MD hám PQJ / Jazıw teoriyası hám qaraqalpaq álipbesi menen imlasın jetilistiriw mashqalaları

21

seslerdi beriw ushın birqansha qosımsha jańa belgilerden quralǵan. Bul jol menen kvaziofonetikalıq transkripciyaǵa birqansha jaqınlasıwǵa erisiw múmkin. Bul álipbeniń maqseti – oqıwshıǵa ápiwayı inglis álipbesinde hárekettegi inglis imlasınıń qaǵıydaların qollanıp jazılǵan tekstti oqıwǵa ótiwdi jeńillestiriw bolıp tabıladı. Jazıwdı ápiwayılastırıw boyınsha dúzilgen Britaniya jámiyeti tárepinen usınılǵan góne háriplerdiń járdeminde jańa jazıw sisteması islenip shıǵılmaqta. Dúzilip atırǵan sistemanıń tiykarǵı ideyası bir fonemanı jazıwda bárhama tek bir grafema yamasa sol grafemalıq topardıń járdeminde jazılıwın bekkemlewge urınıw bolıp tabıladı.

Joqarıda keltirilgen barlıq sistemalardıń tiykarǵı kemshiligi sonnan ibarat, bul inglis avtorları tárepinen de belgilenip ótiledi, birinshiden, teksttiń grafikalıq kórinisiniń sezilerli dárejede ózgeriwi hám ekinshiden, omonimlerdiń grafikalıq differensiaciyasınıń iykemsizligi boldı.

Jańa inglis álipbesin dúziw orfografiyanıń birlıq sistemasın qayta dúziw boyınsha kórsetilgen umtılıwshılıqlar menen bir qatarda basqa da ádisler bar. Solay etip, Dj.N. Vollinz «Biziń jazıwımız ózimizdiń esabımız boyınsha yamasa solay dep esaplawdı qálesek te haqıyqatında da júdá aqılsız dep aytıwǵa bolmaydı» dep kórsetedi. Onıń pikirinshe, inglis jazıwı óziniń tiykarında fonetikalıq jazıw bolıp esaplanadı, óytkeni jazıwda kóplegen sózlerdiń sesleri

álipbeniń háripleri dep atalıwshı shártli simvollardıń sáykes toparları menen beriledi.

Házirgi zaman inglis imlasınıń tek fonologiyalıq mańızda ekenliniń tastıyqlanıwın generativ grammatikanıń wákilleri N.Xomskiy hám M.Xalle hám onıń táreptarlarınıń ideyalarında ushıratamız. Xomskiy hám Xalleniń kontsepciyasına muwapıq, inglis imlası awızeki tildiń ústirtin fonetikalıq formasın sáwlelendirmeydi, al tereńlesken abstrakt formanı, yaǵnıy tereńlesken fonologiyalıq dúzilisti bildiredi hám «inglis

22

sózlerin beriwde derlik optimal sistema» bolıp esaplanadı. Bul ideyanı rawajlandıra otırıp K.Xomskaya atap ótedi, inglis jazıwınıń fonetikalıq emes belgileri shártli xarakterge iye emes, biraq tildiń fonetikalıq dárejeden de tereńirek dárejesine tuwrı keledi. Inglis imlası generativ grammatikanıń fonologiyalıq komponentine tuwra keledi, yaǵnıy fonologiyalıq qaǵıydalardıń quramalı sistemasına tuwra kelip, olardıń qollanılıwı sózlerdiń fonetikalıq hádiysesine alıp keledi (fonetikalıq transkripciya túrinde). Fonologiyalıq komponent dawıssızlardıń jumsarıwına (palatalizaciya), únliligine, diftonglanıwına, dawıslılardıń qaytıwına, dawıslılardıń jılısıwına hám t.b. baylanıslı bolǵan qaǵıydalardı bildiredi.

Inglis jazılıwınıń fonetikalıq tiykarlanıwınıń moyınlanıwı onıń túpkilikli túrde qayta dúziliwiniń zárúrligin emes, al tek onıń tiykarında payda bolǵan nızamlı qubılıslardıń azǵana ózgertiliwin tastıyqlaydı. Mısalı, A.Viyk óziniń variantın usına otırıp álipbege taza simvollardı kirgizbeydi, al hárekettegi imlanı sál ózgertip, fonemalardı grafikalıq súwretlewdiń ayrıqsha usılların alıp taslaydı. Viyk omofonlardıń hár qıylı jazılıwın saqlap qalıwǵa umtıladı. Nátiyjede 90% jazıwdı ózgertpesten qaldıradı. Onıń pikirinshe, eń tiykarǵısı

- onsha kóp ushıraspaytuǵın jazıw menen jazılatuǵın sózlerdiń jazılıwın

ózgertiw esaplanadı, barlıq sóz sanına qaraǵanda sózlikte olardıń 10% ushırasqanı menen, olardıń tekstte ushırasıw jiyiligi 30% quraydı.

V.Xaas óziniń jámiyette eki tildiń (awızeki hám jazba) bar bolıw koncepciyasına muwapıq, tek awızeki sóylewdiń jazba súwretleniwi emes, jazba tekst hám sóylewdiń dúzilis ayırmashılıǵın esapqa alıw kerekligin belgilep

ótedi. Onıń pikirinshe fonemalıq transkripciyanı eń jaqsı álipbe sıpatında qarap bolmaydı. Fonemalıq transkripciya hám álipbelik jazıw hárqıylı maqsetlerge xızmet e tedi. Fonemalıq

23

transkripciya lingvistikalıq tallawǵa xızmet etedi; álipbelik jazıw qarımqatnas ushın xızmet etedi. Sol sebepli orfografiya álipbelik jazıwǵa tiyisli bolǵan sistema sıpatında fonemalıq transkripciyaǵa uqsas bolmawı yamasa onıń menen salıstırılıp bolmaydı. Onıń pikirinshe fonografiyalıq jazıwdıń jetiskenlikleri menen kemshiliklerin ólsheytuǵın ápiwayı ólshem joq hám bolıwı da múmkin emes.

Hár qıylı tillerdegi jazıwdıń seslik-háriplik materialın izertlewshi kóplegen lingvistler tárepinen bir neshe mártebe atalıp ótilgenindey, morfologiyalıq jaqtan jaqın baylanısqan sózlerdi salıstırıw, awızeki sóylewge qaraǵanda, imlanıń tiykarǵı ólshemleriniń biri bolıp tabıladı. Solay etip, awızeki sóylewge qaraǵanda, jazıwda sózlerdiń morfemalıq jaqınlıǵı ayqın kórinedi.

Orıs ilimpazı S.M.Kuzmina óziniń orıs imlasınıń teoriyalıq máselelerine arnalǵan «Teoriya russkoy orfografii» atlı miynetinde27 etimologiyalıq, tariyxıytradiciyalıq, morfologiyalıq (onıń jiyi atalıp júrgen differensiallıq túrinde) hám simvolikalıq ólshemleriniń arasında aytarlıqtay ayırmashılıq joq dep kórsetedi. Avtordıń keltirilgen miynetiniń

«Fonemadan háripke» qaǵıydası hám orıs imlasınıń ólshemleri atamasındaǵı bóliminde orıs jazıwınıń bas ólshemi haqqındaǵı másele orıs imlası teoriyasında eń áhmiyetlisi bolıp, onı Moskva hám Leningrad fonologiyalıq mektepleri táreptarları hár túrli e tip sheshedi, dep kórsetken.

Moskva fonologiyalıq mektebi orıs imlasında jetekshi ólshem fonematikalıq ólsham dep anıqlap, oǵan «Fonematikalıq jazıw – bul álipbeniń bir háribi fonemanıń hár qıylı bolıp ózgeriwi, hár qıylı fonetikalıq jaǵdayda qanday bolıp esitiliwine qaramaydı, delingen. Bunda fonemanıń túrleniwleri jazıwda onıń tiykarǵı esitiliwine qarap belgilenedi». «Seslerdi emes, al fonemanı bergende, fonologiyalıq jazıwmorfemalardı jazıwda birdeylikti ámelge asıradı».

27 Кузьмина С.М. Теория русской орфографии. Орфография в ее отношении к фонетике и фонологии. М. «Наука», 1981. с. 246-258.

morfologiyalıq ólshemdi jetekshi dep esaplaydı, onıń mánisi, sózdińhár bir

áhmiyetli bólegi (morfema) bárhama birdey bolıp beriledi delingen. Moskva

almasıwlar jazıwda beriledi (mısalı, muxa-mushka, (shıbın-nıshana) muxa

– muxka emes), al basqaları berilmeydi, bunı túsiniw múmkin emes (mısalı, sadi-sad, sadi –sat (baǵlar –baǵ, baǵlarbaq emes)‖ - dep jazadı L.N.Bulatova29.

Morfologiyalıq ólshemniń anıqlawına onıń táreptarları mınaday qosımshanı kirgizedi: morfemalardıń birdeylikte beriliwi

«poziciyalıq almasıwlardı kórsetpewi» menen erisiledi30. Biraq M.V.Panovtıń jazıwınsha «bul jazıwdıń morfologiyalıq anıqlawınıń ornına fonologiyalıq jazıw qoyılǵanlıǵın belgileydi»[4]. Morfologiyalıq ólshemniń táreptarları

«fonologiyalıq túsindiriwlerge súyeniwge májbúr» degen túsinikti L.N.Bulatovada: «Tayanısh jazıwlar tuwralı túsinik… tiykarınan fonologiyalıq bolıp… - tayanısh jazıwlar kúshli jaǵdayda turǵan fonemalardı beredi» dep aytadı.

«Hár bir tildiń imlasında hár qıylı ólshemlerdiń baylanısqanlıǵın bayqawǵa boladı»31. Orıs tiliniń imlasında baslı (fonematikalıq) ólshemnen tısqarı basqa da ólshemler ayırıp kórsetiledi.

28Панов М.В. Русская фонетика. М., 1967, с.279.

29Булатова Л.Н. Еще раз об основном принципе русской орфографии. -ВЯ, 1969, №6

30Гвоздев А.Н. Основı русской орфографии.-В кн.: Гвоздев А.Н. Избр. работı по орфографии и фонетике. М., 1963.

31Реформатский А.А. Введение в язıковедение. М., 1967, с.376.

25

Orıs tiliniń ólshemleri haqqındaǵı másele boyınsha, hátte bir mektep Moskva fonologiyalıq mektebiniń ózinde de tolıq túsinik joq. Solay etip, orfografiyanıń tiykarındaǵı ólshemlerdiń tek sanları hár qıylı izertlewshiler tárepinen hár túrli bolıp anıqlanadı. Sol sebepli, jazılıwlardıń klassifikaciyası da hár qıylı. Usı sebepli, ayırım jazılıwlardıń hár qıylı izertlewshiler tárepinen hár qıylı túrlerge bóliwleri túsinikli.

Til biliminde A.A. Reformackiy imla ólshemlerin altıǵa bólip qaraǵan: fonetikalıq, fonologiyalıq, etimologiyalıq, tariyxıy – tradiciyalıq, morfologiyalıq, simvolikalıq. Bul altı ólshemlerdi juplastırıp fonematikalıq - fonetikalıq, etimologiyalıq - tariyxıy, morfologiyalıq - simvolikalıq dep úsh toparǵa bólgen.

32

Ayırım izertlewshiler imlanıń tórt ólshemi tuwralı aytadı: fonematikalıq, fonetikalıq, tradiciyalıq hám differenciallıq, yamasa úsh ólshemdi keltirgen: (fonematikalıq, fonetikalıq hám tradiciyalıq).

Moskva fonologiyalıq mektebiniń barlıq wákilleri bas ólshem sıpatında fonematikalıq ólshemdi kórsetedi. Bul I.S.Ilinskaya hám V.N.Sidorov tárepinen ayqın túrde kórsetilgen.

Olar dúnya tillerinde jazılıwlardıń klassifikaciyasınıń tiplerin bergende barlıq jazılıwlardı eki topraǵa bólip kórsetken: fonematikalıq hám fonematikalıq emes. Fonematikalıq jazıwlar óz gezeginde olar tárepinen absolyut-fonematikalıq hám salıstırmalı-fonematikalıq dep bólingen. Usı barlıq tiplerdiń ishinde seslerge salıstırmalı fonetikalıq hám fonetikalıq emes jazıwlar dep ayırıp kórsetilgen33.

Fonematikalıq jazıwlar I.S.Ilinskaya hám V.N.Sidorovlardıń terminologiyası boyınsha absolyut-fonematikalıq ólshem, birinshiden, hesh qanday shártlersiz alınatuǵın jazıwlar (bul qattı fonemalardı ańlatatuǵın p, b, f, m, t, d, s, n, r, l, k, g, x háripleriniń jazılıwı), y hám i

32Sonda, 373-375 bb

33Ильинская И.С., Сидоров В.Н. Современное русское правописание.- Уч.зап.МГПИ им. В.П.Потемкина, 1953,т. XXII,вып.2,с.8

26

háripleri, ekinshiden, tek fonologiyalıq shártlerdiń járdeminde – fonemalıq kontekstke hám fonemanıń sóz basında yamasa aqırında keliwine qatnaslı jaylasıwın kórsetetuǵın shártler. Bul jumsaq dawıssız fonemalardı beretuǵın mına háriplerdiń jazılıwı: p-p, b-b, f-f, m-m hám t.b.

«Fonemadan háripke» qaǵıydaları boyınsha bul jáne de fonematikalıq jazılıwlar, sebebi a, u, i háripleriniń tańlanıwı tek fonologiyalıq shártlerge – fonemalıq kontekstke baylanıslı.

Fonematikalıq emes jazılıwlarǵa keltirilgen qaǵıydalarda shártlersiz yamasa tek fonologiyalıq jaǵdaylar járdeminde ǵana alınbaytuǵın jazılıwlar juwap beredi.

Fonematikalıq emes jazılıwlardıń ishinde, fonetikalıq, etimologiyalıq, tariyxıy-tradiciyalıq, morfologiyalıq hám simvolikalıq ólshemlerge baylanıslı jazıwlar ayırıp kórsetilgen.

A.A.Reformackiy c háribinen keyin ı háribiniń jazılıwın fonetikalıq jazıw dep esaplaydı. Biraq keltirilgen qaǵıydalarǵa muwapıq bolıp esaplanbaydı: ı háribin jazǵanda jazıwshı kelesi qaǵıydanı paydalana almaydı: «aytılǵanın jaz», yamasa: «esitkenińdi jaz». Ol ı háribin c háribinen keyin qosımtalarda hám ayırım túbirlerde jazıwdı biliwi kerek. Solay etip, bul jazılıwlarǵa qaǵıyda boyınsha morfologiyalıq shártlengen jazıwlarǵa tuwra keledi.

Solay etip, orıs tilinde birden – bir ólshem tek fonetikalıq ólshem dep qarawǵa bolmaydı.

Etimologiyalıq ólshem sıyaqlı tariyxıy-tradiciyalıq ólshemler de «jazıwda házirgi jaǵdaydı emes, al ótkendi súwretlewge tiykarlanǵan, etimologiyalıq ólshem haqıyqatında da tildiń ótmishine tiykarlanadı»

34. Etimologiyalıq ólshemge tiykarlanǵan jazılıwǵa «Fonemadan háripke» qaǵıydasında morfologiyalıq jaqtan sáykeslestirilgen jazıwlar

34 Sonda, -B. 374

27

tuwra keledi: túbirlerde o yamasa e ni durıs jazıw ushın, qaysı túbirde qanday

hárip jazılıwın este saqlap qalıw kerek.

Tradiciyalıq jazıwdıń ayqın mısalı retinde sh háribiniń ornına sh háribiniń jazılıwın keltirse boladı: pomoshnik (járdemshi) sózinde hám

<ovo> qosımtasında v háribiniń ornına g háribiniń jazılıwı (bolshogo,sinego).

Morfologiyalıq hám simvolikalıq ólshem bir-birine jaqın:

«Olardıń uluwmalıǵı jazıwda fonetikalıq qurallardı qollanıwǵa umtılıwda emes, bunda morfologiyalıq jazıw grammatikanı (morfologiyanı) sáwlelendiredi, fonetikanı shetlep ótedi, hátteki onıń menen qarama-qarsı keletuǵın sózler de ushrasadı, al simvolikalıq jazıwlar fonetikalıq jaqtan ajıralmaytuǵın leksikalıq omonimlerdi ayırıwǵa umtıladı.35

Solay etip, S.M.Kuzminanıń keltirgen qaǵıydalarında barlıq tórt:

ayırmashılıqtıń joq ekenligi aytıladı.

Uluwmalastırǵanda, orıs tili imlasınıń ólshemleri tuwralı aytılǵanlarǵa juwmaq jasay otırıp, sinxron táriyplew kózqarasınan jazıwlar ekige bólinedi –

fonematikalıq hám fonematikalıq emes. Fonematikalıq emeslerdiń ishinde

boladı, jazıw menen tikkeley baylanıslı bolǵan til qabatlarınıń táripleniwine baylanıslı, mısalı morfologiyalıq hám fonologiyalıq. Hár qıylı fonologiyalıq teoriyaǵa súyene otırıp, bir-birinen túpkilikli túrde ajıralatuǵın hár qıylı orfografiyalıq sistemaǵa kelemiz. Bunda Moskva

35 Sonda, -B.375

28

hám Leningrad fonologiyalıq mekteplerine qatnaslı «moskva» hám

«leningrad» orfografiyalıq sistemaları tuwralı aytsa boladı.

qaǵıydalardan – sesten fonemaǵa ótiw qaǵıydasınan hám fonemadan háripke

ótiw qaǵıydasınan turadı dep kórsetiledi.

3. Seslerden fonemaǵa hám fonemadan háripke ótiw qaǵıydaların dúziw orıs fonologiyasınıń ayırım quramalı hám tartıslı mashqalaların jańa kózqarastan kórip shıǵıwǵa múmkinshilik beredi. Orfografiya bir qatar jaǵdaylarda fonologiyada bar bolǵan anaw yamasa mınaw kózqaraslardı qollawshı yamasa

oǵan qarsı bolǵan dálillengen qosımsha argumentlerdi beredi.

Erinlik hám til artı dawıssızları qattı-jumsaq jaǵınan ázzi poziciyada jaylasqan hám kúshli poziciyada turǵan ses penen almaspaytuǵınlardı,

giperfonema menen e mes, al qattı fonema menen

к

к нига ) emes.

4. S.M.Kuzminanıń miynetinde eki qaǵıydanıń tolıq dizimi keltirilgen

(«Sesten fonemaǵa» hám «Fonemadan háripke») hám usı qaǵıydalarda esapqa alınatuǵın shártler táriplengen.

Orıs tilindegi sózler fonemalıq jaqtan durıs jazıwına e risiw ushın kelesi shártler áhmiyetli boladı: fonetikalıq (seslik qorshaw, pátke qatnaslı jaǵdayı, sózdiń basında yamasa aqırında bolıwı), alternaciyalıq (sol morfemanıń dógereginde seslerdiń almasıwları tuwralı derekler) hám morfologiyalıq

(berilgen sestiń berilgen fonemaǵa sáykes keliwi boyınsha morfemalar tuwralı maǵluwmatlar).

Orıs tilinde sózlerdiń háriplik jazılıwına erisiwde úsh túrli shárt sheshiwshi bolǵanlıǵı keltiriledi: fonologiyalıq,

29

morfologiyalıq hám háriplik (aldıńǵı eki túr jáne de shártlerge bólinedi).

Bul ilimpazlardıń pikirinshe, orıs jazıwı haqqında ilimniń tek eki bólimi (grafika hám orfografiya) hám qaǵıydalardıń ekewi (grafikalıq hám orfografiyalıq) tuwralı emes, al háripti tańlawdıń hár qıylı túrdegi shártlerin - fonologiyalıq shárt (morfemanı esapqa almaydı) hám morfologiyalıq (bunı esapqa alıwshı) esapqa alatuǵın bir bólimi(orfografiya) tuwralı aytıw kerek.

Qaraqalpaq imlasınıń tiykarǵı

ólshemleri

Hárbir xalıqtıń milliy tiliniń imla qaǵıydalarınıń jańadan isleniwi onıń álipbesi menen tıǵız baylanıslı. Álipbeniń ózgeriwi menen onıń imlası da soǵan sáykes jańadan islenip jetilisip baradı. Máselen, arab jazıwınıń qollanılıwında imla hám punktuaciya boyınsha belgili bir ólshemge tiykarlanǵan turaqlı qaǵıyda bolmadı. Arab jazıwınan latın jazıwına ótiwge baylanıslı 1926-jılı Baku qalasında ótkerilgen Birinshi pútkilawqamlıq tyurkologiyalıq siezdte túrkiy tilleriniń imla qaǵıydaların islewde fonetikalıq ólshem (morfologiyalıq

ózgesheliklerin birlestiriw menen) tiykar etip alındı.36 Usı siezden keyin 1929jıldan baslap kópshilik túrkiy xalıqlardıń imlasın dúziw jumısları baslandı. 1932jılı latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq tiliniń imlası dúzilip, ol sol jılı sentyabr ayında ótkerilgen birinshi imla konferenciyasında maqullandı. Bul imla qaǵıydalarınıń dúziliwine Qazan qalasınan tatar alımı G.Alparov qatnastı. Qabıl etilgen imla qaǵıydaları fonetika-morfologiyalıq ólshemge tiykarlanıp, onıń fonetikalıq ózgesheligi basım etip alınǵan edi .37 Al, latın jazıwı boyınsha 1938jılı oktyabr ayında Tórtkúl qalasında ótkerilgen úshinshi imla konferenciyasında maqullanǵan imla qaǵıydaları morfologiya-fonetikalıq ólshem tiykarında dúzilip, onıń morfologiyalıq ózgesheligi basım

36Sonda, -B.8

37Sonda,-B. 32

30

etip belgilengen. Latın jazıwınan orıs jazıwına ótkennen keyin de morfologiyafonetikalıq ólshem imlada saqlanıp qaldı.38 Demek, qaraqalpaq imlasınıń isleniw tariyxına sholıw jasap qaraǵanımızda onıń usı eki ólshemge tiykarlanǵanı málim. Biraq, sońǵı waqıtlardaǵı joqarı oqıw orınlarına arnalǵan sabaqlıqlarda joqarıda atalǵan eki pirncipten basqa imla ushın tariyxıy-dástúriy hám differenciallıq ólshemleriniń qatnaslı ekenligi kórsetiledi.39

Haqıyqatında, imla qaǵıydalarınıń dúziliwi qospalı sıpatqa iye. Máselen, jeke sózlerdiń jazılıwı fonematikalıq, sonday-aq ayırım sózlerdiń ózgeriske ushırap jazılıwı fonetikalıq, sózlerdiń qosılıp hám dizbeklesiwi arqalı jazılıwı semantikalıq hám t.b. ólshemlerge tiykarlanadı. Bul jaǵınan qaraǵanımızda, imla qaǵıydalarınıń isleniwi bir yaki eki ólshemge tiykarlanatuǵını málim. Usı jaǵdaylardı esapqa alǵanda, imlanıń hám imla qaǵıydalarınıń isleniwinde onıń tiykarǵı ólshemlerin anıqlap alıw kerek boladı.

K.M.Musaev túrkiy tilleriniń imlasın islewde fonetikalıq, morfologiyalıq, fonetika-morfologiyalıq, fonematikalıq, semantikalıq hám túsinik ólshemleriniń qatnaslı ekenligin kórsetedi.40 Atalǵan imla ólshemlerin qaraqalpaq imlasınıń isleniwi ushın da qatnaslı bolıwı kerek. Sonlıqtan qaraqalpaq tiliniń faktleri tiykarında usı ólshemlerdiń qollanılıwın kórip shıǵamız.

Fonetikalıq ólshem

Bul ólshem awızeki sóylewge sáykes sózler qalay esitilse, solay jazıwdı talap etedi41. Yaǵnıy «qalay esitseń, solay jaz» degen uranǵa tiykarlanadı.

Házirgi latın jazıwına tiykarlanǵan imla qaǵıydalarındaǵı dawıslı hám dawıssız háriplerge jeke-jeke fonetikalıq sıpatlama berip,

38Sonda,-B. 121

39Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. Нӛкис, «Билим». 1999,-Б, 382-384

40Sonda, -B.17-38

41Дәўлетов М. Қарақалпақ орфографиясының принциплери. ӚзРИАҚҚБ хабаршысы журналы. 2003-жыл №1сан.106-109-бетлер.