Finans bazarı

boyınsha, usı jámiyetti basqarıwda qatnasıw huquqın beriwshi, ámel qılıw múddeti belgilenbegen bahalı qaǵaz esaplanadı.

Akciyalar shıǵarıw haqqında qarar akcionerlik jámiyeti mekemeleri tárepinen yaki akcionerlerdiń ulıwma májilisi tárepinen qabıl qılınadı. Satıp alınǵan akciya onı shıǵarǵan akcionerlik jámiyetke, prognozı bul nárse jámiyet ustavında názerde tutılmaǵan bolsa, satılıwı múmkin emes.

Akciyalar tómendegi túrlerge bólinedi:

1.Ápiwayıiyesi jazılǵan akciyalar:

2.Jeńillikliiyesi jazılǵan akciyalar:

3.Ápiwayı-iyesi jazılmaǵan akciyalar:

4.Jeńillikliiyesi jazılmaǵan akciyalar.

Ápiwayı akciyalar óz iyesine akcionerlerdiń ulıwma májilisinde máselelerdi sheshiwde dawıs beriw huquqın, belgilengen tártipte divident alıw huquqın beredi.

Jeńillikli akciyalar – óz iyelerine akcionerlik jámiyet finanslıq halatına qaramastan birinshi gezekte dividend alıw, jámiyet toqtatılıp atırǵanda óz úlesine tiyisli qarjı alıw huquqın beredi.

Ámeldegi nızamshılıqqa tiykarlanıp hár bir akciya tómendegi rekvizitlerge iye bolıwı lazım:

-akcionerlik jámiyetiniń adresi hám tolıq atı;

-akciya dep jazılǵan bahalı qaǵaz atı;

-akciyanıń aylanısqa shıǵarılǵan múddeti, seriyası, tártip nomeri; -akciya nominal qunı;

-akciya iyesiniń atı (atı jazılǵan akciyalar ushın);

-akciyalar shıǵarılıwı dáwirindegi akcionerlik jámiyetiniń ustav fondı muǵdarı;

-dividentlerdi tólew múddeti;

-aylanısqa shıǵarılǵan akciyalar muǵdarı;

-akcionerlik jámiyetin basqarıw baslıǵı hám bas esapshı imzaları;

-dizimge alıwshı mámleketlik shólkemi tárepinen berilgen akciyalar kodı hám sánesi kórsetilgen bolıwı shárt.

Akciya rekvizitleri akciyalarınıń birdeyligin salıstırıw, aylanısqa shıǵarǵan emitent hám onıń iyesiniń emissiyada belgilengen shártlerin anıqlaw ushın xızmet qıladı. Nızamshılıq tiykarında akciyanıń eń kem nominal qunı 100 sum.

Akciyalarınıń eń joqarı nominal qunı nızamshılıqta shegaralanbaǵan.

Obligaciyalar hám olardıń mazmunı.

Obligaciyalar múddeti belgilengen bahalı qaǵazlar bolıp, olar úleske iyelikti tastıyqlamaydı. Obligaciya iyesiniń belgili muǵdarda pul qarjıların qoyǵanın hám belgili múddetten soń oǵan belgilengen procent muǵdarın qosıp, bahalı qaǵazlar bahasın qaytarıw kerekligin tastıyqlawshı hújjet esaplanadı.

Obligaciyalar menshikliktiń barlıq formasındaǵı kárxanalar tárepinen ámeldegi nızamshılıqqa hám olardıń ustavına tiykarlanıp (kárxanalar obligaciyaları), sondayaq, mámleket hám jergilikli hákimiyatlar tárepinen shıǵarılıwı múmkin. Demek, obligaciyalar tómendegi túrlerge bólinedi:

1.Oraylıq húkimet obligaciyaları;

2.Jergilikli hákimiyat (municipial) obligaciyaları;

3.Kárxana obligaciyaları.

Ámeldegi nızamshılıqqa kóre kárxanalar obligaciyaları tómendegi túrde shıǵarılıwı múmkin;

-ádettegi; -utıslı;

-procentli; -procentsiz (maqsetli).

Obligaciyalar sheklenbegen muǵdardaǵı investorlar arasında erkin aylanısta bolıwı múmkin (ashıq jaylastırıw), yaki shegaralanǵan sheńberde áwelden belgili sheklengen muǵdardaǵı investorlar ortasında aylanısta bolıwı múmkin (jabıq jaylastırıw).

Ádettegi obligaciyalar - bahalı qaǵazlardıń basqa túrine almaslaw huquqına iye bolmaǵan obligaciyalar bolıp, olarǵa opcion menen ótkeriliwi múmkin,

yaǵnıy obligaciya iyesi emitentke áwelden kelisilgen múddette qaytarıw imkaniyatın támiynleydi, emitent onı nominal muǵdarında qaytarıwı shárt.

Utıslı obligaciyalar – obligaciyalar boyınsha dáramat, úzliksiz ótkerilip turatuǵın tirajǵa tiykarlanıp utıs tárizinde tólenip turatuǵın obligaciyalaresaplanadı.

Procentli obligaciyalar - obligaciya iyesine waqtı – waqtı menen belgilengen dáramattı alıp turıw hám toqtatılıp atırǵanda obligaciya nominal qunın alıw huquqın beriwshi obligaciyalar esaplanadı. Tólemler múddeti obligaciyalar shıǵarılıwshı shártlerinde belgilenedi.

Procentsiz(maqsetli) obligaciyalar – usı obligaciyalar boyınsha procent tólenbeydi, obligaciya boyınsha dáramat nominalına salıstırmalı belgilengen diskont esabınan payda boladı (emissiya bahası nominalına salıstırmalı pás bahada belgilenedi) hám tek ǵana obligaciya toqtatılıp atırǵanda tólenedi. Maqsetli obligaciyalar májbúriy rekvizitleri etip, olardı shıǵarıwǵa tiykar qılıp alınǵan ónim (xızmet) belgilenedi.

Obligaciyalar emitenttiń óz múlkiniń kepilligi menen támiynleniwi múmkin yaki emitentke shıǵarıw ushın úshinshi shaxslar tárepinen támiynleniwi múmkin.

Eger obligaciyalar shıǵarıw óz múlkiniń kepilligi menen támiynlenip atırǵan bolsa kárxana (akcionerlik jámiyetlerinen tısqarı) shıǵarıp atırǵan obligaciyalar muǵdarı emitenttiń Ustav kapitalı muǵdarınan aspawı lazım.

Eger obligaciya shıǵarıw úshinshi shaxs tárepinen támiynlenip atırǵan bolsa, kárxana támiynleniw dárejesinde obligaciyalar shıǵarıw múmkin.

Obligaciyalardı emitent kárxana ustav fondın qáliplestiriw hám xojalıq xızmetinen keltirilgen zıyandı qaplaw ushın shıǵarılıwına jol qoyılmaydı.

Akcionerlik jámiyeti obligaciyalardı emitent ustav fondınıń 20 procenti muǵdarında hám áweli shıǵarılǵan akciyalardı tolıq jaylastırǵannan soń shıǵarıwı múmkin.

Obligaciyalardı shıǵarıwǵa ustav fondı tólenip tolıq qálipleskennen soń ruqsat etiledi.

Kárxana hám akcionerlik jámiyetleri obligaciyalardı shıǵarıw haqqındaǵı qararı atqarıw shólkemi tárepinen qabıl qılınadı hám protokol menen rásmiylestiriledi. qararda emitent, obligaciyalardıń shıǵarılıw shártleri (egerde maqsetli obligaciyalar shıǵarılsa, olardı shıǵarıwǵa tiykar qılıp alınǵan ónim, xızmet túri hám muǵdarı) jaylastırıw tártibi belgileniwi lazım.

Akciyalar. Akciyanıń aylanıs múddeti sheklenbegen bolǵanlıǵı ushın jıllıq dividendlerdi D absolyut muǵdarda ózgermes hám bir-birine teń dep alıp, akciyalarınıń bahasın anıqlawda dayım renta modelin qollaw múmkin. Bul modelde renta qaddi R = D, onda akciyanıń bahası:

Ц = Д .

i

Akciya bahasın anıqlawda akciyalar kursı túsinigi isletiledi. Akciya kursı akciya bahasın onıń nominalına salıstırıw kórinisinde tabıladı:

Д

К= Ц = N N i

yaki úlesler birliginde, yaki procentlerde (bul halda teńliktiń eki tárepin 100 procentke kóbeytiw lazım) esaplanadı. Ayırım tiyisli ádebiyatlarda ―akciya kursı‖ túsiniginde dividendlerdi eki túrde ańlatıw (absolyut muǵdarda hám procentlerde) menen baylanıslı biraz quramalılıqlar bar. Dividend hár dayım absolyut (pul birliginde) muǵdarda ańlatıladı, procentlerdegi ańlatılıwı bolsa dividendtiń absolyut muǵdarınıń nominal baası menen salıstırılıwınan kelip shıǵarıladı.

―Akciya bahası‖ túsiniginde kursta esaplap tabılatuǵın bahası názerde tutılǵan. Esaplap tabılatuǵın bahadan tısqarı akciya jáne tómendegi bahalarǵa iye:

-nominal bahaǵa (nominalǵa);

-kurs bahaǵa (akciyanıń bazar bahası yaki birja baası sıpatında xızmet qıladı);

-buxgalteriyalıq balans bahası.

Obligaciyalardıń bahası hám dáramatlılıǵın (dáramat alıw usılına baylanıslı

halda) anıqlawda obligaciyalardıń tómendegi hár qıylı túrlerin kórip shıǵamız:

• nominal bahasında sóndiriliwshi aldınnan belgilengen kupon (procent)

stavkalı obligaciyalar;

•nominal boyınsha sóndiriliwshi diskont penen satılatuǵın (jaylastırılatuǵın) nol kuponlı obligaciyalar;

•nominal boyınsha sóndiriliwshi bir tempte artıp barıwshı kupon stavkalı

obligaciyalar;

• ―francuz túrindegi‖ obligaciyalar (olar boyınsha dáramat olardıń iyeleri qolında bolǵan dáwirinde ǵana tólep barıladı). Obligaciyalardıń dáramatları úsh kórsetkish tiykarında belgilenedi:

1.Dáramatlılıqtıń kupon norması menen (kuponda kórsetilgen procent

stavkasında);

2.Dáramatlılıqtıń gezektegi norması menen (kupon dáramatın satıp alıw bahasına salıstırıw menen);

3.Dáramatlılıqtıń tolıq norması menen (obligaciyadan tolıq paydalanǵanlıǵınan:

kórsetkishlerden biri bolıp, finanslıq instrumentlerge baǵdarlanǵan investiciyalar boyınsha belgili dáwir ishindegi dáramat procenti V esaplanadı. Eger investordıń bunday dáramatınıń ósiwi dárejesin I finans instrumentine jıl basında baǵdarlanǵan baslanǵısh investiciya I0 hám onnan belgili bir dáwirde (jıl aqırında) payda bolǵan arttırma ‘ summası dep qabıl qılınsa, onda tómendegi ańlatpa mánige iye:

aqırında ózgeriwin (onıń dárejesin unamlı yaki unamsız bolǵanın) kórsetedi. Bahalı qaǵazlar boyınsha dáramat alıwdıń basqa finanslıq aktivlerge qılınǵan investiciyalardan payda bolatuǵın dáramattan parqlı ózgesheligin bildiredi.

investiciyalardıń keleshektegi bahasın olardıń gezektegi bahasına keltiriliwin ańlatıp, hár qıylı waqıt hám túrli shártlerde qılınǵan investiciyalardıń hár qıylı túrlerin ózara salıstırıw imkaniyatın beredi.

4.1.3.Tuwındı bahalı qaǵazlar nátiyjeliligin bahalaw

Tuwındı bahalı qaǵazlar - bul birlemshi bahalı qaǵaz (akciya, obligaciya hám basqa)lardıń usı bazarda ámel qılıwı nátiyjesinde payda bolǵan ekilemshi bahalı qaǵazları esaplanadı. Máselen: qun nızamı tovar xojalıǵınıń tuwındısı sanaladı. Tuwındı bahalı qaǵazlar óz iyesine birlemshi qaǵazlardı satıp alıw hám satıw huquqın beredi. Olardıń qunı basqa qaǵazlar arqalı qáliplesedi.

Bahalı qaǵazlar tuwındıların shıǵarıw hám aylanısı qaǵıyda tártiplerin Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi janındaǵı bahalı qaǵazlar hám fond birjaları boyınsha mámleket komissiyaları belgileydi.

Tuwındı bahalı qaǵazlardıń tómendegi túrleri bar:

1.Opcion

2.Fyuchers

3.Depozit tilxatları

4.Varrant

5.Menshiklestiriw chekleri.

Bular menen operaciyalar tek ǵana birlemshi bazarda, sonıń menen birge ekilemshi bazar (birjalar) da hámde kóshe (shayqawshı) bazarında da orınlana beredi.. Biraq bul operaciyalardıń tiykarǵı bólimi fond birjaları arqalı ótedi.

Opcion hám fyuchers túsinigi. Olardıń bir-birinen parqı.

Opcion - bul belgili bahalı qaǵazlardı kelisilgen baha hám múddette satıp alıw yaki satıw huquqın beriwshi eki tárepleme shártnama. Ol iyesine kontrakt (pitimde) kelisilgen bahada, belgilengen múddette bahalı qaǵazlardı yaki tovarlardı satıp alıw huquqın beredi. Operacion satıw ushın satıw, qarıydar ushın satıp alıw huquqın beredi.

Máselen: akciyalardıń aldı-sattısında operacion eki investor qatnasıwında dúziledi. Biri opciondı jazadı hám ekinshisine ótkeredi. Ekinshisi bul opciondı satıp aladı hám belgilengen múddet ishinde hám bahada akciyalardı satıp alıw (satıp alıwǵa opcion) yaki oǵan satıw huquqın aladı (satıwǵa opcion).

Akciyalardı satıp alıw huquqına iye bolıwıńız, benen siz bul akciyalardı satıp alıwǵa májbúr emessiz.

Eger opcionda kórsetilgen múddet ishinde akciyalarınıń bahası aspaǵan bolsa yaki páseyip ketken bolsa, opcion iyesi óz huquqınan paydalanbawǵa haqılı. Opcionnıń tiykarınan tómendegi úsh túri bar:

- Satıp alıw ushın opcion (opcion calt) - keleshekte aktivler kursınıń asıwınan qorǵaw maqsetinde qarıydardıń aktivlerin (valyuta, bahalı qaǵazlar, tovarlar hám t.b.) satıp alıw huquqın (biraq májbúriyatın emes) beriwshi kontrakt esaplanadı.

- Satıw ushın opcion(opcion put)-aktivlerdiń kursınıń páseyiwinen qorǵaw ushın satıwshıǵa óz aktivlerin satıw imkanın beriwshi kontrakt.

-Qos opcion (opcion stellage) qarıydarǵa aktivlerdi bazis bahada satıp alıw yaki satıw imkanın beredi. Biraq, birden teńine satıw hám satıp alıw múmkin emes. Qos (stellaj) opcion satıwǵa opcion hám satıp alıwǵa opcion

teńdeyine birdey múddet ishinde hám birdey bahada satıp alınıw halatında júzege keledi.

Hár bir opcionda múddeti kórsetilgen boladı. Opcionnıń ámel qılıw sánesi hám dáwiri belgilengen múddetten shıǵıp ketken bolsa, opcion qabıl qılınbaydı.

Opcionlardıń amerikansha hám evropasha usılları bar. Evropasha usılda opcion tek ǵana belgilengen múddette (kúnde) isletiliwi múmkin. Amerikansha usılda bolsa opcion onda belgilengen múddet ishinde, qálegen waqıtta isletiliwi múmkin.

Fyuchers-bul bahalı qaǵazlardı yaki tovarlardı kelisilgen múddetke, shártnama dúzilgen kúnde ornatılǵan bahada keleshekte (belgili bir sánede) satıw yaki satıp alıw májbúriyligi haqqındaǵı shártnama esaplanadı. Opcionnan parqı sonda fyuchers bahalı qaǵazlardı satıw yaki satıp alıw huquqın beriwshi shártnama emes, bálkim májbúriyat sanaladı. Fyucherstiń ózine tán ózgesheligi

sonda, kontrakt dúziw waqtında satıwshı qolında hesh kanday bahalı qaǵaz yaki finanslıq qurallar bolmaydı. Bul jerde kontrakt shártleri qatań belgilengen baha menen aldı-sattı orınlanatuǵın kún bahası ortasındaǵı parqqa tiykarlanǵan boladı.

Fyuchers sawdasın ámelge asırıw tártibi.

Birjada fyuchers sawdası tómendegi tártipte ámelge asırıladı.

1.Brokerlik firması óz klientinen fyuchers shártnamasın satıwǵa yaki satıp alıwǵa buyrıqtı birjanıń ámeller orınlaw zalındaǵı óziniń wákilleri (brokerleri) arqalı orınlaydı.

2. SHártnamanıń orınlanıwı kliring palatasınıń aǵzası bolǵan brokerlik

(dáldálshılıq) firmasınıń atına dizimge alınadı.

3. Brokerlik firması birjalıq kliring tamamlanıwına kelip óziniń jabılmaǵan

(orınlanbaǵan) shártnaması ushın kliring palatası esap betine kepillik vznosın

(baslanǵısh marja summasın) ótkeredi. Kepillik vznosınıń summası birja tárepinen tovardıń (bahalı qaǵazdı) bazar bahasınan kelip shıqqan halda belgilenedi.

Demek, fyuchers bazarında aldı-sattı islerin ámelge asırıw ushın hár bir broker kliring palatasna vznos summası broker tárepinen birjalıq shártnamanı orınlawı ushın kepillik bolıp xızmet qıladı.

Fyucherstiń ózine tán ózgesheligi sonda, kontrakt dúziw waqtında satıwshı qolında hesh kanday bahalı qaǵaz yaki finanslıq instrumentler bolmaydı. Bul jerde kontrakt shártleri qatań belgilengen baha menen aldı-sattı orınlanatuǵın kun bahası ortasındaǵı parqqa tiykarlanǵan boladı.

Fyuchers shártnaması tuwrıdan tuwrı satıp alıw ámeli menen toqtamstan, bálkim ol bahalı qaǵazǵa aylanıp onda belgilengen háreket múddeti ishinde bir neshshe mártebe kayta satılıwı múmkin.

Fyuchers shártnamaları tovar birjalarında júzege kelgen.

Depozit tilxatları túsinigi.

Depozit – bul kredit mekemelerine saqlaw ushın tapsırılatuǵın bahalı qaǵazlar (akciya hám obligaciyalar) esaplanadı.

Depozit tilxatları – bul shet el emitentleriniń bahalı qaǵazların milliy valyutadaǵı ekvivalentin ózinde sáwlelendiriwshi bahalı qaǵaz esaplanadı. Olar fond bazarlarına integraciya maqsetinde shıǵarıladı. Házirgi waqıtta hár bir mámlekette óziniń depozit tilxatları (DT) bar. Máselen,

•AKSHtaǵı DT;

•Evropa mámleketlerindegi DT;

•Aziya mámleketlerindegi DT.

Bul depozitlerdi fond bazarlarında tuwrıdantuwrı qollanıp bolmaydı. Sebebi:

1. Bir mámlekettegi fond bazarına tiyisli bar nızamlar basqa mámleketlerdiń

soǵan uqsas nızamlarınan parq qıladı.

2. Bir mámlekette bahalı qaǵazlardı shıǵarıw dizayn tártipleri (standartları)

basqa mámlekette qabıl qılınǵan dizaynlarǵa tuwrı kelmeydi.

3. Bahalı qaǵazlardı satıp alıw bahasına qosımsha bolıp kiretuǵın

qarajetler túrli mámleketlerde túrlishe boladı:

Sonıń ushın da aradaǵı ózgesheliklerge jol tabıw ushın fond bazarlarında erkin aylanıstı támiynlew maqsetinde depozit tilxatları qollanıladı.

Házirgi waqıtta depozit tilxatları ishinde eń keń tarqalǵan AQSH fond bazarındaǵı depozit tilxatları bolıp, olar shet el emitentleriniń bahalı qaǵazların

AQSH dollarında ekvivalent sıpatında AKSHtıń birjalıq hám birjalıq emes bazarlarında aylanısta júredi. Búgingi kúnde AKSHtaǵı depozit tilxatların satıp alǵan investorlardıń 80 procentin institucional investorlar quraydı.

Varrant túsinigi.

Varrant-bul iyesine belgili waqıt ushın yaki múddetsiz shárt penen shártnamada kórsetilgen bahada bahalı qaǵazdı satıp alıw huquqın beriwshi guwalıq sanaladı.Ol ámeldegi kapitaldı ekonomikaǵa baǵdarlaw ushın emes,kóbirek olardı kayta bólistiriwde keń qollanıladı.

Ayırım hallarda varrant bahalı qaǵazlardı satıp alıwdı xoshametlew maqsetinde olar menen birgelikte beriledi.

Varrant atı jazılǵan hám atı jazılmaǵan kórinislerde boladı. Ol bahalı qaǵazlar bazarında akciyaǵa uqsap aylanısta boladı.