Finans bazarı

saqlanıp kelinbekte. Házirgi kúnde Dou-Djons indeksiniń tórt túri qollanılıp kelmekte.

1. Dou-Djons sanaat indeksi 30 eń iri sanaat kompaniyalarınıń akciyaları kursları háreketiniń ortasha kórsetkishi. Onıń quram bólimlerine Nyu-York fond birjasında katirovka qılınatuǵın barlıq akciyalar bazar qunınıń 15-20 % tuwrı keledi. Indeks arnawlı formula boyınsha birja is kúninde 7 márte anıqlanadı. Nyu-

York fond birjasınıń ashılǵan waqtında, saat 10 hám 11 de, yarım kúnde hám saat

13,14,15 hám birjanıń jabılıw waqtında.

Indeks birjaǵa kiritilgen akciyalar bahasın qosıp alınǵan summanı denaminator (akciyalar ulıwma sanın kórsetetuǵın sandı biraz kem bolǵan sanǵa) bóliw jolı menen, akciyalar hám dividendlerdi shıǵarılǵan akciyalar bazarı qunınıń

10% ten artıǵın quraǵan akciyalar formasında bólistiriwden dúzilgen úlkenlikte, sonday aq, qosılıwı hám utıw kompyuterlerin qaplawǵa tuwırılap esaplap shıǵıladı. Usı sebepli onıń úlkenligi akciyalarınıń ápiwayı ortasha bahasına salıstırmalı biraz joqarı.

Dou Djons indeksi AQSH ekonomikası halatın eń tuwrı sáwlelendiriwshi kórsetkish esaplanadı.

2. Dou Djons transport indeksi 20 transport kompaniyaları avtomabil jolları,

NASDAQ milliy sawda sisteması jıyma indeksi. Bul Amerika Qospa

SHtatlardaǵı dillerler associaciyası tárepinen barlıq kompaniyalardıń akciyaların

ortasha arifmetik esabı tiykarında 1971 jıl 5 fevraldan baslap esaplap kelinbekte;

Ullı Britaniya fond birjasında FT-30 indeksi esaplanadı 30 iri kompaniyanıń

mısalında anıqlanadı; FTSE-100 indeksi.

Germaniyada DAX, DAX-30, DAX-100 kompozicion indeks bolıp, ol 320

kompaniya mısalında úyreniledi. Bazis dáwiri 8 yanvar 1987 jıl esaplanadı.

Franciya fond birjasında SAS, SAS-40, SAS-Jeneral indeksi qollanılıp bazis

dáwiri 31 yanvar 1987 jıl alınǵan.

- YAponiya fond birjasınıń tiykarǵı indeksi Tokio fond birjası mısalında

úyrenilip, NIKKEI esaplanadı, bunnan tısqarı belgili 1235 kompaniya mısalında

TOPIX indeksi de qollanıladı.

- Rossiya fond bazarlarında júdá kóp indeksler qollanılıp, házirge shekem

birde indeks bahalı qaǵazlar bazarında ulıwma indeks sıpatında tán alınbaǵan.

Leykin 1995jıl sentyabrinen baslap MMVB sawdalarında RTS indeksi qollanılıp

kelmekte.

- Ózbekstanda 2000 jıldıń basında ―Tashkent‖ RFB jıyma fond indeksi

haqqındaǵı nızam islep shıǵıldı hám házirgi dáwirde bahalı qaǵazlar bazarında

―TASIX‖- ―Tasiks‖ qollanılıp kelinbekte.

Qadaǵalaw ushın sorawlar.

1.Nátiyjeli stavkanıń mazmunı hám onı bahalaw.

2.Dou Jons indeksi.

3.Fundamental hám texnik analiz. 4.Obligaciyalardı bahalaw.

5.Aukcion riskleri kanday xarakterlenedi? 6.Elektron sawda riskleri kanday xarakterlenedi? 7.Operacion hám jasalma pitim riskleri ne?

8.Bazarda manipulyaciya riski neni ańlatadı? 9.Qaysı risklerdi saplastırıw múmkin?

10. Portfeldi qáliplestiriwde kanday kórsetkishler esaplanadı? 11.Investiciya riskini páseytiw hám dáramattı arttırıw múmkinbe? 12.Portfeldi qáliplestiriwde kanday principlerge boysınıladı?

13.Portfel quramına neshe aktiv kiriw maqsetke muwapıq?

IX-.BAP. Finans bazarın muwapiqlastiriw hám qadaǵalaw tiykarlari

9.1.Finans bazarın muwapıqlastırıwdıń mazmunı. Bahalı qaǵazlar bazarın mámleket tárepinen tártipke salıwdıń mazmunı

Bahalı qaǵazlar bazarınıń rawajlanıwı tariyxı sonnan derek beredi bahalı qaǵazlar menen sawda qılıwdıń normativli procesi tek ǵana fond bazarı qatnasıwshılarınıń ózleri tárepinen, yaki mámleket tárepinen belgilengen anıq qaǵıydalar bar bolǵan, sondayaq olarǵa boysınıwdı bárhama qadaǵalaǵan hallarda ámelge asırılıwı múmkin. Ámeliyatta usı shártlerge boysınbaw makro hám mikro dárejedegi tásirli aqıbetlerge, yamasa ulıwma ekonomikalıq qıtshılıqqa alıp barıwshı global finanslıq tártipsizliklerge alıp keliwi múmkin.

Bahalı qaǵazlar bazarın basqarıw degende bul barlıq bahalı qaǵazlar bazarı qatnasıwshılarınıń óz ara yaki mámleket tárepinen usı procesti shólkemlestiriwdegi juwapker mekemeler menen alıp barılıp atırǵan xızmetlerin nızam qaǵıydalar tiykarında muwapıqlastırıwı túsiniledi. Bahalı qaǵazlar bazarınıń qatnasıwshıları emitentler, investorlar, professional dáldálshılar, infrastruktura shólkemleri xızmetlerin basqarıw tiykarında alıp barılıwı múmkin. Sırtqı basqarıw degende finans bazarı hám bahalı qaǵazlar bazarın mámleket tárepinen tártipke salıw názerde tutıladı. Mámleket tiykarınan nızamlar hám normativ hújjetler menen, salıq siyasatı menen bul proceske óz tásirin ótkeredi.

Ózbekstan Respublikasınıń ―Bahalı qaǵazlar bazarı haqqında‖ǵı nızamda bahalı qaǵazlar bazarın mámleket tárepinen tártipke salıwdıń tiykarları belgilep berilgen. Bular:

- bahalı qaǵazlar bazarındaǵı professional xızmetti hámde birja xızmetin licenziyalaw hám (yaki) bunday xızmetlerge májbúriy talaplar belgilew;

- bahalı qaǵazlar shıǵarılıwın dizimnen ótkeriw hámde shıǵarıw haqqındaǵı qararlarda názerde tutılǵan shártler hám májbúriyatlarǵa emitentlerdiń boysınıwları ústinen qadaǵalaw;

-bahalı qaǵazlar haqqındaǵı maǵlıwmatlardı nızam hújjetlerine muwapıq ashıq túrde jasırmay járiyalawdı támiynlew;

-bahalı qaǵazlar bazarı professional qatnasıwshılarınıń qánigelerin attestaciyadan

ótkeriw;

- bahalı qaǵazlar bazarı qatnasıwshılarınıń xızmeti ústinen nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte qadaǵalaw arqalı ámelge asırıladı.

Sonıń menen birgelikte nızamda bahalı qaǵazlar bazarı qatnasıwshılarınıń huquqları, májbúriyatları hám juwapkerligi anıq etip berilgen.

Bahalı qaǵazlar bazarı qatnasıwshıları tómendegi huquqlarǵa iye:

-bahalı qaǵazlar bazarındaǵı óz táwekelshiliklerin qamsızlandırıw;

-bahalı qaǵazlar bazarınıń professional qatnasıwshıları haqqında, bahalı

qaǵazlardıń emissiyasın toqtatıp qoyıwǵa, bahalı qaǵazlar bazarındaǵı professional xızmetti ámelge asırıwǵa tiyisli licenziyalardıń ámel qılıwın toqtatıp turıw, tamamlaw hám olardı biykar qılıwǵa tiyisli barlıq hallar haqqında, bahalı qaǵazlar bazarınıń professional qatnasıwshıları hám emitentler tárepinen islengen huquqbuzarlıqlar haqqında, sondayaq bahalı qaǵazlar bazarın tártipke salıw boyınsha juwapker mámleketlik shólkemniń dawa arzaları boyınsha emitentlerge yaki bahalı qaǵazlar bazarınıń professional qatnasıwshılarına qaray shıǵarılǵan sud qararları haqqında bahalı qaǵazlar bazarın tártipke salıw boyınsha juwapkerli mámleketlik shólkeminen maǵlıwmat alıw;

-mámleket shólkemlerine arzalar, usınıslar hám shaǵımlar menen xabarlasıw;

-bahalı qaǵazlar bazarında óz huquqları buzılǵanlıǵı haqqındaǵı hám jetkerilgen

zıyanlardıń ornın qaplaw haqqındaǵı dawa arzası menen sudqa xabarlasıw.

- Investorlar hám bahalı qaǵazlar iyeleri, nızamdaǵı usı statyanıń birinshi bóliminde názerde tutılǵan huquqlardan tısqarı:

- bahalı qaǵazlardıń shıǵarılıwı dizimnen ótkerilgenligi haqqındaǵı, emitenttiń gezektegi finanslıq jaǵdayı hám onı rawajlandırıw keleshegi haqqındaǵı maǵlıwmattı beriwdi emitentten talap qılıwǵa;

- pul hám basqa tólew quralları, mal-múlk penen, sondayaq pul qunına iye bolǵan huquqlar (sonnan, múlkiy huquqlar) tiykarında bahalı qaǵazlarǵa nızam hújjetlerinde hám emitenttiń tiykarǵı hújjetlerinde belgilengen tártipte investiciyalardı ámelge asırıwǵa;

- bahalı qaǵazlar bazarında óz xızmetlerin usınıp atırgan bahalı qaǵazlar bazarınıń professional qatnasıwshılarınan ózleri haqqındaǵı maǵlıwmattı usı Nızamǵa muwapıq talap qılıwǵa da haqılı.

Bahalı qaǵazlar bazarı qatnasıwshıları bahalı qaǵazlar bazarı haqqındaǵı nızam hújjetleri talaplarına hám bahalı qaǵazlar bazarında ózleri dúzgen shártnamalar shártlerine boysınıwları shárt.

Nızam hújjetlerine muwapıq bahalı qaǵazlar bazarınıń qatnasıwshıları basqa huquqlarǵa da iye bolıwları hám olardıń juwapkershiliginde basqa májbúriyatlar da bolıwı múmkin.

Nızamda bahalı qaǵazlar bazarınıń qatnasıwshılarınıń huquqları menen birgelikte olardıń hám emitentlerdiń juwapkerligi anıq etip belgilengen.

Bahalı qaǵazlar bazarınıń professional qatnasıwshıları hám emitentler investor aldında jetkerilgen zıyanlar sheńberinde nızam hújjetlerine muwapıq tómendegiler ushın múlkiy juwapker boladı:

- bahalı qaǵazlar bazarı haqqındaǵı nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan maǵlıwmattı investordıń talabına qaray bermegenligi yaki nadurıs maǵlıwmatlar bergenligi ushın;

-bahalı qaǵazlar emissiyasınıń belgilengen tártibin buzǵanlıǵı ushın;

-bahalı qaǵazlardıń insapsız reklamasın ámelge asırǵanlıǵı, bahalı qaǵazlardıń nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte dizimnen ótkerilmegen shıǵarılıwınıń reklaması, sondayaq aylanısı nızam menen qadaǵan etilgen bahalı qaǵazlardıń reklaması ushın;

-olar tárepinen investorlar menen bahalı qaǵazlar bazarı haqqındaǵı nızam hújjetlerinde belgilengen huquqların hámde emitentler hám bahalı qaǵazlar bazarı

professional qatnasıwshılarınıń juwapkerligin shekleytuǵın shártnamalar dúzilgenligi ushın;

- bahalar boyınsha hiyle isletilgenligi anıqlanǵan faktları ushın, sondayaq bahalı qaǵazlar, bahalı qaǵazlardıń emitentleri, bahalı qaǵazlarǵa tiyisli bahalar haqqında, qastan buzıp kórsetilgen maǵlıwmat, sonnan reklamada sonday maǵlıwmat beriw arqalı investordı bahalı qaǵazlardı satıp alıwǵa yaki satıwǵa

úndegenligi ushın.

-bahalı qaǵazlar bazarında bahalar boyınsha hiyle isletkenlik belgileri nızam hújjetlerinde belgilenedi. Bahalı qaǵazlar bazarında bahalar haqqında hiyle isletilgenligi faktı sud tártibinde tastıyqlanıp dáliyllenedi;

-investorlar menen dúzilgen shártnamalar shártlerin orınlamaw yamasa tiyisli dárejede orınlamaw, sondayaq investor menen dúzilgen shártnamada

kelisilgeninen parq qılatuǵın shártler tiykarında pitim dúzgenlik ushın.

Depozitariy, usı statyanıń birinshi bóliminde kórsetilgenlerinen tısqarı, tómendegi jaǵdaylarda da óz deponentleri aldında juwapker boladı:

- Hújjetli bahalı qaǵazlar, bahalı qaǵazlar iyeleri hám olarǵa tiyisli bahalı qaǵazlar haqqındaǵı jazıwlar, bahalı qaǵazlar shıǵarılǵanlıǵın tastıyqlawshı hújjetler hám depozitariydiń esapqa alıw registrlarındaǵı jazıwlar joǵaltılǵanında yamasa jaramsız halǵa kelip qalǵanında. Depozitariy joǵaltılǵan hújjetli bahalı qaǵazlardı tayarlawǵa ketetuǵın qarejetlerdiń ornın qaplaydı yamasa olardıń jańaların óz esabınan tayarlaydı, joǵaltılǵan jazıwlardı, bahalı qaǵazlar shıǵarılǵanlıǵın tastıyqlawshı hújjetlerdi hám depozitariydiń esapqa alıw registrlarındaǵı jazıwlardı tikleydi;

- Ol tárepinen deponent ózine tiyisli bahalı qaǵazlar menen baylanıslı huquqların ámelge asıra almaslıǵına alıp kelgen háreket júz bergende. Depozitariy deponentke jetkerilgen zıyanlardıń ornın qaplaydı.

Bahalı qaǵazlar emitentleriniń májbúriyatları boyınsha juwapkershilik emitentlerdiń óz moynında boladı.

9.2. Bahalı qaǵazlar bazarın muwapıqlastırıwshı shólkemler.

Bahalı qaǵazlar bazarın basqarıw wazıypaları Finans ministrligi, mámleketlik oraylıq banki yamasa basqa mámleketlik shólkemlerine júkleniwi múmkin.

Máselen, AQSHta. kongress janındaǵı bahalı qaǵazlar hám birjalar komissiyasına,

YAponiyada finans ministrligine júklengen.

Ózbekstan Respublikası territoriyasında bahalı qaǵazlar boyınsha dúzilgen pitimlerdi tártipke salıw tómendegilerge qollanıladı:

•birjalardaǵı hám birjalardan tısqarıdaǵı aldı-sattı operaciyalarında;

•bahalı qaǵazlardı sawǵa qılıwda;

•bahalı qaǵazlardı miyras etip alıwda;

•bahalı qaǵazlardıń múldarı ózgeriwine alıp keletuǵın basqa qarejetlerdi ámelge asırıwda.

Investiciya institutları pitimlerin tek ǵana nızam hújjetlerinde belgilep qoyılǵan formadaǵı tapsırma-shártnamaları yaki dáldálshılıq haqıları tiykarında olarda kórsetilgen barlıq zárúr shártnamalarǵa anıq boysınǵan halda klientler esabınan ámelge asırıwları múmkin.

Klient yamasa tapsırma shártnaması boyınsha isenimli wákili shártnama orınlanǵansha bir jaqlama tártipte onıń ámel qılıwın toqtatıw huquqına iye.

Bahalı qaǵazlar boyınsha dúzilgen pitimler olar ámelge asırılǵan waqıtta dizimnen ótkeriliwi hám sawda qılınǵan jerde bahalı qaǵazlardı satıp alıw hám satıw (kliring) shártnamaları boyınsha esabat tárizinde rásmiylestiriliwi lazım.

YUridikalıq tárepler ortasında iyesi jazılǵan bahalı qaǵazlar, sondayaq iyesi jazılmaǵan bahalı qaǵazlar boyınsha dúzilgen pitimler diziminen ótkeriliwi kerek.

Aldı-sattı pitimlerin dúziw waqtında pitim dúziw sánesi menen bahalı qaǵazlar haqın tólew sánesi ortasındaǵı waqıt banktiń bes jumıs kúninen artıq bolıwı múmkin emes. Bul múddet ótkerip jiberilgen jaǵdayda pitim haqıyqıy emes dep esaplanadı hám qarıydar satıwshıǵa keltirilgen zıyan ushın ayıpker ekenligi ásirese, onıń juwapker bolıwına alıp keledi.

Bahalı qaǵazlar bazarındaǵı professional xızmet mámleket wákillik bergen shólkem tárepinen beriletuǵın arnawlı ruqsatnama - licenziya tiykarında ámelge asırıladı. Licenziya bergen shólkem investiciya institutlarınıń xızmetin qadaǵalap turadı hám nızam hújjetleri buzılǵan jaǵdayda, berilgen licenziyanı shaqırıp alıw haqqında qarar qabıl qıladı.

Mámleket tárepinen wákillik berilgen shólkem bahalı qaǵazlar menen zárúr dárejede professional xızmet kórsetiliwin támiynlew maqsetinde:

• fizikalıq shaxslar (investiciya institutları hám fond birjalarınıń islewshileri) bahalı qaǵazlar bazarı qánigesi mamanlıq guwalıǵın alıwları ushın olar aldına

qoyılatuǵın mamanlıq talapların;

• óz qarjıları jeterli bolıwınıń májbúriy normativlerin hám bahalı qaǵazları menen ámelge asırılatuǵın operaciyaları boyınsha táwekelshilikti sheklewshi basqa kórsetkishleri belgilenedi.

Bahalı qaǵazlar bazarında tómendegi xızmet túrleri qadaǵan etiledi:

•Mámleket diziminen ótkerilmegen halda, emitent yaki bahalı qaǵazlarǵa tiyisli maǵlıwmattı járiyalamstan, bahalı qaǵazlar emissiyasın ámelge asırıw;

•tiyisli licenziyasız bahalı qaǵazlar bazarında xızmetti ámelge asırıw;

• qálbeki pitimler, talaplardı óz ara esapqa alıw, qısqa múddetli jasalma

pitimlerdi ámelge asırıw arqalı bahalı qaǵazlar bazarında manipulyaciya qılıw;

•áhmiyetli, konfedencial maǵlıwmattan nızamǵa qarsı paydalanıw;

•ayırım qatnasıwshılardıń abıroyın joqarılatıw maqsetinde qandayda belgilerine qarap, bahalı qaǵazlar bazarın bóliw;

•bahalı qaǵazlar bazarında sawda qılıwdıń nızam hújjetlerinde belgilengen tiykarǵı principlerine sáykes bolmaǵan basqa háreketlerdi ámelge asırıw. Bahalı qaǵazlar bazarın muwapıqlastırıw orayı

Bahalı qaǵazlar bazarı operaciyaların ámelge asırıw procesin anıq shólkemlestiriwdi hámde onıń barlıq qatnasıwshıları xızmetinde tiyisli tártip bolıwdı talap qıladı, ol bilimsizlik hám ózbasımshalıqqa jol qoymaydı.

Bunıń ushın bazarǵa tómendegiler tán:

-talap penen usınıstıń joqarı dárejede quramalılıǵı hám keskin ózgeriwi;

-qánigeli (professional) hám qánigeli emes (noprofessional)

qátnasıwshılardıń kópligi;

-olar dúzetuǵın hár qıylı pitimlerdiń júdá úlken kólemde bolıwı;

-bahalı qaǵazlarǵa tiyisli maǵlıwmattıń bir qansha bóliminiń sır saqlanıwı;

Bulardıń barlıǵı sondayaq bir qatar basqa faktorlar investorlardıń keń sheńberi máplerin kemsitetuǵın, olardıń bazarǵa isenimin kemeyttiretuǵın, aqıbetinde onıń nátiyjeliliginiń túsip ketiwine sebep bolatuǵın iri joǵaltıwlarǵa qarsı gúres alıp barıwdıń áhmiyetliligin beredi. Rossiya xalqınıń «MMM»ge uqsas onlaǵan akcionerler jámiyetleri menen qatnasıqlarınıń unamsız tájiriybesi bunı

-bahalı qaǵazlar menen operaciyalardı ámelge asırıw hámde birja xızmetin shólkemlestiriwdiń nızamların, ishki tártip qaǵıydaların, fond birjalarınıń ustavların muwapıqlastıradı;

-bahalı qaǵazlar menen operaciyalardı ámelge asırıw, olar boyınsha esap júrgiziw hám esabat beriwge birdeylestirilgen standartlar hámde tártip

qaǵıydalardı engizedi hám basqalar.

Oray sheshetuǵın jáne bir áhmiyetli wazıypa bul bahalı qaǵazlar haqqındaǵı maǵlıwmattı tolıq beriw ústinen qadaǵalaw esaplanadı. Onıń tiykarǵı maqseti - fond bazarı professional qatnasıwshıların investorlardı bahalı qaǵazlar hám olardıń emitentleri haqqındaǵı tolıq hámde isenimli maǵlıwmat penen támiynlep, jámáátshilik pikirin rıchag qılıw imkaniyatınan juda etiw ushın sharayat jaratıwdan ibarat.

Kóplegen akciya iyeleri akcionerlerdiń ulıwma májlislerinde jeke qatnasıw hám dawıs beriwde tikkeley qatnasıw imkaniyatına iye emes. Akcionerlik jámiyeti járiyalaytuǵın maǵlıwmatlardıń kólemi hám sapası ústinen oray alıp baratuǵın qadaǵalaw isenim xatları sisteması boyınsha dawıs beriwshi akcionerlerdiń huquqların támiynlewge, olardıń durıs qarar qabıl qılıwına járdem beriwi shárt.

Oray investiciya dáldálshıları, kompaniyaları hám másláhatshıları xızmetin de qadaǵalap baradı. Ol klientlerdi aldaw, olardıń qarjıların nátiyjesiz basqarıw imkaniyatın múmkinshiligi barınsha kemeyttiretuǵın sharayat jaratıwǵa háreket qıladı.

9.3. Finans bazarı transparentligin rawajlandırıw - onıń rawajlanıwınıń quralı

sıpatında

Finans bazarı transparentligi degende finans bazarı hám onıń barlıq qatnasıwshıları xızmeti haqqındaǵı maǵlıwmatlardıń ashıqlıǵı, járiyalılıǵı, anıqlıǵı, tolıqlıǵı, óz waqtında beriliwi hám durıslıǵı, ulıwma alǵanda informacion anıqlıǵı túsiniledi. Maǵlıwmat hám esabatlardı ıqtıyarlı hám májbúriy ráwishte transparentliliktiń belgili sapa dárejesinde beriliwi múmkin bolǵanları bar.