MD hám PQJ / Sh. Seytov shıǵarmalarında janapaylardıń qollanılıw ózgeshelikleri

1

Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi Berdaq atındaǵı qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Orazbaev Z.

Sh. Seytov shıǵarmalarında janapaylardıń qollanılıw ózgeshelikleri

Lingvistika magistri dárejesin alıw ushın usınılǵan

DISSERTACIYA

Nókis – 2011

2

Janapaylar haqqında ulıwma túsinik

Janapaylardıń qaraqalpaq hám basqa túrkiy tillerde izertleniw tariyxınan

I bap. Sh. Seytov shıǵarmalarında janapaylardıń qollanıw

2.Modallıq máni beriwshi janapaylardıń qollanılıw ózgeshelikleri 32

3.Ishki sezimlik máni beriwshi janapaylardıń qollanılıw

 II bap. Sh Seytov shıǵarmalarında qollanılǵan janapaylardıń

3

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı

Qaraqalpaq til biliminde geypara fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq hám tildiń tariyxına baylanıslı bir qansha máseleler sheshilip belgili bir sistemaǵa túsiwine qaramastan, elege deyin izertlewde, sheshiwdi kútip turǵan máseleler kóp. Mine qaraqalpaq til bilimindegi usınday máselelerdiń biri - kórkem shıǵarmanıń tilin izertlew máselesi bolıp tabıladı.

Kórkem ádebiyat tiliniń payda bolıw, rawajlanıw hám bayıw nızamlıqların izertlew ulıwma filologiyalıq máselelerden biri bolıp, onı izertlewdiń ulıwma baǵdarı hám usılları hár qıylı. Kórkem ádebiyat tilin lingvistikalıq kóz qarastanizertlew bul pán ushın teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye. Kórkem

ádebiyat tili óziniń wazıypasına qaray tildiń basqa formalarınan keskin ajıralıp turadı. Kórkem shıǵarma tiliniń ózine tán ekenligi onı hám lingvistikalıq hám grammatikalıq hám stillik jaqtan talqılawdı talap etedi. Qaraqalpaq til biliminde

kórkem shıǵarma tiliniń ulıwma máselelerine arnalǵan bir qatar izertlewler járiyalandı. Bul jumıslar keń mánide kórkem ádebiyat tili, onıń ózgeshelikleri haqqında jeterli maǵlıwmat bere almaydı.

Kórkem ádebiyat tilin úyreniwdiń áhmiyetli usıllarınan biri grammatikalıq jaqtan talqılaw bolıp, bul usılǵa kórkem ádebiyat tiliniń grammatikasın hám

janapaylardıń ózine tán qollanılıw ózgeshelikleri úyreniledi.

Qaraqalpaq kórkem ádebiyat tiliniń kómekshi sózleri házirge shekem keń

hám hár tárepleme izertlengen emes. Jazıwshınıń tili hám shıǵarmalardıń

ózgesheligi hám temalarda jazılǵan ayırım izertlewlerde belgili bir jazıwshınıń shıǵarmalarınıń tili haqqında maǵlıwmat berilse, ulıwma, kórkem ádebiyat tiliniń grammatikası haqqında jaqsı pikir tuwdıra almaydı.

Kórkem ádebiyattıń tili – milliy tildiń bólegi, onıń ayrıqsha bir kórinisi,

sonlıqtan onı milliy tilden bólip shıǵarıp taslawǵa bolmaydı, ol til stilleri

4

tárepleme úyreniw úlken áhmiyetke iye.

Qaraqalpaq til biliminde kórkem shıǵarma tilin izertlewler máseleleri

boyınsha izertlewler az. Soǵan qarmastan bul máseleniń kóplegen tárepleri ele arnawlı izertlewlerdi talap etedi. Biz bul jumısta xalıq jazıwshısı Shawdırbay Seytov shıǵarmalarında janapaylardıń qollanılıw ózgesheliklerin, jazıwshınıń janapaylardı paydalanıw sheberligin ashıp beriwge hám sıpatlawǵa baylanıslı

ózgesheliklerin tereńirek hám hár tárepleme izertlew aldımızda turǵan áhmiyetli wazıypalardan esaplanatuǵınlıǵı sózsiz hám tómendegi máselelerdi sheshiwge

5

Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları

izertlewden ibarat. Usı maqsetti ámelge asırıw ushın tómendegi wazıypalardı orınlaw dep taptıq:

ózgeshelikleri birinshi ret izertlenildi. Onıń ádebiy tiliniń rawajlanıwındaǵı

6

Izertlewdiń metodları hám derekleri

Bul jumısta rus qaraqalpaq til bilimi hám tyurkologiyadaǵı morfologiya, grammatika sóylew mádeniyatı tarawlarında erisilgen tabıslarǵa tiykarlandı.

Bul jumıstı jazıw barısında dástúrge aynalǵan konbensial sıpatlama, ayırım orınlarda salıstırılsa hám komponentlik analiz metodlarınan paydalanıldı.

Jumıstıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti

Bul kelip shıǵatuǵın juwmaq hám nátiyjeler jumısta paydalanılǵan

stilistika sóylew mádeniyatı hám sóz jasalıw boyınsha arnawlı kurslar, oqıw qollanbaların dóretiw ushın paydalanıw múmkin. Sonday –aq bul jumıs til qurallarınıń funkcional shegaralanıwı, leksikasemantikalıq toparlarǵa bóliniwi, janapaylardıń ózine tán ózgesheliklerin izertlewshiler ushın da úlgi sıpatında xızmet etiwi múmkin.

7

Kirisiw

Janapaylar - morfologiyalıq jaqtan ózgermeytuǵın, anıq leksikalıq mánini ańlatpaytuǵın, dara turıp qollanılıw múmkinshiligine iye emes kómekshi sózlerdiń toparınan bolǵan sóz shaqaplarınıń bir túri. Olar sózge, sóz dizbegine, al geyde pútkil gápke hár túrli qosımsha yaki ústeme máni beriw ushın, sondayaq modallıq, ishki sezimlik tásirlilik mánilerdi bildiriw ushın qollanıladı. Janapaylar basqa kómekshi sózler sıyaqlı, shıǵısı jaǵınan mánili sózler bolıp tabıladı. Biraq tildiń uzaq tariyxıy rawajlanıw processinde olar kem-kemnen

ózleriniń dáslepki tolıq materiallıq mánisinen alıslap kómekshi sózler toparına, yaǵnıy kómekshi sózlerge aynalǵan. 1

Tilimizdegi janapay sózlerdiń haqıyqıy mánisi ásirese basqa sózler menen dizbeklesip kelgende ǵana ayqınlasadı. Janapaylar bárqulla mánili sózler menen dizbeklesip keledi. Sonlıqtan janapay sózler basqa mánili sózler menen keliwi arqalı olarǵa túrli qosımsha yaki ústeme mánilerdi júkleydi.2

Janapaylar kóp mánili bolıp kelip, olardı mánilik jaqtan belgili bir toparlarǵa bóliwde úlken qıyınshılıqlar tuwdıradı. Janapaylar - kómekshi sózlerden bolǵan sóz shaqaplarınıń ishinde shataslı grammatikalıq kategoriyalardıń biri. Soǵan qaramastan qaraqalpaq tilinde janapaylardı ilimiy jaqtan durıs bóliw hám olardıń ózine tán

ózgeshelik belgilerin anıqlaw tuwralı elege deyin izertlenilgen arnawlı ilimiy miynet joq.3 Sonlıqtan da janapaylardıń ayırım sóz shaqaplarınan ásirese modal sózlerden, dáneker hám tirkewish sózlerden ózgesheligin, olardıń shegarasın anıqlaw elege deyin úlken qıyınshılıq

2Дəўенов Е. Қарақалпақ тилинде көмекши сөзлер Нөкис. 1994 85-бет.

3Бекбергенов А. жанапайлардың классификациясы 117-120-бетлер.

8

tuwdırmaqta. Bul burınǵı janapaylar haqqında túsiniklerge belgili dárejede

jańasha qaraw kerekligin kórsetedi. Sonlıqtan da janapay sózler ele de tolıǵıraq

izertlewdi talap etetuǵın sóz shaqaplarınıń biri bolıp esaplanadı. Grammatikalıq xızmeti jaǵınan janapaylar bir jaǵınan dánekerler menen

tirkewishlerge bir qansha jaqın bolıp kelse, ekinshi jaǵınan ásirese modal

sózlerge de júdá jaqınday kórinedi. Biraq olar ózine tán ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı.

Máselen, dánekerler grammatikalıq xızmeti jaǵınan sóz benen sózdi, gáptiń birgelikli aǵzalarınıń araların, gáp penen gápti baylanıstırıw ushın qollanıladı hám olar arasındaǵı sintaksislik qatnaslardı bildiredi. Ekinshiden, dánekerler, N.

olardı basqa bir mánili sózler menen sintaksislik baylanısqa túsiriwde grammatikalıq qural sıpatında xızmet atqaradı hám dizbeklesip kelgen sózler menen birge hár túrli mánilik qatnaslardı (waqıtlıq, orınlıq, seplik, maqsetlik, sanlıq, teńewlik, salıstırıwlıq, qarsılaslıq t.b.) bildiredi.

Tirkewishler tiyisli orınlarda baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshına dizbeklesip keliw arqalı baǵınıńqı gápti bas gápke baylanıstırıwda dánekerlik xızmetti de atqaradı.

Modal sózler – ózleriniń semantikalıq mánisi, leksikalıq quramı jaǵınan hám gáptegi qollanılıw ózgesheligi jaǵınan hár qanday basqa sóz shaqaplarınıń birewine de usamaytuǵın sóz shaqaplarınıń ayrıqsha bir túri. Olar gáptegi aytılǵan oy-pikirdiń naǵız haqıyqatlıqqa qatnası tuwralı sóylewshiniń kózqarasın bildiredi. Bul

1 Дмитриев Н. К. Грамматика башкирского языка. М-Л. 1948. с129

9

modal sózlerdiń eń baslı xızmeti bolıp tabıladı. Modal sózler sırtqı túri

jaǵınan bir pútin sóz formasın (múmkin, demek, shaması, menińshe, bálkim, itimal t.b.) saqlaydı.1 Sonday-aq modal sózlerdiń ayırımları modallıq mánide de, tolıq leksikalıq mánide de qollanıladı. Modal sózler pútin bir gápke yamasa onıń ayırım bir sózine mánilik jaqtan qatnaslı boladı.

Al, janapaylar bolsa dánekerler hám tirkewishler sıyaqlı bul da kómekshi sózlerdiń qatarına kiredi. Biraq janapaylardıń atqaratuǵın xızmeti dánekerler menen tirkewishlerdiń, sonday-aq modal sózlerdiń atqaratuǵın xızmetinen pútkilley ózgeshe. Janapaylar, tiykarınan, tómendegidey ayırmashılıqlarǵa iye:

1.Janapaylar leksikalıq mánini bildirmeydi, al abstrakt grammatikalıq mánini bildiredi. Sonday-aq, olar ayırım turıp gáp aǵzası da bola almaydı.

2.Janapaylar gápte ayırım qollanılmaydı, al basqa mánili sózler menen birge qollanılıp, olarǵa qosımsha yaki ústeme máni júkleydi hám olardıń

ayırımları gápke modallıq, ishki sezimlik, tásirlilik mánilerdi bildiredi.

3. Janapaylar pútin sózdiń jarım-jartı bólekshesi sıpatında da (mame, dade, sha-she, shı-shi, -aw, -a, -ó, sa-se), al geyparaları pútin sóz formasında da

(naǵız, sarras, gilkiy, awa, jaqsı, maqul, joq, jaq) qollanıladı.

4. Janapaylar gáptegi qollanılıw ornına qaray ózleri baylanısıp keletuǵın mánili sózlerdiń aldında da (tek, gilkiy, naǵız,, sirá, óte, dım, júdá), keyninde de

( -aw, -á, -a, dá, she, shı-shi, da-de, ma-me,

-aq, ǵóy, ǵana), geyde sózdiń ishinde de (mı-mi, pı-pi, bı-bi: úyde- mi-seń, usta- mı-sań, pilekesh-pi-seń, sheshem-bi-seń) keledi.

10

5. Janapaylar forma jasaw xızmetinde de qollanıladı mısalı: (barbarma, otırotırma, isle-isleme).

Házirgi qaraqalpaq tilinde janapay sózler shıǵısı jaǵınan eki toparǵa bólinedi: naǵız yaki túpkilikli janapaylar hám basqa sóz shaqaplarınan qáliplesken janapaylar.

1.Naǵız yaki túpkilikli janapaylar. Bunday janapaylar, sırtqı túri jaǵınan pútin sózdiń jarım-jartı bólekshesi túrinde qollanıladı hám gáp ishinde janapaylıq mánide isletiledi. Naǵız yaki túpkilikli janapaylarǵa tómendegi janapaylar kiredi: tek, -aw, -a, -á, ǵana, da, dá, she, shı-shi, ós, túwe, ap (- anıq!), jap (-jaqsı)!, qıp (-qızıl), sap (-sarı), qap (-qara), ıp (-ıssı), sup (-sulıw), kip (-kishkene), úp (-úlken), dop (-domalaq), map (-mazalı), kúpá (-kúndiz), t.b.

2.Basqa sóz shaqaplarınan qáliplesken janapaylar. Janapaylardıń bul túri, tiykarınan, mánili sóz shaqaplarınan, sonday-aq, ayırım kómekshi sózlerden bolıp, olar gápte bárqulla janapaylıq xızmette qollanılıw arqalı birotala janapay bolıp qáliplesedi. Mánili sózlerden janapaylıq xızmetke ótip, janapay bolıp

bólinedi.

Dara janapaylarǵa quramı jaǵınan tek ǵana bir sózden bolǵan janapaylar kiredi: ǵoy, ǵana, áne, ánekey, mine, minekey, tek, misli, dál, dım, naǵız, sarras, eń, júdá, asa, kútá, óte, sirá, túk, hasla, oǵırı, nayatıy, gilkiy t.b.