MD hám PQJ / Jazıw teoriyası hám qaraqalpaq álipbesi menen imlasın jetilistiriw mashqalaları

1

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI MAGISTRATURA BÓLIMI

Buxarbaeva J.

JAZÍW TEORIYASÍ HÁM QARAQALPAQ ÁLIPBESI MENEN

IMLASÍN JETILISTIRIW MASHQALALARÍ

5A120102 Lingvistika «Qaraqalpaq tili»

Magistr

akademiyalıq dárejesin alıw ushın jazılǵan

DISSERTACIYA

MAK da jaqlawǵa ruqsat

Magistratura bólimi baslıǵı

_ doc. Gulimov A

2

MAGISTRLIK DISSERTACIYA ANNOTACIYASÍ

Temanıń áhmiyetliligi : Qaraqalpaq til bilimi aldında turǵan eń áhmiyetli máselelerdiń biri onıń payda bolıwı hám rawajlanıw basqıshların jáne de tereńirek izertlewden ibarat. Milliy ádebiy tilimiz rawajlanıw basqıshların izertlewde qaraqalpaq milliy jazıwı hám onıń rawajlanıw basqıshları, imla qádeleri hám principlerin úyreniw zárúr.

Jumısımızdıń maqseti hám wazıypaları: Izertlew jumısınıń tiykarǵı maqseti qaraqalpaq alipbesiniń basqıshların úyreniw hám hár bir basqıshtaǵı álipbedegi ózgerislerdi anıqlaw, jazıw teoriyası hám imla qádeleri, qaraqalpaq orfografiyasıniń principlerin tereńnen izertlewden ibarat.

Gózlengen maqsetten kelip shiǵıp tómendegi wazıypalar belgilenedi:

arab, dáslepki latın, kirill hám sońǵı latın álipbelerindegi háriplersáykesligi hám ózgeshelik táreplerin anıqlaw;

házirgi kúnde járiyalanıp atırǵan ilimiy miynetlerge talqı jasaw hámbelgili bir juwmaqqa keliw.

Izertlewdiń obiekti hám predmeti. Jazıw teoriyası hám qaraqalpaq álipbesi menen imlası izertlew jumısımızdıń obiekti e saplanadı. Qaraqalpaq tiliniń álipbesin hám imlasın jetilistiriwge qatnaslı derekler, awızeki hám jazba sóylew teoriyası, qaraqalpaq álipbesiniń

qabıl etilgen álipbeni qollanıwda ushırap atırǵan mashqalalardı sheshiw onıń predmetin belgileydi.

Izertlew metodikası hám usılları. Jumısımızda Prezidentimiz I. A. Karimovtıń óz shıǵarmalarında bayan e tken xalıq, til, tariyx, mánáwiyat, milliy ideologiya hám milliy ideya haqqındaǵı pikirleri hám sonday-aq, filosofiyanıń sebep hám nátiyje, uluwmalıq hám jekkelik sıyaqlı kategoriyalarına mas túsinikler metodologiyalıq tiykar wazıypasın atqardı. Bunnan tısqarı izertlew barısında salıstırmalı bayanlaw hám tarıyxıy-etimologiyalıq metodlar qollanıldı. Izertlewde til faktlerin baqlaw, talqılaw, sinxronlıq-bayanlaw hám salıstırıw metodları paydalanıldı.

Izertlew nátiyjeleriniń ilimiy jańalıǵı: Izertlew jumısımızda jazıw teoriyası hám qaraqalpaq álipbesi menen imlası hár tárepleme izertlewdegi birinshi arnawlı jumıs bolıp esaplanadı.

Izertlew nátiyjeleriniń ámeliy áhmiyeti hám qollanılıwı: Jumıstıń ámeliy áhmiyeti sonda, onıń materiallarınan qaraqalpaq tiliniń imla sózligin dúzetip qayta baspadan shıǵarıwda, orta arnawlı hám joqarı oqıw orınları ushın sabaqlıq hám qollanbalar dúziwde paydalanıw mumkin.

Jumıstıń dúzilisi hám quramı:Jumıs qurılısıboyınsha kirisiw, tiykarǵı úsh bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.

Orınlanǵan jumıstıń tiykarǵı nátiyjeleri: Jumısta qaraqalpaq álipbesiniń tariyxı, onıń rawajlanıw basqıshları, hár bir basqıshtaǵı álipbelerdiń xızmeti, kemshilikleri keńnen izertlendi.

Juwmaq hám usınıslardıń qısqasha ulıwmalastırılǵan kórinisi: Joqarıda atap

ótilgenlerdiń bárshesi dissertaciyalıq jumıstıń nátiyje hám uluwmalastirılǵan

3

kórinisin quraydı.

THE MINISTRY OF HIGHER AND SEKONDARY SPECIAL EDUCATION OF THE

REPUBLIK OF UZBEKSTAN

KARAKALPAK STATE UNIVERSITY

Master’s department. Master student: Buxarbaeva Jazira

Department: ―Karakalpak linguistics‖, Speciality:‖lingustics (Karakalpak languge). Scientific supervisor : academic A. Dawletov

Academik ear: 2012-2013 / 2013-2014

THE ANNOTATION OF MASTER’S DEGREE DISSERTATION

The actuality of the research: One of the important problems front of Karakalpak lingustics is to research deeply his appearing and developing stages. It’s important to learn the orphography rules and principles, karakalpak national writing and his developing stages in searching the developing stages of national literal language.

The aim and objectives of the ork. The main aim of our ork is to learn the stages of Karakalpak alphabeth and to find out changes in the alphabeth of different stages, the theory of writing and orthography rules, to search deeply the principles of Karakalpak orphography.

According to the aim following objectives are marked:

to determine the differences and the similatities of letters in the Arabic, old latin, Cyril and last latin alphabeths.

to learn the principles and orphography rules of alphabeth in the different stages.

to discuss the published scientific orks nowadays and make definite conclusion.

The object and subiect of the research. The object of the our ork is the theory of writing and the Karakalpak alphabeth and orphography. The sours connecting with attaining the Karakalpak alphabeth and orphography, the oral and written speakingt theory, the developing stages of Karakalpak alphabeth, the main principles of Karakalpak orphography are the objects of our research ork, and to attain the present alphabeth and orphography rules, to solve the problems in using the just received alphabeth.

Methods of the research. In our ork the thoughts of about national idea, national ideology, spirits, hirtory, language, nation which are mentioned in the orks of our president I. A. Karimov and also concept of cause and result, commonnesse and aloneness cátegories of philosophy orked as a methodology basis. Beside of it, comparative mention and historicaletymologic methods are used im the searching process. To watch the language facts, discuss, synchronic-mention and comparative methods are used im the research.

Scientific novelty of the research. The writing theory, karakalpak alphabet and orphography in our ork is the first special ork which was researched thoroughly.

Scientific and practical significance of the research. The practical significance of our ork is that it can be used in publishing again the Orphography dictionary of karakalpak language by these materials, creating the textbooks and instr for secondary special and high schools.

The structure of the ork. The ork consist of introduction, 3 chapters, conclusion and the list of used literatures.

Main result of the research. In the ork the history of karakalpak alphabet, its developing stages, the punctions of the alphabet of different stages, the defects are searched widely.

Brief statement of summany and suggestions. All the aborementioned things contain the result and the brief statement of suggestions of dissertation.

4

5

Kirisiw

Dissertaciya temasınıń aktuallıǵı. Házirgi tez pát penen rawajlanıp atırǵan bir dáwirde biziń ana tilimiz bolǵan qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwıjámiyettiń mádeniy rawajlanıwınıń, millettiń ruwxıy jetiskenliginiń áhmiyetli belgisi bolıp esaplanadı. Mámleketimizde ruwxıy-aǵartıwshılıq reformalar - mámleket siyasatınıń baslı baǵdarı dep járiyalanǵan. Búgingi kúnde awızeki hám jazba sóylew mádeniyatımáseleleri hár qashanǵıdandan da áhmiyetli esaplanadı.

Náwqıran áwlad tárbiyasın anıq maqsetlerge jóneltiriw, anıq bir pútinlikti quraytuǵın úzliksiz tálim procesin sol wazıypalarǵa boysındırıw hám joqarıda tilge alınǵan pikirler sheńberinde alıp qaraladı. «Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması» qabıllanǵan Ózbekstan Respublikası Oliy Májlisiniń 1997-jıl 29avgustta bolıp ótken sessiyada Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov

«Barkamol avlod – Ózbekiston taraqqiyotining poydevori»1 atlı bayanatında keleshegimiz, úmitimiz bolǵan jas áwladtı tárbiyalaw strategiyasın anıq hám aydın belgilep berdi. Sonday-aq, sociallıq turmıstıń áne sol quramalı tarawlarında iskerlik kórsetip atırǵan hár bir ziyalı, pedagog onı ózine baǵdarlama sıpatında qabıl qılıwı, óz is rejesin ondaǵı ideyalar, usınıs hám pikirler tiykarında dúzip, is kóriwi lazım boladı. Sebebi, jas áwlad tárbiyası biziń keleshegimiz ushın qanshama áhmiyetli ekenligin hesh birimizdiń umıtıwımızǵa haqımız joq.

Respublikamızdıń «Mámleketlik til haqqında»ǵı Nızamı,

«Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızamı, «Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması» hám basqa da hújjetlerde ruwxıy-aǵartıwshılıq, tárbiya, til máselelerine ayrıqsha itibar berilgen.

Prezidentimizdiń «Joqarımánawiyat – jeńilmes kúsh» kitabında2 atap

ótkenindey, ózlikti ańlaw, milliy sana hám oy-pikirdiń kórinisi,

1И.Каримов «Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори».Ӛзбекстан Республикасы Олий мәжлисиниң IX сессиясында сӛйлеген сӛзи.1997-жыл,29-август, -Ташкент.1997,4-бет

2И.Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. -Тошкент. «Маънавият». 2008, 172 б.

6

áwladlar ortasındaǵı ruwxıy-mánawiy baylanıs til arqalı sáwlelenedi. Barlıq iygilikli pazıyletler insan qálbine eń áweli ana háyyiwi, ana tiliniń qaytalanbas gózzallıǵı menen sińedi. Ana tili – bul millettiń ruwxı.

Qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til huqıqına iye bolıwı hám jańa latın jazıwına ótiwine baylanıslı qaraqalpaq til ilimi aldına ana tilimizdi teoriyalıq

hám ámeliy jaqtan hár tárepleme rawajlandırıw máselelerinqoymaqta. Qaraqalpaq til bilimi aldında turǵan e ń áhmiyetli máselelerdiń biri

onıń payda bolıwı hám rawajlanıw basqıshların jáne de tereńirek izertlewden ibarat. Milliy ádebiy tilimiz rawajlanıw basqıshların izertlewde qaraqalpaq

milliy jazıwı hám onıń basqıshları, imla qádeleri hám ólshemlerin úyreniw házirgi kúnde aktual máselelerdiń biri.

Qaraqalpaq álipbesi hám imlasın jetilistiriwde házirgi imlanıń tiykarǵı ólshemlerine ámel qılıw sheshiwshi másele boladı.

Usı kózqarastan alıp qaraǵanda jazıw teoriyası, qaraqalpaq álipbesi menen imlası, imla qaǵıydaları hám ondaǵı ayırım ózgerisler arnawlı túrde

izertlengen joq. Sol sebepli bul máselelerdi izertlew bugingi kúngi aktual máseleleriniń biri.

Izertlew jumısınıń úyreniliw dárejesi. Til biliminde jazıw teoriyası hám qaraqalpaq álipbesi menen imlası, orfografiyalıq ólshemler arnawlı túrde izertlenbegeni menen XX ásirdiń 30jıllarınan baslap birqansha maqalalar,

kitaplar baspasóz betinde jarıq kórdi. Bul boyınsha N. A. Baskakov, K.

Ubaydullaev, G. Alaparov, Q. Ayımbetov, E. Berdimuratov, N. Dáwqaraev, D.S. Nasırov, K. Berdimuratov, E. Dáwenov, A.Dáwletov, M.Dáwletov, Q.

Ermanov, A. Esemuratov, A. Qıdırbaev, S. Májitov, O.Dospanov, T.

Jiyemuratov hám t. b. tilshi ilimpazlar bul másele boyınsha ózleriniń múnasip

úleslerin qostı.

7

Bul tarawda K. Ubaydullaevtıń „Qaraqalpaq tiliniń jańa imlası― 3 (G. Alparov, Q. Ayımbetovlar menen birgelikte), „Novıe pravila orfografii karakalpakskogo yazıka―4 ,―Orıs grafikası tiykarında jańa alfavitke kóshiwsiyasıy áhmiyetli másele―5, „Jańa qaraqalpaq alfaviti― sıyaqlı birqansha

maqalaları bar.

XX ásirdiń 90-jıllarınan baslap akad. A.Dáwletov „ Jazıwımız jetilisiw jolında―6, „Jetilisken álipbe - sawatlılıqtıń girewi―7 , „Jazıwdı jetilistiriwdiń ayırım mashqalaları―8, „Álipbedegi ózgerisler turmıs talabı―9 sıyaqlı maqalalarında álipbe hám imla qádelerin jetilistiriw, álipbedegi sońǵı ózgerisler sóz etilgen.

Sonday-aq usı másele boyınsha M.Dáwletov ta itibarǵa ılayıq birqansha ilimiy miynetleri menen 90-jıllardan keyin kózge taslana basladı. Onıń „Ádebiy tilimizdiń orfografiyasın jetilistiriw haqqında―10, „Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydaların dúziwdiń teoriyalıq tiykarları―11 , „Imladaǵı ózgerisler haqqında pikirler hám usınıslar―12 hám t.b. usı taraw boyınsha maqalaları bar.

alipbesiniń basqıshların úyreniw hám hár bir basqıshtaǵı álipbedegi ózgerislerdi

M.Dáwletov. Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydaların dúziwdiń teoriyalıq tiykarları.// Vestnik Karakalpakskogo otdelenie AN Uzbekstana. 1998, №4

12 M.Dáwletov. Imladaǵı ózgerisler haqqında pikirler hám usınıslar. // Ustaz jolı. 2012, 20-sentyabr

8

qaraqalpaq álipbesiniń basqıshların úyreniw;

arab, latın, kirill hám taǵı da latın álipbelerindegi háripler sáykesligi hám ózgeshelik táreplerin anıqlaw;

jańadan qabıl etilgen álipbeni qollanıwda ushırap atırǵan mashqalalardı anıqlaw;

házirgi kúnde járiyalanıp atırǵan ilimiy miynetlerge talqıjasaw hám belgili bir juwmaqqa keliw.

Izertlewdiń obiekti hám predmeti. Jazıw teoriyası hám qaraqalpaq

álipbesi menen imlası izertlew jumısımızdıń obiekti esaplanadı. Qaraqalpaq tiliniń álipbesin hám imlasın jetilistiriwge qatnaslı derekler, awızeki hám jazba sóylew teoriyası, qaraqalpaq álipbesiniń rawajlanıw basqıshları, qaraqalpaq orfografiyasınıń tiykarǵı ólshemleri ilimiy izertlew jumısımızdıń izertlew obiekti bolsa, házirgi álipbe hám imla qádelerin jetilistiriw, jańadan qabıl etilgen

álipbeni qollanıwda ushırap atırǵan mashqalalardı sheshiw hám házirgi kúnde

álipbedegi ózgerislerge baylanıslı jariyalanıp atırǵan ilimiy miynetlerge maqset hám wazıypalarǵa say analiz jasaw onıń predmetin belgileydi.

Izertlew metodları. Jumısımızda Prezidentimiz I. A. Karimovtıń óz shıǵarmalarında bayan etken xalıq, til, tariyx, mánáwiyat, milliy ideologiya hám milliy ideya haqqındaǵı pikirleri hám sonday-aq, filosofiyanıń sebep hám nátiyje, uluwmalıq hám jekkelik sıyaqlı kategoriyalarına mas túsinikler metodologiyalıq tiykar wazıypasın atqardı. Bunnan tısqarı izertlew barısında salıstırmalı bayanlaw hám tarıyxıy-etimologiyalıq metodlar qollanıldı. Izertlewde til faktlerin baqlaw, talqılaw, sinxronlıq-bayanlaw hám salıstırıw metodları paydalanıldı. Qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwı hám latın jazıwına tiykarlanǵan jańadan qabıl e tilgen álipbe hám imlanı jetilistiriwge arnalǵan dereklerge tallaw

9

jasaw.

Izertlewdiń ilimiy jańalıǵı . Izertlew jumısımızda jazıw teoriyası hám qaraqalpaq álipbesi menen imlası hár tárepleme izertlewdegi birinshi arnawlı jumıs bolıp esaplanadı. Jumısta qaraqalpaq álipbesiniń tariyxı, onıń basqıshları, hár bir basqıshtaǵı álipbelerdiń xızmeti, kemshilikleri keńnen izertlendi. Sonıń menen birge qaraqalpaq álipbesiniń rawajlanıwı hám jetilisip barıwı jolında islengen ilimiy miynetlerge tallawlar júrgizilip belgili bir juwmaqlar shıǵarıldı.

Izertlew nátiyjeleriniń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Izertlew nátiyjeleri qaraqalpaq ádebiy tili tariyxın úyreniwde hám qaraqalpaq álipbesiniń payda bolıwı hám qáliplesiwi, rawajlanıp barıwı, jazıw teoriyası hám imla qádeleriniń belgili bir tártipke salınıwı teoriyalıq jaqtan úlken áhmiyetke iye. Jumıstıń ámeliy áhmiyeti sonda, onıń materiallarınan qaraqalpaq tiliniń imla sózligin dúzetip qayta baspadan shıǵarıwda, orta arnawlı hám joqarı oqıw orınları ushın sabaqlıq hám qollanbalar dúziwde paydalanıw mumkin.

Dissertaciyanıń quramı. Dissertaciya kirisiw, úsh bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat bolıp, uluwma kólemi 80-bet.

Qaraqalpaq álipbesi hám onıń izertleniwi

Házirgi biziń jazıwımız seslik-háriplik jazıwǵa tiykarlanadı. Hárbir ses

paydalanǵan: olar mısırlılardıń ieroglif jazıwlarınan jigirmalaǵanın alıp, solar arqalı óz tiliniń únli hám

10

únsiz seslerin bildiretuǵın álipbeni jaratqan.

Álipbe sózin e ń dáslep giksoslar qollanǵan. ―Álip‖ sózi giksossha

bolıp ―ógiz‖ degen mánini bildirgen; a sesin bildiriwshi belgi dáslep ógizdiń basına uqsaǵan. ―Be‖ negizinde giksossha ―bet‖ bolıp úy degen mánini bildirgen. Áne usı eki sózden ―álipbe‖ sózi payda bolǵan.13

Jazıwda jumsalatuǵın barlıq háriplerdiń qabıl e tilgen qatań tártip penen izbe-iz jaylastırılıwı álipbe14 dep ataladı. Geyde onı alfavit15, azbuka16 termini menen de ataydı. Álipbe háriplerdiń baspa, qoljazba túrleriniń bolıwı jazıwdı

ayırmashılıǵın ańlatıw menen baylanıslı boladı. Baxıt - menshikli atlıq, baxıt -

ǵalabalıq atlıq. Bir qatar túrkiy xalıqları, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqı da, 20jıllarǵa shekem arab grafikası tiykarında dúzilgen ózleriniń álipbelerine iye

jetispedi, bir sestiń sóz basında, ortasında, aqırında hár qıylı tańbalar menen

15Alfavit grek jazıwında a háribi ―alfa‖, v háribi ―vita‖ dep ataladı. Usınnan alfavit atamasıqáliplesken.

16Azbuka. Eski slavyan jazıwında óz aldına kelgende a háribi ―az‖ b háribi ―buki‖ dep atalǵan.Usınnan azbuka ataması qáliplesken.