Finans bazarı

Valyuta qunına iye bolǵan tariyxıy hám yuvelir buyımları arnawlı aukcionlarda sawda qılınadı. Bunda lombardlar da qatnasadı.

Bahalı metall hám taslar hámde deficit elementler arnawlı aukcionlarda sawda qılınadı.

Finans bazarınıń eń úlken sawda sistemalarınan bahalı qaǵazlar (fond) birjaları hám birjadan tısqarı elektron sawda sistemaları esaplanadı. Bulardan tısqarı bahalı qaǵazlar bazarında arnawlı fond dúkanları, Internet-broker (Internettreyder) tarawları, ―mayda kóshe‖ hám anderrayterlik (usaqlap satıw sawda) tarawları bar.

Dúnya sawda ámeliyatında 50-den ziyat hár qıylı elektron sawda sistemaları bar bolıp, olardıń yarımı fyuchersler sawdasına xızmet qıladı.

Házir bahalı qaǵazlar sawda sistemaları túrli bazisli bahalı qaǵazlar aylanısın shólkemlestiredi. Bul bolsa bahalı qaǵazlar bazarı sawda sistemaların basqa sawda sistemalarına qaraǵanda biraz keńligi hám salmaqlılıǵınan derek beredi, demek olardıń ekonomikadaǵı hám finans bazarındaǵı roli úlkenligin bildiredi.

Bahalı qaǵazlar bazarında hám onıń sawda sistemalarında túrli pitimler dúziledi. Bunday pitimler sheńberinde túrli operaciyalar orınlanadı.

Investorlar tárepinen satıp alınǵan bahalı qaǵazlar birja bazarları hám birjadan tısqarı bazarlarda kayta satılıwı múmkin. Investorlar bahalı qaǵazlarǵa tiyisli pitimlerdi bahalı qaǵazlar bazarı professional qatnasıwshıları arqalı da,

ǵárezsiz halda da ámelge asırıwları múmkin.

Iyesi jazılǵan sondayaq, yuridikalıq shaxslar qatnasıwında dúziletuǵın iyesi jazılmaǵan bahalı qaǵazlarǵa tiyisli pitimler táreplerdiń óz qálew-erklerin bildirgenliklerin dizimge alıw beretuǵın hújjet formasında ámelge asırıladı.

Menshiklestiriw procesinde akciyalarǵa tiyisli pitimler birjadan tısqarı bazarda ǵárezsiz túrde, investiciya dáldálshıları qatnasıwısız húkimet belgileytuǵın tártipte ámelge asırılıwı múmkin.

Bahalı qaǵazlarǵa tiyisli basqa pitimler nızamshılıqta belgilengen tártipte ámelge asırıladı.

Ózbekstan Respublikası territoriyasında bahalı qaǵazlar boyınsha dúziletuǵın pitimlerdi tártipke salıw birjalardaǵı hám birjalardan tısqarıdaǵı aldısattı pitimlerine, sondayaq bahalı qaǵazlardı sawǵa etiw, miyras qılıp alıwǵa, ustav fondına kiritiwge hámde olardıń iyesiniń ózgeriwine alıp keletuǵın basqa da háreketlerdi ámelge asırıwǵa salıstırmalı qollanıladı.

Bahalı qaǵazlar bazarı professional qatnasıwshıları pitimlerdi tek ǵana nızam hújjetlerinde belgilep qoyılǵan formadaǵı tapsırma, dáldálshılıq shártnamaları yaki nızamshılıqta belgilengen basqa shártnamalar tiykarında olarda kórsetilgen barlıq zárúr shártlerge anıq boysınǵan halda klientler esabınan ámelge asırıwları múmkin.

Klient yaki onıń tapsırma shártnaması boyınsha isenimli wákili shártnama orınlanǵansha bir jaqlama tártipte onıń ámel qılıwın toqtatıw huquqına iye.

Bahalı qaǵazlar bazarı professional qatnasıwshılarınıń bahalı qaǵazlar bazarında operaciyalardı ámelge asırıwlarına olar tiyisli licenziyaǵa iye bolsa ruqsat etiledi.

Bahalı qaǵazlar bazarında ámelge asırılatuǵın hám olardıń bahası, iyesi, dáramat keltiriw dárejesi ózgeriwi, sondayaq bahalı qaǵazlar boyınsha qılınatuǵın óz ara esap-kitaplar menen baylanıslı hár bir pitim nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte dizimnen ótkeriliwi lazım.

Fond birjaları, fond bólimin shólkemlestirgen basqa birjalar hám bahalı qaǵazlar menen birjadan tısqarı sawdalar shólkemlestiriwshisi sawdalarında dúzilgen bahalı qaǵazlar boyınsha pitimler olar tárepinen tastıyqlanǵan hám bahalı qaǵazlar bazarın tártipke salıw boyınsha juwapkerli mámleket shólkemi menen kelisilgen tártiplerge tiykarlanıp dizimge alınadı.

YUridikalıq shaxslar qatnasıwında iyesi jazılǵan bahalı qaǵazlar boyınsha dúzilgen pitimler, sondayaq iyesi jazılmaǵan bahalı qaǵazlar boyınsha dúzilgen pitimler dizimnen ótkeriliwi kerek.

SHólkemlesken túrde jolǵa qoyılǵan bazarda aldı-sattı pitimlerin dúziw waqtında pitim dúziw hám oǵan tiyisli esap-kitaplar sánesi ortasındaǵı waqıt bahalı qaǵazlar boyınsha sawdalar shólkemlestiriwshisi tártipleri, basqa hallarda

bolsa aldı-sattı shártnamaları tiykarında belgilenedi. Belgilengen múddetler buzılǵan jaǵdayda pitim haqıyqıy emes dep esaplanadı hám jetkerilgen zıyan ushın pitimniń ayıpker tárepi, egerde onıń ayıpker ekenligi anıqlansa, juwapkerligine sebep boladı.

Bahalı qaǵazlar bazarında sawdalardı shólkemlestiriw belgili tártip hám ózgesheliklerge iye. Bahalı qaǵazlar bazarında sawdalardı shólkemlestiriw fond birjaları, nızam hújjetlerine muwapıq fond bólimin shólkemlestirgen basqa birjalar hámde bahalı qaǵazlardıń birjadan tısqarı sawdalar shólkemlestiriwshileri tárepinen tiyisli licenziya tiykarında ámelge asırıladı.

Akciyalar hám korporativ obligaciyalar menen sondayaq, olardıń tuwındıları (usı bahalı qaǵazlarǵa bolǵan qandayda huqıqlardı beriwshi bahalı qaǵaz) boyınsha birja sawdaların shólkemlestiriw fond birjaları, hámde oraylastırılǵan sistemada bahalı qaǵazlardıń birden-bir kotirovkasın támiynlewshi, pitimler boyınsha esap hám esabattıń birden-bir tártibin támiynlewshi fond bólimin shólkemlestirgen basqa birjalar tárepinen ámelge asırıladı.

Birja sawdalarınıń oraylastırılǵan sisteması nızamshılıqta belgilengen tártipte fond birjaları hám fond bólimin shólkemlestirgen basqa birjalar tárepinen shólkemlestiriledi.

Basqa túrdegi bahalı qaǵazlar menen birja sawdaların shólkemlestiriw tártipleri de nızamshılıq penen belgilenedi.

Bahalı qaǵazlar bazarında (sawda sistemalarında) bahalar kotirovkası tómendegi tártipte ámelge asırıladı.

Bahalı qaǵazlar bahasın kotirovkalaw fond birjaları tárepinen oraylastırılǵan tártipte, sondayaq birjadan tısqarı bazarda dilerler tárepinen ámelgeasırıladı.

Fond birjaları bahalı qaǵazlar bahasın kotirovkalawdı pitim bahasın, bahalı qaǵaz kursınıń, bahalı qaǵaz boyınsha talap hám usınıs bahasın dizimge alıw, bahalardıń eń joqarı hám eń pás dárejelerin anıqlaw arqalı ámelge asıradı.

Bahalardı emitentlerdiń ózleri kotirovkalawǵa jol qoyılmaydı.

Ulıwma alǵanda, bahalı qaǵazlar bazarında sawda operaciyaları tórt

basqıshta ámelge asırılıwı múmkin:

-pitimdi (shártnamanı) dúziw;

-dúzilgen pitim parametrlerin tekseriw (salıstırıw);

-bahalı qaǵazlar boyınsha sawdanı ámelge asırıw;

-pitim talapların aqırına shekem orınlaw (tólemdi ámelge asırıw hám bahalı

qaǵazlardı jańa iyesine beriw).

Usı basqısh esapkitap sisteması tárepinen ámelge asırıladı.

Fond bazarı sawda sistemalarında bahalı qaǵazlardıń túrlerine qarap olar boyınsha sawda formaları, usılları hám mexanizmleri belgili dárejede parqlanıwı múmkin. Usı qatnasıq penen sawda sistemaların tómendegishe klassifikaciyalaw múmkin:

-emissiyalanıwshı bahalı qaǵazlar sawdası sisteması;

-emissiyalanbaytuǵın bahalı qaǵazlar sawdası sisteması;

-bazalıq bahalı qaǵazlar sawdası sisteması;

-bazisli bahalı qaǵazlar (derivativler, yaǵnıy tuwındı bahalı qaǵazlar)

sawdası sisteması;

Sawda sistemaların bahalı qaǵazlar bazarı segmentleri boyınsha da

klassifikaciyalaw múmkin:

-birlemshi tárizde birinshi ret jaylastırılatuǵın bahalı qaǵazlar sawdası sisteması (birlemshi bazar sawda sisteması);

-ekilemshi bazar (spekulyativ) sawda sisteması.

Usı sawda sistemaları birjalıq hám birjadan tısqarı bazarlarda jámlesken. Joqarıda aytılǵanlardan kórinip turǵanınday, sawda sistemaları finans

bazarında áhmiyetli rol oynaydı. Olardıń bul roli ózlerinde finans bazarınıń barlıq qatnasıwshıları ushın finanslıq instrumentler boyınsha nátiyjeli sawda procesin shólkemlestiriw, onda jeterli hám qolay shárt-sharayatlar jaratıw hámde bul proceste obyektiv bazar bahaların belgilew menen ańlatıladı.

Sawda sistemaları tómendegi wazıypalardı orınlaydı:

- hár bir sawda qatnasıwshısına bazardan ayırıqsha orın ajıratıp beriw;

-bahanıń teńsalmaqlılıq hám obyektiv dárejesin arbitraj tiykarında anıqlaw;

-sawda procesinde tárepler sawda procesin anıq, tolıq, óz waqtında hám

kepillikli orınlanıwın támiynlew;

-sawdalardı ashıq aydınlıq tiykarında shólkemlestiriw;

-sawda qatnasıwshıları tárepinen normalarǵa hám nızamǵa boysınıwın támiynlew.

Sawda sistemalarınıń funkciyası - bul ózi arqalı finanslıq resurslardı nátiyjeli hám obyektiv bahalarda ekonomika sub‘ektleri ortasında bólistiriliwin hám kayta bólistiriliwin támiynlew.

Ulıwma alǵanda sawda sistemasında belgili bir túrdegi hám sapaǵa iye bolǵan, sawdaǵa qoyılǵan tovar (sonnan, tovarǵa dúzilgen standart kontrakt) aylanısta boladı.

Birja tovarı - birja sawdası obyekti bolıp, onıń sıpatında túrli standartlanǵan

hám sertifikatlangan tovarlar bolıwı múmkin, máselen, bahalı qaǵazlar, kredit,

valyuta hám t.b.

7.2. Fond birjasınıń shólkemlestiriliw tiykarları. «Tashkent» RFB hám onıń

bólimleriniń wazıypaları

Ózbekstan Respublikasınıń nızam hújjetlerine kóre fond birjası - bul bahalı qaǵazlar bir qálipte aylanısta bolıwınıń zárúr shárt-shárayatların támiynlew, olardıń bazar bahasın (bahalı qaǵazlar talap hám usınısı ortasındaǵı teńsalmaqlılıqtı sáwlelendiriwshi bahalardı) belgilew hám olarǵa tiyisli maǵlıwmatlardı kereginshe tarqatıw, bahalı qaǵazlar bazarı qatnasıwshılarınıń kásip sheberligin joqarı dárejede saqlap barıw xızmetiniń ayırıqsha tarawı bolǵan shólkem esaplanadı.

Fond birjası bahalı qaǵazlar menen birja xızmetin júrgiziw ushın licenziyaǵa iye bolıwı kerek. Fond birjalarınıń shólkemlestiriwshileri bolıp bahalı qaǵazlar menen operaciyalardı ámelge asırıw ushın licenziyaǵa iye bolǵan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar qatnasıwı múmkin. Mámleket hákimiyatı hám basqarıwı mekemeleri, olardıń islewshileri hám qánigeleri sıpatında qatnasıw múmkin emes.

Fond birjasında bahalı qaǵazlar menen operaciyalar tómendegi tiykarǵı

principlerge muwapıq ámelge asırıladı:

-birja sawdalarınıń qatnasıwshıları, sondayaq, birja xızmetkerleri tárepinen nızamshılıq hám birja tártiplerine qatań boysınıwı;

-birja sawdalarınıń barlıq qatnasıwshıları ushın teń sharayatlar jaratılıwı;

-birja sawdaları ótkeriliwin aldınnan belgilengen orın hám waqıt penen reglamentlew jolı arqalı usı sawdalardıń reglamentleniwin támiynlew;

-dúziletuǵın pitimlerdiń ıqtıyarlılıǵı;

-ámelde júzege kelgen talap hám usınıs tiykarında bahanı belgilew;

-birja sawdalarına ruqsat etilgen bahalı qaǵazlar haqqındaǵı isenimli hám tolıq maǵlıwmatlardı tezlik penen daǵazalaw hámde birja sawdaları qatnasıwshıların birja pitimleriniń bahaları haqqında xabardar qılıw;

-nızam jolı menen talap etiletuǵın birja maǵlıwmatın beriw hám daǵazalaw;

-tawlamashılıq, bahalar menen hiylekerlikler qılınıwı, qastan nadurıs

maǵlıwmat beriliwiniń qadaǵan etiliwi hám t.b.

Birjada tómendegiler qadaǵan etiledi:

-qálbeki, jasalma qısqa múddetli pitimlerdiń dúziliwi;

-monopoliyaga qarsı siyasatın júrgiziwge wákil etilgen shólkem menen

aldınnan kelisimlersiz bir-biriniń múlkin qadaǵalawshı bir shaxs yaki shaxslar toparı tárepinen hár qánday emitent akciyalarınıń 35 hám onnanda artıq procentin támiynlewshi yaki akcionerler dawıslarınıń 50 procentinen artıǵın támiynlewshi akciyalardı satıp alıw hámde pitimlerdi dizimge alıw;

-bir shaxs tárepinen tuwrıdan tuwrı yaki bahalar kotirovkasına tásir kórsetiwdi maqset qılǵan qálbeki shaxs arqalı bahalı qaǵazlardı satıp alıw (satıw) boyınsha kólemli pitimlerdiń dúziliwi;

-bahalı qaǵazlar bazarı konyunkturasınıń jasalma ráwishte ózgeriwine alıp

keliwi múmkin bolǵan ótirik xabarlardı tarqatıw hám bahalı qaǵazlar menen sawdalar qılıwdıń tiykarǵı principlerine hámde ámeldegi nızam hújjetlerine qarsı bolǵan basqa háreketler.

Fond birjaları ózin-ózi tártipke salıwshı shólkemler qatarına kiredi. Bul sonı

ańlatadı, birjalar bahalı qaǵazlar menen birja sawdaları tártiplerin, birjanıń quram bólimleri, olardıń aǵzalarınıń isin tártipke salıwshı hújjetlerdi ǵárezsiz ráwishte islep shıǵadı hám tastıyqlaydı, biraq bulardıń barlıǵı bahalı qaǵazlar bazarı haqqındaǵı ámeldegi nızam hújjetleri sheńberinde ámelge asırılıwı lazım.

Birja sawdalarınıń ishki tártipleri, birjanıń ustavı májbúriy tártipte Ózbekstan bahalı qaǵazlar bazarın tártipke salıwshı shólkem menen kelisiliwi zárúr.

Óz wazıypaların orınlaw ushın fond birjaları:

- birja aǵzalıǵına kiriw ushın zárúr bolǵan investiciya mekemelerine salıstırmalı qoyılatuǵın májbúriy talaplardı belgilewi;

- sawdalarda birja aǵzalarınıń wákillerine qoyılatuǵın mamanlıq talapların belgilew;

- ekspert, qánige, kotirovka, tartıslardı sheshiw ushın narazılıqlar boyınsha komissiya, másláhat hám maǵlıwmatnamalar byurosın shólkemlestiriwi;

- kiriw hám gezektegi aǵzalıq vznosları, pitimlerdi dizimge alıw, texnik xızmetler, birjaǵa doimiy hám bir martalik kelip ketuvchilarning tashrifi ushın tulovlarni belgilewi hám óndirip alıwı;

-ustavtı, sawdalar qaǵıydaların buzǵanlıq ushın, dizimge alıw jıyımların óz waqtında tólemegenlik ushın shtraflardı óndirip alıwı;

-birja qollanbaları, maǵlıwmatları, toplamların basıp shıǵarıwı múmkin. Bahalı qaǵazlar bazarında birja xızmeti fond birjasınıń arnawlı xızmet túri

bolǵanlıǵı sebepli, nızamshılıq penen onıń dáramat derekleri qatań reglamentlengen. Sonnan, birja xızmetin finanslastırıw óz akciyaların, payların, brokerlik orınların satıw, úzliksiz aǵzalıq vznosları, birja pitimlerin dizimge alıwdan túsken jıyımlar, bahalı qaǵazlar menen operaciyalarda dáldálshılıq qılǵanlıq ushın dáldálshılıq haqıları, sondayaq, maǵlıwmat hám ayırım basqa xızmetlerden alınǵan dáramatlar esabınan ámelge asırılıwı múmkin.

«Tashkent» Respublika fond birjası Ózbekstan Respublikası birinshi

Prezidenti I. A. Karimovtıń 1994 jıl 21 yanvarda qabıl qılınǵan ―Ekonomikalıq reformalardı jánede tereńlestiriw, jeke múlk máplerin qorǵaw hám isbilermenlikti rawajlandırıw shara-ilájları haqqında‖ǵı Pármanına tiykarlanıp 1994 jıldıń 8

aprelinde dúzildi. Usı jıldıń ózinde birja arqalı 30 mln. swmǵa teń bahalı qaǵazlar menen operaciyalar ámelge asırıldı. 1994 jılda birjada 13 brokerlik kontoraları akkreditaciyadan ótken. 1995 jılǵa kelip brokerlik kontoraları sanı 83 ke jetti hám birjada bahalı qaǵazlar menen 1,3 mlrd. swmlıq sawdalar ámelge asırıldı. Birinshi ret birjanıń Samarqand, Andijan, Buxara qalalarında bólimleri ashıldı. Usı jıldıń ózinde «Tashkent» Respublika fond birjası Stambul qalasında jaylasqan Evroaziya fond birjaları federaciyasına qabıl qılındı. 1999 jıldan baslap birjada erkin konvertirlengen valyutada sawdaları ámelge asırıla basladı hám ol 1,4 mln. AQSH dolların quradı. 2000 jıl fevralınan baslap birjada Tasiks (Tasix) Erkin Fond Indeksi esaplanatuǵın boldı. 2001 jıldıń sentyabrinde «Tashkent» Respublika fond birjası ǴMDA mámleketleriniń ―Xalıqaralıq birjalar associaciyası‖na qabıl qılındı.

«Tashkent» Respublika fond birjası ashıq akcionerlik jámiyeti formasında shólkemlestirilgenligi sebepli onı basqarıw organlarınıń quramı ózine tán ózgeshelikke iye. Akcionerlerdiń ulıwma májilisi basqarıwdıń joqarǵı shólkemi esaplanadı, bul tek ǵana investiciya mekemeleri bolıwı múmkin. Akcionerlerdiń ulıwma májilisleri aralıǵındaǵı dáwirde birjanı basqarıwı menen baqlawshı keńes shuǵıllanadı. Keńestiń aǵzaları akcionerlerdiń ulıwma májilisi tárepinen saylanadı. Birjanıń gezektegi xızmetin basqarıwdı birja aǵzalarınan dúzilgen basqarıw ámelge asıradı. Basqarıw xızmetin tekseriwshi shólkem reviziya komissiyası bolıp, onıń juwmaqlarısız akcionerlerdiń ulıwma májilisi basqarıwdıń jıllıq esabatın tastıyqlaw huquqına iye emes.

«Tashkent» RFBnıń barlıq funkcional bólimlerin eki toparǵa bóliw múmkin.

Birinshi topar - bul ápiwayı kárxanalarǵa tán bólimler esaplanadı. Buǵan tómendegiler kiredi: isler basqarması, birjaǵa tóleniw lazım bolǵan jıyımlar hám tólemlerdiń óz waqtında kelip túsiwin qadaǵalawshı esap-kitap tóleminiń finans basqarması, huquqıy basqarma, baspaxana xızmeti, ǵalaba xabar quralları menen islew xızmeti hám sırtqı baylanıslar xızmeti menen maǵlıwmatlar basqarması. Usı bólimlerdiń wazıypaları hámmege belgili, yaǵnıy qálegen basqa xojalıq júrgiziwshi sub‘ektlerdiń wazıypaları menen birdey. Ekinshi topar - bul belgili

birja ózgesheliklerine iye bolǵan tek ǵana fond birjalarına tán bolǵan bólimler.

Olarǵa tómendegiler kiredi:

- sawdalardı tayarlaw hám ótkeriw basqarması, ol sawdalardı shólkemlestiriwge tiyisli ámelge asırılatuǵın pútkil shara-ilájlar kompleksine - brokerlerdi teńlestiriwden baslap, olar tárepinen pitimler dúziw hám tiyisli hújjetlerdi rásmiylestiriw boyınsha operaciyalardıń tolıq túwelleniwine shekem juwap beredi. Oǵan tómendegiler kiredi:

- sawdalardı tayarlaw hám ótkeriw xızmeti, ol sawdalardı tayarlaw, shólkemlestiriw hám ótkeriw isleriniń tolıq procesin, yaǵnıy brokerlerden bahalı qaǵazlar aldı-sattısına tiyisli talapnamalardı qabıl qılıwdan baslap, arnawlı dástúriy - texnik sawda kompleksi járdeminde ótkeriletuǵın sawdalarǵa xızmet kórsetiw islerine shekem ámelge asıradı;

- pitimlerdi dizimge alıw hám rásmiylestiriw xızmeti, ol birjada dúzilgen pitimlerdi dizimge alıw, sawda ilájlarınıń juwmaqlawshı basqıshında olardıń rásmiylestiriw islerin ámelge asıradı;

- akcionerler, birja aǵzaları menen óz ara sheriklik qılıw hám ekinshi dárejeli bólim jamiyetleri xızmetin muwapıqlastırıw basqarması, ol akcionerler menen islew, birjaǵa aǵzalıqtı rásmiylestiriw, brokerlik mekemelerin akkreditaciyalaw, olardıń pastportların júrgiziw, shólkemleskenlik talaplarǵa boysınıwdı qadaǵalaw (brokerlerde guwalıqlardıń barlıǵı, aǵzalıq vznoslarınıń óz waqtında tóleniwi, jıl dawamında brokerlik ornınan paydalanıw), brokerlik orınlarınıń ijara shártnamaların, birja aǵzalarınıń quramınan shıǵıwdı rásmiylestiriw wazıypaların ámelge asıradı, sondayaq, birjanıń regionallıq juwapkershiligi sheklengen kárxanalrınıń xızmetin qadaǵalaydı;

- texnikalıq támiynat basqarması birja sistemaları xızmeti, orgtexnikadan paydalanıw hám oǵan xızmet kórsetiw xızmeti hámde baylanıs xızmetinen quralǵan.

Fond birjasınıń quram bólimleri qatarında komissiyalar ayırıqsha orın tutadı. Olar, ádette, fond birjasınıń islewshileri - joqarı qánigeli, tájiriybeli qánigelerinen dúziledi.

Ekspert-kotirovka komissiyası bahalı qaǵazlardıń birja sawdalarında kotirovka qılınıwına ruqsat etiliwi imkaniyatların anıqlaydı, listing, delisting, relisting hám basqa da usınday ilájlardı ámelge asıradı.

Xrzirgi kúnde «Tashkent» Respublika fond birjası respublikanıń hár bir oblastında óziniń juwapkershiligi sheklengen bólimlerine iye.

7.3. Birjadan tısqarı elektron sawda sistemaları hám olardıń xızmeti

Dúnya sawda ámeliyatında házirgi waqıtta, tpadicion birja sistemasına alternativ sıpatında, sawdanıń jańa forması, yaǵnıy birjadan tısqarı elektpon sawda sistemaları, keń tarqaldı. Bunday sistemalardıń payda bolıwına hám tez pátler menen rawajlanıwına bazap kólemi hám talaplardıń hádden tısqarı artqanlıǵı, zamanagóy axbopot kommunikaciyalap texnologiyalapınıń (kompyutep texnikası, infopmacion texnologiyalap hám baylanıs telekommunikaciyalapı) bazar ekonomikasına hám bizneske keń kirip keliwi sebep boldı.

Elektpon sawda sisteması - bul tovarlardıń (sawda obyektleriniń) birjadan tısqarı sawdasınıń shólkemlesken qurallar hám axbopot texnologik kommunikaciyalap kompleksi járdeminde bir pútin infopmacion fazada shólkemlestiriwshi shólkemlesken-huquqıy formada (yuridikalıq shaxs statusında) dúzilgen quramalı tarmaqlanǵan sawda sisteması bolıp, óz qatnasıwshılarına pitim haqqında shártnama dúziw, dúzilgen shártnama parametrlerin tekseriw, kliringti

(esap-kitaptı) ámelge asırıw, pitim talapların aqırına shekem orınlaw (tólemdi ámelge asırıw hám bahalı qaǵazlardı jańa iyesine beriw) boyınsha qolay hám jeterli imkaniyatların beriwshi shólkemlesken bazar mexanizmi. Bunda sawda qatnasıwshıları birbirleri menen viptual infopmacion, úzliksiz sawda rejiminde real tovaplap sawdası aylanısına kiredi. Usı sistemada hár qıylı tovap (sonnan bahalı qaǵazlar) aylanısta bolıwı múmkin.

Bahalı qaǵazlar boyınsha birjadan tısqarı sawdalar shólkemlestiriwshisiniń xızmeti degende, investorlarǵa dáldálshılardı jallamastan turıp sawdalarda qatnasıw imkaniyatın beriwshi arzalar qabıl qılıw punktleri, arnawlı kompyuter sawda sistemalarınan paydalanıwdıń belgilengen tártipleri boyınsha bahalı qaǵazlar sawdasın shólkemlestiriw xızmeti túsiniledi.