

boyawı sińip ketken» ókinishli payıtlarda

-hám kewillerine xat penen qálem, ant penen nızam bolıp qalǵan kiyeli

wazıypaları bar: bunday awılda endi olarǵa keregi, jaralanǵanlar, kúygen

tayaqtan ábden silesi qatqan, yamasa bir qundan tiymey-aq qorıqqanınan

jan-iymanı bir qısım bolıp oqpanlarǵa, uralarǵa kirip kiyatırǵanlar. Papov

kelip, Marziya, Dosjan, Allayar otırǵan arbanı qosıwdı buyırdı, bular górdiń

jiyegine barmasa da arbada otırıp-aq uzaqlawdan marhumlar menen xoshlasıp

qalıwı kerek edi.

Janapaylar grammatikalıq jaqtan basqa sóz shaqaplarınıń túrlerinen

pútkilley ayırılıp turadı. Sebebi olar ózleriniń tolıq leksikalıq mánisine iye bolmaǵanlıqtan, tilde dara yaki ayırım túrde qollanılmaydı. Sonıń ushın da janapaylar dara turıp ayırım qollanılıw múmkinshiligine iye bolmaǵanlıqtan,

sózlerdiń ishinde de qollanıladı. Bul janapaylardıń grammatikalıq jaqtan ózine tán ózgesheligine jańasha qaraw kerekligin, olar haqqındaǵı túsinikke elede belgili dárejede itibar beriw kerekligin kórsetedi. Sonlıqtan da janapaylar kómekshi sózlerden bolǵan sóz shaqaplarınıń ishinde shataslı grammatikalıq kategoriyalardıń biri bolıp, elede til biliminde ilimiy jaqtan arnawlı izertlewdi talap etetuǵın sóz shaqaplarınan esaplanadı.

70

JUWMAQ

Janapay - kómekshi sózlerdiń bir túri. Ol óziniń jekke leksikalıq mánisine

iye emes, sonlıqtanda bólek turıp gáp aǵzası bola almaydı. Sonday-aq ol morfologiyalıq jaqtan ózgermeydi, morfemalarǵa ajıratılmaydı. Janapay sóz hám

Sh. Seytov shıǵarmaları tilinde janapylardıń bul tórt túri de keńnen

qollanılǵan.

Olar sózge hár túrli qosımsha ústeme mánilerdi beriw ushın, sonday-aq

modallıq, ishki sezimlik, tásirlik mánilerdi beriwde qollanılıp, jazıwshı

shıǵarmalarınıń tilin bayıtıp barǵanın kóremiz.

Ásirese qosımsha máni beriwshi janapaylar bir qansha kóp qollanılǵan. Bul

janapaylar oy-pikirdi anıqlaw, isenimli etip beriw, ózi baylanısqa túsken sózdiń

boyınsha birinshi orında turadı. Aq janapayı da kútá kóp ushırasadı. Qosımsha

máni beriwshi janapaylardan anıqlaw