MD hám PQJ / Sh. Seytov shıǵarmalarında janapaylardıń qollanılıw ózgeshelikleri

21

Mısalı: Kelin onda Biybipatpanıń naǵız ózi eken! Dáryanıń dál ortası-aw, dep shamaladıdaǵı, eskekti qoya berip, jigitke járdemge asıqtı. Baǵdiyardıń tayaq jese de tek policiya menen jasawıldan jeytuǵınlıǵı, minezi menen túri túsiniń basqa da oǵashoǵashlıqları qosjaqpaslıǵı dál keldi me, jigit-jeleńler awızdanawızǵa ilip aldı da ketti.

Bul joqarıda keltirilgen mısallarda naǵız hám dál janapayları ózleri menen baylanısıp kelgen sózlerdi anıqlaw ushın xızmet etip tur.

Ǵo janapayı Sh. Seytov shıǵarmaları tilinde júdá kóp qollanılıp kelip, olar gáp ishinde bir sózge dizbeklesip kelip, shıǵarma tilinde sol sózdiń yamasa ulıwma gáptiń mazmunına qosımsha máni júkleydi. Tastıyıqlaw mánisin bildirip keledi. Mısalı: Óziń ayttıń-ǵo

«Báriniń qudayı Qumingir eken!» dep. «Ayttım-ǵo, Esjan atanıń basındaǵı shıra hesh qashan óshpeydi,» dep, ábden wáliysinip atır.

Shıǵarmada ǵo janapayı shamalaw, ókiniw, renjiw mánilerin bildiriwde qollanılıp keledi. Mısalı: Bul naysap, qayıqtı awdarıp, ǵarq etpese bolǵanıǵo! Balanı bir oy qıynap edi: «sonda dáryanıń qublası tawıssız qalsa shataq-ǵo!». –

Bay-baa-ay, eskek esiw ya qalashın dúziw joq, tarta berippen-ǵo dáryanıń ıǵızǵan jaǵına qarap!

Sh. Seytov shıǵarmaları tilinde ǵo janapayı feyil formaları menen birge kelip hayran qalıw, tańlanıw mánilerinde de jumsaladı. Mısalı: Onıń jetpis úsh jasındaǵı mártligin bul on bes jasında-aq islediǵo, aqırı! –Bular, bir-ekewi oqtan ushsa qasha qoyatuǵın edi-ǵo! Ádetine góre kempir sırtqa juwırıp shıǵap, birinshi gezekte «óypbey, jawrap qalıpsań-ǵo!» dep ǵarrısın attan túsirdi.

22

Sonday-aq mısqıllaw mánisin beldirip kelip qollanıladı. Mısalı: - Wáy, qashıwǵa bende emessiz –ǵo sizler!-dedi ǵarrı. –Wáy, sendegi aqıl bolǵanda

eshek bola ma ol, adam boladı-ǵo!..

Negizinde ǵo janapayı anıqlaw janapayı bolǵanı menen ayırım jaǵdaylarda qosımsha reńkin de ańlatıp keledi. –Usamaydı-ǵo mushqa?! -Nuraxımet

sıǵalana serleńkirep. «Top atıldı-ǵo?!» dedi bir orında qulaq túrip, taǵı dıbıs kútken balaǵa. –Seniń chepuxańa túsinbedik-ǵo?

Sh. Seytov shıǵarmalarında anıqlaw janapayları qosımsha máni beriwshi

janapaylardıń ishinde kúsheytiw janapaylarınan keyin eń kóp qollanılǵan janapaylar bolıp esaplanadı.

Anıqlaw janapaylarınan aw janapayı shıǵarma tilinde pikirdi anıqlap,

arasında tambas dusirlep, «halın bilmeydi, taǵı ayazlap qalatuǵın boldı-aw!» degen gúdik penen kempir gewishin sımpıldatıp, beshpentin jamılıp sırtqa shıqsa-qıstıń bir kúni! - Bayaǵı zamanları dárya kem-kemnen qublaǵa awnap, wa-ay aǵatuǵın edi-aw zańǵar!-deydi háwes penen.

Ǵoy janapayı qollanılıw jiyiligi jaǵınan aw janapayınan keyingi orında turadı. Bul janapay kóbinese sózdiń keyninen dizbeklesip kelip gáptegi oypikirdi anıqlaw hám isenimli etiw ushın xızmet qıladı: Aǵań tamnıń basında dúrsildep júr-ǵoy!

v) Kúsheytiw janapaylarınıń qollanılıwı.

Bul topardaǵı janapaylar gáptegi bir sózdiń yamasa gáptiń ulıwma mánisin kúsheytip, oǵan qosımsha mániler beredi. Bul túrdegi janapaylarǵa da-de, daǵı, hám, aq janapayları kiredi.

Da-de janapaylarınıń gáptegi gáptiń ishindegi ornı sheklenbegen. Ol gáptiń ortasında sózlerge dizbeklesip sol sózdiń

23

mánisin gáp ishinde basqa sózlerge qaraǵanda kúsheytip kórsetedi. Al gáptiń aqırındaǵı, sózge dizbeklesip kelgeninde, gáptiń ulıwma mánisin kúsheytedi. Mısalı: Silem qattı, qattı, kúnde búgingidey suwıtpas, ot jaǵayın desem shırpı qayda! Ózinen -ózi xorlanıp, saqalın sıylamaǵanı ushın ashıwınıń kelgenligi sonshelli, «túbinde bir ólim bar ǵoy, sol ólim qay waqıtta da jaqsı bolıp

kelmeydi, usı dońızlarǵa moy bermesten ólip-aq keteyin!» degen bekkem bir qararǵa kelgen ǵarrı hesh kimge jaltaqlamadı da, bir awız jalınbadı da.

Sh. Seytov shıǵarmaları tilinde da-de janapayları basqa janapaylarǵa

salıstırǵanda eń kóp qollanılǵan janapaylardan bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq tilinde bul janapaylar gáptiń ortasındaǵı hám aqırındaǵı sózlerge jalǵanatuǵın

bolsa, shıǵarma tilinde derlik kópshilik gáplerde gáptiń ortasındaǵı sózlerge

dizbeklesip keledi. Mısalı: Bunnan bılay shıra janbaǵan bir tún de bolmasın! – dep, ótinip emes, buyırıp ketti. «Dáryanıń órtenip ólsek, ol da qudaydan shıǵar!» dedi.

E. Dáwenov miynetinde kórsetiliwinshe da-de janapayı waqıt baǵınıńqı gáplerdiń -ǵan-da, -ǵan-waqıtta / máhálde, gezde t.b./ ǵannan-keyin, ǵannan

soń, formalı bayanlawıshlarına dizbeklesip kelgende ol baǵınıńqı gápten ańlasılatuǵın waqıtlıq mánini anaǵurlım kúsheytip kórsetedi.1

Usı pikirdiń dálili retinde Sh. Seytov shıǵarmalarınan kóplep mısallar keltiriwge boladı. Mısalı: Usı jumısların islep júrgende de oyı baken-kóshkilerdi

Sh. Seytov shıǵarmaları tilinde da-de janapayı gáptiń birgelkili aǵzaları

menen dizbeklesip kelip, olardıń mánilerin kúsheytip

1 Дəўен улы Ерназар Қарақалпақ тилинде көмекши сөзлер. Нөкис.: Билим, 1994, 93-бет

24

kórsetedi. Mısalı: Bul jaylar ızǵarlı bolsa da, máhálinde baspana boldı.

Ǵarrınıń Allayarǵa ayta beretuǵın ıssı samalı Qıpshaqtan da, Shımbaydan da, Shabbazdan da, Tórtúlden de bas púkil eskendi qoyǵan tárizli.

Da-de janapayı eki feyil sózdiń yamasa feyil hám kómekshi feyillerdiń arasında kelgende, is-hárekettiń tez almasıwın bildiredi. Bul jaǵdayda ol dánekerlik xızmetti de atqaradı. Irasında da Márziya qattı qusaǵan eken, ǵarrı kirip kelgende basın jawıp úlgenrgeni menen ornınan turıp úlgere almay, qańǵalap diywalǵa súyendi de, otırıp qaldı.

Ayırım miynetlerde da-de janapaylarınıń sıńarı retinde ta-te janapayları da berilgen1. Al keyingi shıqqan miynetlerde «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası» miynetinde, A. Bekbergenov hám E. Dáwenov miynetlerinde tek da-de janapayları ǵana kórsetilgen.2

Haqıyqatında da, ta-te hám da-de janapayları arasında gáplerde qollanılıwı mánisi jaǵınan hesh qanday ózgeshelik joq. Bulardaǵı tiykarǵı ózgeshelik, tek

ǵana seslik tárepinde ǵana bolıp tur.

Pikirimizdiń dálili retinde akademik A.Dáwletovtıń kómekshi sózlerdiń seslik ózgesheligi haqqında aytılǵan pikirine itibar bersek boladı. «Menen, penen, benen, da-de, ta-te, ma-me,ba-be, pa-pe» kómekshi sózleriniń dáslepki sesiniń hár túrli bolıwı dawıssızlar únlesligine baylanıslı. Únsiz dawıssız seske tamamlanǵan sózge únsizden baslanatuǵın variantı, al qalǵan sózlerge únli hám sonorlardan baslanǵan variantları tirkesedi.3

1Ҳəзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис, 1981.256-258-бетлер.

2Ҳəзирги əдебий тилиниң грамматикасы. Нөкис,1994. 396-бет. Дəўен улы Ерназар Қарақалпақ

тилинде көмекши сөзлер. Нөкис.: Билим, 1994, 92-93бетлер. Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиндеги жанапайлардың классификацисы ҳаққында. Өз РИАҚБ «Хабаршысы». Нөкис, 1992, №2. 117-бет.

3 Дəўлетов А. Ҳəзирги қарақалпақ тили Фонетика. Нөкис. Билим. 1994.

25

Demek, da-de hám ta-te janapayları arasında hesh qanday mánilik ayırmashılıqlar joq. Yaǵnıy da-de hám ta-te janapayları seslik ózgeshelikke iye

bolıp, gáp ishinde biriniń ornında biri fonetikalıq variant xızmetin atqaradı.

gápke kúsheytiwshilik mánini júklep turadı. Mısalı: Úriwdiń izin shaqalıwǵa aynaldırıp, iyt te, jım boldı. Jigit te pitegene sergeklenip, omırawın tiklep otırǵan edi. Azannan qara keshke shekem tórt adam jabıla tiyise berse, jumıs ta, qalıp jalshımaydı eken.

Daǵı janapayı kóbinese gáptiń aqırındaǵı, yaǵnıy gáptiń aqırında bayanlawısh sózlerge jalǵasıp qollanıladı. Mısalı: Ol meniń kókiregime sonda

«shıra jaqtım, dep, aldanıp ketken ekendaǵı!». Biraq, qáytse de búgin jarasatuǵın edi, sebebi, ǵarrısına búgin sheksiz saǵınıshta edidaǵı.

Daǵı janapayı Sh. Seytov shıǵarmalarında edi, eken tolıqsız feyillerge jalǵanıp, ulıwma gáptiń mazmunın tolıqtırıp keledi. Mısalı: «Qayda barsaq ta qızıldıń xojalıǵınıń qarası juǵar» dep, bizlerdi taslap ketken ekendaǵı. Esjan

ǵarrı usı kiyatırǵanında ondaǵı Qumingerdiń kózlerinen qarashıqları birden keńeyip kenkenligin óziniń qalay serlegenine hayran, aqırı, ımırt táwir-aq túsip,

átirap gewgim tartıp qalıp edidaǵı!

Sh. Seytov shıǵarmalarında daǵı janapayı tek ǵana gáptiń aqırındaǵı sózge emes, al gáptiń ortasındaǵı birgelkili aǵzalardıń birewine, yamasa baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshına jalǵanıp, onıń mánisin kúsheytiw ushın jumsalǵanın kóremiz. Mısalı: Usınshelli en jayıp atırǵan aydınnıń sayız jerin bilsemdaǵı ózimniń sayız jerimdi ózim bilmeydi ekenmen. Kún qashshan shıqqan bolsadaǵı

26

bul úydiń támbisi ele taydırılmaptı. Sóytip Máhiyda kishe, Qıpshaq tas

qamal!-dep qızıqtıratuǵın xabardı baslap jiberdidaǵı, balanı áketiw oyınan birotala alasladı.

Hám janapayı gáp ishinde bir sózge baylanıslı bolıp kelip, sol baylanısıp

kelgen sózdiń mánisin anıqlaydı hám kúsheytedi. Bolmasa

-balmasın, bunıń menen dúnya jábir shekpeydi, óytkeni, bir nárseniń olqısın toltırıw ushın tábiyat ekinshi nárseni hám jaratıp qoyıptı. Túrtkúlden ıssı samal

esse balam, -deydi Allayarǵa, - háwiri biziń jaqqa –hám keledi.

E. Dáwenov óz miynetinde1 «Hám janapayı janapaylıq xızmette

qollanılǵanda da-de janapayı menen sinonim boladı»-dep kórsetedi. Demek, hám janapayın gápte da-de janapayı menen almastırıp qollanıwǵa boladı. Mısalı:

Solay hám bolsa, qayıǵımnıń qawıshqan quwanıshı jiger berdi maǵan! Bul gápte hám janapayınıń ornına da janapayın qoyıp ta qollanıwǵa boladı. Solay da bolsa, qayıǵımnıń qawıshqan quwanıshı jiger berdi maǵan! Usı eki gápti salıstırıp qarasaq, hesh qanday mánilik ózgeshelik joq.

Atawısh hám kómekshi sózler menen dizbeklesip kelgen hám janapayı olardıń mánilerin kúsheytip hám anıqlap keledi: Mısalı: Sonıń ushın qatallıq

kerek, Muxammed payǵambar hám islamnıń jolında usı qatallıqtı qollanǵan.

Hám janapayınıń ornına Sh. Seytov shıǵarmalarında ayırım orınlarda onıń qısqarǵan variantı qollanılǵan. Bul variant kóbinese sóylew tili ushın tán. Mısalı:

Úshewin –ám jibermesten ushırıwǵa bir qolay, bir qolay! As-abıtıńdı da bergen

shıǵar, kelindi-ám bir jekjatıńa atastırǵandur, otırama jas adam!..

Hám janapayı dáneker xızmetin de atqaradı, olar dánekerlik xızmette

kelgende eki sózdi baylanıstırıw ushın qollanılatuǵın bolsa,

1 Дəўен улы Ерназар Қарақалпақ тилинде көмекши сөзлер. Нөкис.: Билим, 1994, 93бет.

27

janapaylıq xızmetinde bir ǵana sózge baylanıslı bolıp, sol sózdiń mánisin kúsheytip, anıqlap keledi. Mısalı: -Tórtkúlden ıssı samal essee, balam, -deydi Allayarǵa,-háwiri biziń jaqqahám keledi.

Kontekstke qaray geyde, shekem, sheyin, deyin, tirkewishleri de kúsheytiw janapayları mánisinde qolanıladı. Mısalı: Tárnekke shekem tilińdi úyirip, bir tiligine toyıp qalatuǵın edik.

Kúsheytiw janapayları sózdi yamasa sóz dizbegin hár tárepleme kúsheytip kórsetedi, sonlıqtan da olar kóp mánilik qásiyetke iye dep kórsetilgen1 .

Aq janapayı sózdiń mánisin kúsheytedi, tezletedi hám onı anıqlap gáp ishinde ayrıqshalıǵın kórsetip turadı. Endigi aqlıǵımnıń atın-aq Baǵdiyar qoydırarman,-dep edi. Soń qabaǵın arqalap, japtıń ultanındaǵı qudıqtan kún shıǵaman degenshe-aq suw alıp qayttı.

Aq janapayı táwir sózine dizbeklesip kelip muǵdardı bildiredi. Mısalı:

Neniń ne ekenin ańǵaraman degenshe arası táwir-aq ashılǵan Baǵdiyarǵa at emes, joldasın toqtatıw oǵırı zárúrli edi.

Aq janapayı bir sanlıǵı menen dizbeklesip kelgende qısqa waqıtlıq muǵdardı, nátiyjeni bildirip keledi. Mısalı: Ayaǵın ertaǵa bekkem tiregen ǵarrı

«ya pirim!!!» dep, bir-aq baqırıp úlgerdi. Biraq sol atqosshıdan keyin sárdardan taǵı tórt jigit bir kúnde zım-zıya bolıp, olardıń da qızıllarǵa qosılǵan xabarı bir-aq jetti, olar jónine ketken joq, izindegilerdi hawalandırıp ketti. Jánjaqtıń tereńligin bayqap barmasań, qayıǵıńnıń tósin pát penen birden barıp, qayırǵa dińk etkenin, bir-aq bilip qalasań!

1 Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиндеги жанапайлардың классификацисы ҳаққында. Өз РИАҚБ «Хабаршысы». Нөкис, 1992, №2. 119-бет.

28

g) Ajıratıw-sheklew janapaylarınıń qollanılıwı.

Ajıratıw-sheklew janapayları gáptegi sózdi ayrıqsha atap, basqalarınan ajıratıp yamasa onı sheklep kórsetedi. Bularǵa tek, tek ǵana, bolsa, tánha, gilkiy,

ılǵıy, gil, gileń, bir janapayları kiredi.

Tek janapayı Sh. Seytov shıǵarmalarında bolǵan sózdiń aldında kelip gáp ishindegi sózdi basqa sózlerden bóleklep, ajıratıp yamasa sheklep kórsetiw ushın jumsaladı. Mısalı: Tek sınıqqa sıltaw tawıp, usı jerde jatırman. Ápiw eterseń, qáte túsinbe, biraq men hámme qaharmanlıq tek urısta dep esaplamayman.

Sh. Seytov shıǵarmalarında tek janapayı jiyi qolanılǵanın kóriwimizge boladı. Mısalı: Kempir puwı burqıraǵan ıssı jarma alıp kelgende Allayar qashshan chaynek-kesalardı jıynap, bir samar geshirdi aǵash qasıqtıń arqası menen ezip, tek qamırǵa qarıp iylep jibere beretuǵın etip qoyǵan eken. Bularǵa tek aldıńǵı saptaǵı saptan shegi túspese boldı, ashtan ólmeydi.

Tek janapayı pútin bir gáptiń de aldında keledi hám ulıwma gápke ajıratıw hám sheklewshilik mánilerdi beredi. Mısalı: Ǵarrı Nókistiń atın onsha esite bermegenlikten, ońında onsha uyalamaǵan, biletuǵını, esitkeni tek-«Nókis degen bir, patsha zamanınan beri áskerler oynaytuǵın gezermen…». Tek…tek, balam sebepli dákki jemesem, bala jandırıp tur, bala-a!-dep gúrsindi.

Tek janapayı geyde ǵana janapayı menen dizbeklesip keledi. Bunday janapaylar Sh. Seytov shıǵarmaları tilinde olar gáptegi ajıratılıp yaki shekletilip aytılatuǵın sózdiń mánisin ele de ayrıqshalanıp, kúsheytirilip kórsetiwde keń qollanılǵanın kóriwimizge boladı . Mısalı: Kekse, anasınıń ayaq ushında dım sirá hesh nárse kórmegendey, hesh jerde hesh nárse bolmaǵanday, tek ǵana ári mashaqatlı, ári qızıqlı ańnan ábden boldırıp kelgen bir

29

saparındaǵıday Allayar sheshinbesten, beti-qolın da juwmastan qurıldısına

eshek peshtiń astın lárzege keltirip atır.

Sh. Seytov shıǵarmalarında ǵana janapayı kóbinese atawısh, ráwish, feyil, sózlerdiń izinen dizbeklesip kelip, olar shıǵarma tilinde sheklewshilik mánilerde qollanılǵan. Mısalı: Bul jay ot ta tiymegen, oq ta tiymegen, hesh jerde hesh nárse bolmaǵanday páp-pákize ǵana bolıp turǵan eken. Házir átirap jaqtılanıp

ketkenlikten ǵana shıranıń jaqtısı onsha bilinbes edi.

Bolsa sózi shıǵarma tilinde janapay mánisin bildirgende ózine baylanıslı

bolǵan sózdiń keynine dizbeklesip kelip, onı ajıratıp, bóleklew maqsetinde

jumsaladı. Mısalı: Seniń bolsa, keleshegiń aldında.

Sonday-aq bir janapayı da shıǵarmada siyrek qollanılǵan. Mısalı: Bay bolsa gór bolsın, bir jaqsı bolıp turıp edi: jol haqım ushın bazda tiyin-teben

bere qoyadı, bermese, bir gálle qant, qant bolǵanda qanday enapattay, tap, on qadaq shıǵa qoyar, bir qadaqtay shıyratpa chay beredi! Kiyatırǵanlardıń uyqıları sergeklenip, arbalardıń, tuyaqlardıń, top degershikleriniń sesleri usı

shıǵarmalarında kóp paydalanǵan, olardıń járdeminde sózlerge hám gáplerge qosımsha mániler berilgen. Bul janapaylardan da-de janapayı gáptegi belgili bir

sózdiń keynine dizbeklesip kelip, sol sózdiń mánisin kúsheytiw ushın

qollanılǵan. Aq janapayı da ózi dizbeklesip kelgen sóziniń mánisin kúsheytiw ushın xızmet etedi. Hám, da janapayları da shıǵarmada kóp qollanılıp, sózdiń, gáptiń ulıwma mánisin kúsheytip kórsetedi. Bul

shıǵarmalarınan joqarıdaǵı mısallar menen keltirip óttik.

Sh. Seytov shıǵarmalarında qosımsha máni beriwshi janapaylardan anıqlaw janapayları biraz keń paydalanılǵan. Olardan ǵoy, ǵo, aw, dá, dál, naǵız janapayları belgili bir sózlerdi hám ulıwma gáptegi pikirdi anıqlap, tastıyıqlap kórsetiw ushın xızmet atqaradı. Aw janapayın Sh. Seytov shıǵarmalarında pikirdi anıqlaw ushın kóbirek alǵanın kóriwge boladı. Mısalı: Seni úyge aparǵanda, kempirdiń pitegene táwipshiligi bar edi-aw, qorqaman! Bul yawmıttı

baspashılarına ketti dep te júrdik –aw, adamnıń kókiregi - dońızdıń gúrkesi…degen qıyal keshti hayaldan.

Ǵoy janapayı da gáptegi pikirdi anıqlaw ushın, isenimli etip beriw ushın

paydalanılǵan. Mısalı: Atam kelse, ot jaǵıp, jılınıwı kerek ǵoy! degen bir oy

miyine jılt etti.

Bul janapaydıń túri ǵo túrinde kóbirek qollanılǵan. Mısalı: Sonda men aydındaǵı shırashını shógirmemdi bılǵap shaqırdım ǵo! Aqırı, elli-bir jıl-ǵo, bul

Qıpshaqqa -dá! Óziń aparıp tasla deyseń, jáne…

Naǵız janapayı Sh. Seytov shıǵarmalarında siyrek ushırasadı:

Kelin onda biypatpanıń naǵız ózi eken.

Dál janapayı da bir neshe orında paydalanılǵan: Dáryanıń dál ortası-aw dep shamaladıdaǵı, eskekti qoya berip, jigitke járdemge asıqtı.

Ajıratıw-sheklew janapaylarınan Sh. Seytov shıǵarmalarında tek, ǵana, bolsa, bir janapayları paydalanılıp ózleri qatnaslı bolǵan sózlerdi ayrıqsha atap, ajıratıp hám sheklep kórsetiw ushın