Házirgi ádebiy process boyınsha lekciya

Sorawlar.

1.Házirgi dramaturgiyanıń rawajlanıw barısı haqqında aytıp beriń. 2.A.Ótalievtiń «Ernazar Alakóz» dramasınıń ideya-mazmunı qanday?

3. Q.Matmuratovtıń «Bir úyde eki ómir», «Ákeli jetimler», «Ómirbek hám tazsha»,

«Aq tekesh hám kók tekesh» komediyaları haqqında aytıp beriń hám olardıń dramaturgiyadaǵı ornı qanday?

11 TEMA: Házirgi ádebiy proсestiń izertleniwi. JOBA:

1.Házirgi ádebiy proсess hám ádebiyattanıw.

2.Házirgi ádebiyattanıwdaǵı ilimiy izertlewlerge sholıw.

Ózbekistan Respublikası Ǵárezsizlik alǵannan keyin ádebiy proсesstiń rawajlanıwı hám onı izertlew máseleleri júzege keldi. Sebebi, endi ilim izertlew tarawında da jańasha kóz-qaraslar menen ilimiy jumıs alıp barıw kerek ekenin ilimpazlar jaqsı túsine basladı. Sebebi XX ásir qq ádebiyatına názer salǵanımızda 20-jıllardıń qq ádebiyatında ádebiyattıń ústinen partiyalıq qadaǵalawdıń kem-kemnen kúsheygenin, jazıwshı-shayırlardıń kóz-qarasındaǵı siyasiy shekleniwshiliktiń payda bolǵanın bilemiz. Sonday-aq usılardıń saldarınan agitaсiyalıqpropagandalıq xarakterdegi, qurǵaq shańaraqqa qurılǵan, din iyelerin, bardashlı adamlardı jónlijónsiz minge alǵan shıǵarmalar kóbeygeni hesh kimge sır emes. Al 80-jıllardaǵı qqádebiyatında bolsa sol dáwirdegi halqımızdıń siyasiy-jámiyetlik, ekonomikalıq hám mádeniy ómirindegi ózgerislerdiń ádebiyatqa tiygizgen tásiri nátiyjesinde ádebiyattıń rawajlanıw baǵdarları ózgeriske ushıradı. Máselen, Qaraqalpaqstanda mádeniy revolyuсiyanıń tabısları, mekteplerdiń sanınıń kóbeyiwi, muǵallimler institutınıń, ilim izzertlew institutınıń ashılıwı, mámleketlik teatrdıń júzege keliwi, baspa sózdiń rawajlanıwı, jáne bul dáwirde jazıwshı shayırlardıń qatarınıń tolıwı, dóretiwshilik diapozınıń keńeyiwi, Qaraqalpaqstanda jazıwshılar soyuzınıń dúziliwi h.t.b. waqıyalardıń tásirinen ádebiyatta ideyalıq-tematikalıq, janrlıq, formalıq baǵdar júzege keldi. Al 80-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap jalpı repressiyada kóplegen jámiyelik hám mámleketlik iskerlerdi nahaqtan jazalaǵan edi. Bul jaǵday ádebiyatqa tolmas zıyan tiygizdi. Sonday-aq usı dáwirde ádebiyatta Konfliktsizlik teoriyası payda boldı. 50-60-jıllardaǵı qq-ádebiyatında jazıwshı-shayırlar sheberlik máselesine ulken itibar berdi. Sonlıqtan kórkem izleniwshilikler alıp barıwǵa eristi. Mine 80jıllarǵa kelip ádebiyatımızda jańa burılıslar payda bola basladı. Usı dáwirdiń birinshi yarımında 50-60-jılday ómir súrgen soсialistlik realizm usılı biykarlana basladı. Poeziya eń jawınger janrǵa aylanıp, ol dáwir ruwxın beriwge eristi. Biraq usı yarım jılda poeziyadaǵı kórkem sózlilik, jasqanshaqlıq, subektivlik, ekinshi yarımda ashıq sózlilikke, batırlıqqa awısa basladı. Mine ádebiyatımızdıń usı kúnge shekem rawajlanıw baǵdarların házirgi ádebiyat menen salıstırǵanımızda ádewir jetiskenliklerge erisilgeni kózge taslanadı. Máselen usı dáwirdegi poeziyanı alıp qarayıq. Házirgi dáwirdegi qqshayırlarınıń shıǵarmalarınıń kórkemliginiń artıp, forma tańlawda izleniwshilik payda etip, qosıq qurılısında jańalıqlardı júzege shıǵardı. Bunda shayırlardıń jańasha kóz-qarası tásir etse,ekinshiden sırtqı ádebiy tásirdiń de nátiyjesi dep qarawǵa boladı. Usı dáwir qqshayırları pikirdi jetkeriw ushın ıqsham kompaziсiyalıq formadan utımlı paydalanǵan. Yaki bolmasa proza janrın alıp qarayıq, ǵárezsizlikten aldınǵı qqjazıwshılarınıń shıǵarmalarında kóbinese, ya alıs ótmish waqıyalarına, ya birde oktyabr awdarıspaǵı aldındaǵı yamasa sol dáwirdegi waqıyalardı suwretlewge umtıldı. Bul jolda, álbette, olar belgili tabıslarǵa da eristi. Biraq, bunda kommunistlik ideologiyanıń tásiri basım boldı. Mine ǵárezsizlikke erisilgennen keyin ádebiyatta baslı qural bolıp kelgen soсialistlik realizmniń iskenjesinen qutılǵan, kórkem sóz ustalarımız jámiyetlik turmıs waqıyaların óziniń bar halında, túrlishe, ráń-báreń jaǵdayında suwretlewge múmkinshilik aldı. Mine,

ádebiy hárekettiń usınday jaǵdayların izertlewde de jańasha baǵdar kerek ekni kózge taslandı. Sonlıqtan, házirgi ilim izertlewshilerdiń miynetlerinde ádebiy proсess jańasha mazmunǵa hám formaǵa iye bolǵan kóriniste izertlengen. Máselen; filologiya ilimleriniń doktorları: Yu.Pahratdinovtıń, Á.Pahratdinovtıń, Q.Járimbetovtıń, Q.Orazımbetovtıń, S.Bahadırovanıń,

J.Eshniyazovtıń, A.Hamidovanıń h.t.b. ilimiy miynetlerinde usınday jańa pikirlerdi ushıratamız. Sorawlar.

1.Házirgi ádebiyattanıwdaǵı ilimiy miynetlerge sholıw jasań.

2.Belgili ilimpazlar Á.Paxratdinov, Q.Járimbetov, Q.Orazımbetov, S.Bahadırova hám t.b. ilimiy miynetlerinde qanday máseleler izertlengen

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Nurjanov P. Dáwir talabı hám kórkem ádebiyat. Nókis, 1992

2.Nurjanov P. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası. Nókis, 2003

3..Mámbetov Q. Ádebiyat teoriyası. Nókis, 1995

4.Orazımbetov.Q. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası.Nókis, 2004.

5.Járimbetov Q. XIX ásir qaraqalpaq klassik lirikasınıń janrlıq qásiyetleri. Nókis, 2004

12 TEMA: Ádebiyattanıw ilimindegi teoriyalıq, problemalıq izertlewler

JOBA:

1.Ádebiyattıń lirika janrınıń izertleniwine sholıw.

2.Poeziya tarawınıń izertleniwindegi baslı wazıypalar.

3.Ádebiyattanıw iliminde ádebiyat teoriyasın izertlewdegi máseleler haqqında.

Kórkem ádebiyattıń kóp ǵana máseleleri, ásirese, lirika janrınıń rawajlanıwı, kórkemlik qásiyetleri máselesi barlıq ádebiyatshılardıń dıqqat-itibarın ózine tartıp keldi. Sonıń ushın házirgi kúnge shekem qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde teoriyalıq máselelerge, qosıq qurılısına baǵıshlanǵan birqansha ilimiy miynetler júzege keldi. Filologiya ilimleriniń doktorı S.Axmetovtıń dúzgen «Ádebiyattanıw terminleriniń qısqasha sózligi» (Nókis, 1972) miynetinde ádebiyattanıw iliminiń barlıq tarawları, sonıń ishinde qosıq elementleri: uyqas, bánt, ırǵaq sıyaqlı máseleleri jóninde túsinik berilgen hám bul miynet poeziyanıń kórkem formaların biliwde hám úyreniwde qunlı miynetlerden bolıp tabıladı.

Belgili ádebiyatshı Q. Muratbaevtıń «Qaraqalpaq poeziyasında qosıq qurılısı» (Nókis,1977) degen miynetinde qosıq ólshemleri, ritm, uyqas, buwnaq, tarmaq sıyaqlı máseleler jóninde keńnen sóz etiledi. Bul jumısta izleniwshi qaraqalpaq qosıq qurılısın túrkiy tilles xalıqlardıń poeziyası menen tipologiyalıq xarakterde ekenin materiallarǵa súyengen halda izertlegen.

Prof. K.Mámbetovtıń «Ádebiyat teoriyası» (Nókis,1995) atlı monografiyasında da ádebiyattıń barlıq tarawları menen birgelikte lirika hám onıń kórkem formaları haqqında teoriyalıq sıpatlamalar beriledi.

Filologiya ilimleriniń doktorı Q.Orazımbetovtıń «Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq lirikasında kórkemlik izleniwshilik» (Nókis, 1992) atlı kandidatlıq dissertaсiya jumısında hám «Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası» (Nókis, 2004) atlı monografiyalıq jumısında házirgi qaraqalpaq lirikası jóninde sóz ete otırıp, kórkem forma salasında da rawajlanıwdıń bar ekenin izertlegen. Sonıń ishinde qaraqalpaq ádebiyatında erkin qosıqlardıń janrlıq ózinshelikleri, olardıń formalıq qásiyetleri, olardı payda

etetuǵın tiykarǵı elementler, qosıqtıń dúzilisi sıyaqlı máseleler kórkem tekstlik materiallarǵa tiykarlanǵan halda izertlegen hám tiyisli juwmaqlar shıǵarılǵan.

Filologiya ilimleriniń doktorı Q.Járimbetovtıń «XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı» (Nókis,2004) degen monografiyalıq jumısında qaraqalpaq lirikasınıń milliy kórkemlik saǵaları, XIX ásirdegi qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq ózgeshelikleri anıqlanıp klassifikaсiyalanadı.

1970-2000-jıllar qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıw ózinshelikleri haqqında qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde birqansha izertlewler payda boldı. Olardan: Z.Bekbergenovanıń «Házirgi zaman qaraqalpaq poeziyasında xalıq awızeki poetikasınıń dástúrleri (70-80-jıllar)» (Nókis, 1995) degen kandidatlıq dissertaсiya jumısında 70- 80-jıllar qaraqalpaq poeziyasında xalıq awızeki poetikasındaǵı dástúrlerdiń, qosıq formalarınıń shayırlar T.Jumamuratov, I.Yusupov,

T.Mátmuratov hám t. b. poeziyasında qollanılıw ózinshelikleri haqqında bahalı pikirler aytılǵan.

A.Hamidova «I.Yusupovtıń tvorchestvosı hám Evropa ádebiyatı (Ádebiy baylanıslar hám ádebiy tásirler máselesi)» (Nókis, 1999) degen kandidatlıq dissertaсiya jumısında Evropa ádebiyatınıń ádebiy tásiriniń qaraqalpaq ádebiyatındaǵı kórinisin belgili shayır I.Yusupovtıń lirikası mısalında jaqsı analizlegen.

M.Mámbetovanıń «I. Yusupov poeziyasınıń qosıq qurılısı» (Nókis, 1999) atlı kandidatlıq dissertaсiya jumısında da qosıq elementleri: uyqas, ólshem, bánt, buwnaq haqqında keńnen toqtalıp, olardıń qosıqtı payda etiwdegi áhmiyeti shayır I.Yusupovtıń qosıqları mısalında izertlengen.

E.Eshniyazovanıń «Tólepbergen Mátmuratovtıń lirikası (Ideyalıq-tematikalıq, janrlıq hám kórkemlik ózinshelikleri)» (Nókis,2000) degen kandidatlıq dissertaсiya jumısında da usı dáwir qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıw ózinshelikleri, ideyatematikalıq baǵdarları, qaraqalpaq lirikasınıń janrları sıyaqlı máseleler tek ǵana belgili shayır T.Mátmuratovtıń dóretiwshiligi mısalında anıqlanǵan. Sonday-aq, bul dissertaсiyada T.Mátmuratovtıń dóretiwshiliginde keńnen qollanılǵan erkin qosıqlardıń janrlıq, formalıq qásiyetleri boyınsha da jaqsı teoriyalıq pikirler aytılǵan

D.Paxratdinov óziniń «I.Yusupov lirikasında Shıǵıs klassikleri dástúrleri (Ádebiy baylanıslar hám tásirler haqqında)» (Nókis,2001) degen kandidatlıq dissertaсiyasında qaraqalpaq poeziyasında Shıǵıs klassikleriniń dóretken obrazlarınıń, Shıǵıs poeziyası dástúrlerindegi ideyalıq baǵdardıń hám Shıǵıs klassikleriniń janrlarınıń házirgi qaraqalpaq poeziyasında sáwleleniwin belgili shayır I.Yusupovtıń dóretiwshiligi mısalında izertlegen. Shayırdıń lirikası Shıǵıs klassikleri Nawayı, Fizulı, Maqtımqulı hám t.b. shayırlardıń dóretiwshiligi menen salıstırılıp

úyrenilgen.

Usınday ilimiy miynetler 90-2000-jıllar qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıw jaǵdayların, hár táreplemeli jetiskenliklerge eriskenligin anıqlawda úlken áhmiyetke iye.

Qaraqalpaq poeziyasındaǵı erkin qosıqlar haqqında filologiya ilimleriniń kandidatı P.Nurjanovtıń «Verlibr haqqında oylar» («Ámiwdárya», 1990, N 4), atlı maqalası da dıqqatqa ılayıq. Avtor óz maqalasında erkin qosıqqa teoriyalıq sıpatlama beriw menen birge ózinen burınǵı erkin qosıqtı izertlegen rus ilimpazlarınıń qosıqtıń janrlıq hám formalıq jaqtan ózinshelikleri haqqında aytqan pikirlerine de óziniń kóz qarasın bildiredi. Bul maqala qaraqalpaq ádebiyatında e rkin qosıqlardı úyreniwde áhmiyetligi menen belgilenedi.

E.Eshniyazovanıń «T.Mátmuratovtıń dóretiwshiliginde erkin qosıq forması» («Ámiwdárya», 1998, № 1-2), Q.Yusupovtıń «Erkin qosıq qaraqalpaq ádebiyatında jańalıq pa?». («Jas Leninshi», 1991, 12-noyabr), H.Ayımbetovtıń «Appaq dumanlar atında» («Jas Leninshi», 1990, 5-yanvar) sıyaqlı avtorlardıń maqalaları qaraqalpaq ádebiyatında erkin qosıqlardıń ózine tán janrlıq qásiyetleri, onıń basqa kórkem formalardan ayırmashılıqları haqqında jazıldı.

Qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimin jaqsı izertlep úyreniwde qaraqalpaq ilimpazları úlken xızmet atqarıp atır. Máselen, XX ásir qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimin rawajlandırıwda N.Dáwqaraev, M.Nurmuxamedov, S.Axmetov, Q.Maqsetov, Q.Mambetov hám t.b. ilimpazlar kóp miynetler etti. Sonıń ishinde ádebiyat teoriyası tarawı boyınsha belgili ilimpazlar S.Axmetov, Q.Mámbetov, Q.Járimbetov, J.Esenov hám t.b. miynetleri bahalı miynetlerden bolıp tabıladı. Olardıń ilimiy miynetleri qaraqalpaq ádebiyatınıń hártárepleme baǵdarların ashıp beriwde úlken bahalı jumuslar ekeni málim.

Belgili ádebiyatshı Q. Muratbaevtıń «Qaraqalpaq poeziyasında qosıq qurılısı» degen miynetinde qosıq ólshemleri, ritm, uyqas, buwnaq, tarmaq sıyaqlı máseleler jóninde keńnen sóz etiledi. Bul jumısta izleniwshi qaraqalpaq qosıq qurılısın túrkiy tilles xalıqlardıń poeziyası menen tipologiyalıq xarakterde ekenin materiallarǵa súyengen halda izertlegen.

Prof. K.Mámbetovtıń «Ádebiyat teoriyası» (Nókis,1995) atlı monografiyasında da ádebiyattıń barlıq tarawları menen birgelikte lirika hám onıń kórkem formaları haqqında teoriyalıq sıpatlamalar beriledi.

Filologiya ilimleriniń doktorı Q.Orazımbetovtıń «Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq lirikasında kórkemlik izleniwshilik» (Nókis, 1992) atlı kandidatlıq dissertaсiya jumısında hám «Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası» (Nókis, 2004) atlı monografiyalıq jumısında házirgi qaraqalpaq lirikası jóninde sóz ete otırıp, kórkem forma salasında da rawajlanıwdıń bar ekenin izertlegen. Sonıń ishinde qaraqalpaq ádebiyatında erkin qosıqlardıń janrlıq ózinshelikleri, olardıń formalıq qásiyetleri, olardı payda etetuǵın tiykarǵı elementler, qosıqtıń dúzilisi sıyaqlı máseleler kórkem tekstlik materiallarǵa tiykarlanǵan halda izertlegen hám tiyisli juwmaqlar shıǵarılǵan.

Filologiya ilimleriniń doktorı Q.Járimbetovtıń «XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı» (Nókis,2004) degen monografiyalıq jumısında qaraqalpaq lirikasınıń milliy kórkemlik saǵaları, XIX ásirdegi qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq ózgeshelikleri anıqlanıp klassifikaсiyalanadı. Olarǵa teoriyalıq sıpatlama beriledi.

Juwmaqlap aytqanda ádebiyat teoriyası házirgi ádebiyattanıwdıń izertleniwindegi baslı tarawlardan biri bolıp tur.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Nurjanov P. Dáwir talabı hám kórkem ádebiyat. Nókis, 1992

2.Nurjanov P. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası. Nókis, 2003

3..Mámbetov Q. Ádebiyat teoriyası. Nókis, 1995

4.Orazımbetov.Q. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám

13 tema. Ǵárezsizlik dáwirindegi ádebiy sın

1.1990-jıllardaǵı poeziya sını

2. Kórkem proza ádebiy sınnıń bahalawında 3.1990-jıllardaǵı dramaturgiya sını

XX ásirdiń 90-jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiy sınına baylanıslı da aytıwǵa boladı. Óytkeni tap usı jıllardaǵı reсenziyalar negizinen belgili ádebiyat sınshıları hám ádebiyat izertlewshileri bolǵan Q.Sultanov, Q.Bayniyazov, B.Qálimbetov, K.Allambergenov h.t.b. menen birge J.Esenov, Q.Orazımbetov, P.Nurjanov, Z.Bekbergenova h.t.b. sıyaqlı ádebiy estetikalıq oy menen ádebiyat ilimine sál keyinirek aktiv aralasıp atırǵan qálem iyeleri tárepinen burınnan qálemi ısılǵan hám jas buwındaǵı shayırlar bolıp esaplanǵan I.Yusupov, T.Jumamuratov, X.Seytov, B.Qayıpnazarov,

M.Seytniyazov, T.Mátmuratov, Sh.Seytov, T.Sársenbaev, K.Raxmanov, J.Izbasqanov, X.Dáwletnazarov, Á.Ótepbergenov, M.Jumanazarova, N.Tóreshova, Sh.Ayapov, O.Sátbaev, M.Berdievlardıń jańa toplamlarına yamasa olardıń ayırım iri kólemli jeke lirikalıq, liro-epikalıq shıǵarmalarına arnap jazıladı.

Marhum talantlı sınshı-ádebiyatshılardıń biri Qálimbet Sultanov 70-jıllardan berli ádebiy ómirdegi jankúyer sınshılardıń biri. Onıń 90-jılları da I.Yusupov, B.Qayıpnazarov, K.Raxmanov,

T.Sársenbaev sıyaqlı belgili shayırlardıń dóretpeleri tuwralı reсenziyaları járiyalanadı. Q.Sultanov shayır I.Yusupovtıń "Begligińdi buzba sen" toplamına jazǵan reсenziyasında, ondaǵı qosıqlardıń ideyalıq-tematikalıq ózgesheliklerine toqtay kelip mınaday qatarlardı keltiredi:

Jılan jalaǵanday dúkanlar kepti, Iygen jelinlerdi suw alıp ketti. Jumıs qaldı, aytıs bazarı qızdı, Birew joybarlasa, birewler sızdı…

Haqıyqatında da-bul jańa dáwirdiń poeziyası edi, bul járiyalılıqtıń sońı basqa bir muqamlarǵa dónip, "dáwirdiń, zamannıń gárdishi" basqa tamanlarǵa qaray dónip baratırǵan waqıttıń kórinisi ekenin túsinemiz. Sınshı-ádebiyatshı shayırdıń jańa toplamına pikir aytarda eń aldı menen usıǵan itibar bergen. Sonday-aq reсenziyada shayırdıń "Alıs Malayziya keshelerinde…" atlı qosıqlar dúrkinine de ayrıqsha toqtap, sol jerdegi "qızǵanısıp iyttey ırıldaspastan" jasap atırǵan tártip-intizam menen biziń minez-qulqımız arasındaǵı parqqa ser saladı.

Marhum talantlı sınshı-ádebiyatshılardıń biri Qálimbet Sultanov 70-jıllardan berli ádebiy ómirdegi jankúyer sınshılardıń biri. Onıń 90-jılları da I.Yusupov, B.Qayıpnazarov, K.Raxmanov,

T.Sársenbaev sıyaqlı belgili shayırlardıń dóretpeleri tuwralı reсenziyaları járiyalanadı. Q.Sultanov shayır I.Yusupovtıń "Begligińdi buzba sen" toplamına jazǵan reсenziyasında, ondaǵı qosıqlardıń ideyalıq-tematikalıq ózgesheliklerine toqtay kelip mınaday qatarlardı keltiredi:

Jılan jalaǵanday dúkanlar kepti, Iygen jelinlerdi suw alıp ketti. Jumıs qaldı, aytıs bazarı qızdı, Birew joybarlasa, birewler sızdı…

Haqıyqatında da-bul jańa dáwirdiń poeziyası edi, bul járiyalılıqtıń sońı basqa bir muqamlarǵa dónip, "dáwirdiń, zamannıń gárdishi" basqa tamanlarǵa qaray dónip baratırǵan waqıttıń kórinisi ekenin túsinemiz. Sınshı-ádebiyatshı shayırdıń jańa toplamına pikir aytarda eń aldı menen usıǵan itibar bergen. Sonday-aq reсenziyada shayırdıń "Alıs Malayziya keshelerinde…" atlı qosıqlar dúrkinine de ayrıqsha toqtap, sol jerdegi "qızǵanısıp iyttey

ırıldaspastan" jasap atırǵan tártip-intizam menen biziń minez-qulqımız arasındaǵı parqqa ser saladı.

Lekin, talantlı sınshınıń barlıq miynetleri menen reсenziyalarınıń sapası birdey emes. Atap aytqanda onıń B.Qayıpnazarov poeziyasına arnap jazǵan bir maqalasındaǵı pikirler orınlı bolıp, onda shayır dóretpelerindegi "gúl"diń ulıwmalasqan poetik obrazı durıs sóz etilgen.1 Biraq ondaǵı prolog yamasa kiris bóliminiń orınsız sozılıp ketiwin aytpaǵanda da, shayır poeziyasınan birde-bir qatar keltirilmegeni aytılǵan pikirlerge zıyan berip, ulıwma ádebiy sın miynettiń kompoziсyasında ábigerlendirip tur.

Al ádebiyatshı Yu.Paxratdinovtıń shayır K.Raxmanovtıń toplamına arnalǵan reсenziyasında onda jaslıq dáwirdiń jırlanıwı jeterli mısallar menen tallanǵan.2 Negizinen ondaǵı ádebiy sın pikirler Q.Sultanovtıń joqarıdaǵı sóz etken reсenziyasındaǵı oylar menen sáykes keledi hám Yu.Paxratdinov ózine qálegen bir temanı toplamnan bólip alıp tallawı da - bul sındaǵı ózinshe bir usıl bolıp kórinedi hám onıń utımlı tárepleri de bar.

90-jıllarda dóretilgen qısqa reсenziyalıq ádebiy sın úlgileri retinde J.Izbasqanovtıń saylandı dóretpeleriniń eki tomlıǵı haqqında Q.Orazımbetovtıń "Pikirler aǵımına sıǵasqan lirika" ("Erkin Qaraqalpaqstan", 5-oktyabr, 2000 j.), X.Dáwletnazarovtıń toplamları haqqında A.Murtazaevtıń

"Muhabbatsız dárt dárt e mes" ("Qaraqalpaqstan jasları", 5-sentyabr, 1996 j.), N.Ámetovtıń "Íǵbal" toplamı haqqında K.Qurambaev, K.Allambergenovlardıń birlikte jazǵan "Sıylıqqa múnásip kitap" ("Erkin Qaraqalpaqstan", 5-oktyabr, 2000 j.), usı toplam jóninde J.Esenovtıń "Watanshıl, kókiregi namalı talant" ("Ustaz", 23-mart, 2000j.), O.Sátbaevtıń "Jarılıs" atlı kitabı haqqında J.Esenovtıń "Jarılıstan tuwılǵan qosıqlar" ("Qaraqalpaqstan jasları", 24-aprel, 1993 j.), Z.Bekbergenovanıń talantlı úsh shayır J.Óteniyazov, O.Sátbaev, H.Ótemuratovalardıń tuńǵısh toplamları haqqında "Bir buwattan úsh gúl" ("Qaraqalpaqstan jasları") h.t.b. atap ótiw hám olardıń ayırım momentlerin de belgilew maqsetke muwapıq. Olardan talantlı jas sınshılardıń biri Q.Orazımbetov lirik shayır J.Izbasqanovtıń tábiyat lirikasınıń sırların, onda kishkene bir detallar arqalı psixologiyalıq parallelizm usılında dóretilgen pikir hám obrazlardı ("Bul jaqta kóldiń, shóldiń, shıraylı hámmesi de, hátteki tuwǵan jerdiń unaydı hárresi de"), belgili ádebiyatshı A.Murtazaev bolsa talantlı qálem iyesi X.Dáwletnazarovtıń muhabbat lirikasın dástúriy klassikalıq úlgiler menen de salıstırıp, olardaǵı dáwir dúmpiwinen tuwılǵan oylardı, tereń lirizmdi

("Iyesiz jurt" poeması h.t.b.), xalıqlıqtıń ózgeshe usıllar menen de sáwlelengenin ashadı.

K.Qurambaev hám K.Allambergenovlar shayırdıń biri N.Ámetov dóretpelerindegi tuwılǵan jer teması shayırdıń filosofiyalıq, gumanistlik pikirlerine dıqqat awdaradı.

J.Esenov shayır O.Sátbaevtıń "Jarılıs" toplamın (1993) da sátli tallap, onıń poeziyasındaǵı obrazlılıqtı, tereń oylılıqtı, kartinalıq kórinislerdiń de baylıǵın orınlı kórsetken.

90-jıllardaǵı ayırım reсenziyalıq maqalalar "problemalıq reсenziya" dárejesine kóterile alıwı menen de sıpatlanadı. Usı kózqarastan talantlı ádebiyatshı Q.Bayniyazovtıń "Allanı umıtpayıq",3 jas sınshılardan Z.Bekbergenovanıń "Xalıq shayırınıń bahalı miyrası"4 maqalapların ayrıqsha moyınlaw kerek. Olarda Q.Bayniyazov shayır Á.Ótepbergenovtıń "Allańdı umıtpa" dástanınıń ózgeshelikleri menen shayırdıń liro-epikalıq janrǵa qosqan jańalıqların, keń túrde tallaydı.

90-jıllardaǵı ádebiy sınımızdıń sıpatlı ózgeshelikleri haqqında sóz etkende onıń reсenziyalıq formasınıń talantlı jas shayırlarımızdı kópshilikke tanıtıwǵa ayrıqsha xızmet e tip atırǵanın, yaǵnıy olardıń publiсistikalıq, úgit-násiyatlıq

1Sultanov Q. Kewil hám júrektiń poeziyası. "Erkin Qaraqalpaqstan", 9-fevral, 1999.

2Paxratdinov Yu. Jaslarǵa júregi jaqın insan. "Qaraqalpaqstan jasları", 21-mart, 1996.

3Bayniyazov Q. Allanı umıtpayıq. "Ámiwdárya", 1997, №12, 104-108 bb.

4Bekbergenova Z. Xalıq shayırınıń bahalı miyrası. "Qaraqalpaqstan jasları", 1-avgust, 1996.

(propagandalıq) qásiyetin de ayrıqsha belgilep ótiw kerek. Eger biz usı jıllardaǵı baspa sóz betlerine qarasaq B.Qálimbetov óz reсenziyalarında Sh.Ayapov,5 M.Berdiev, O.Sábaev, J.Óteniyazov, R.Ayapbergenov6 sıyaqlı jas shayırlardıń sınshı ádebiyatshı P.Nurjanov óz kásiplesi, sınshı Q.Orazımbetovtıń,7 Z.Bekbergeova jas shayır hám prozaiklerden J.Óteniyazov, O.Sátbaev, H.Ótemuratovanıń8 professor J.Qayırbaev Tursınbay Ábdijabbarovtıń9 tuńǵısh tabısların qutlıqlap, olardı kópshilikke xabarlawǵa asıǵadı, ózleri sezgen kemshilikler haqqında da sóz etedi. Haqıyqatında da bulardıń kópshiliginiń atları hámmege biraz waqıtlardan-aq tanıs bolıp, tap házirgi payıtları olardıń qálemleri biraz ısılıp qalǵan dewge de boladı. Sonlıqtan sınshılarımızdıń, talant ushqınların kóre alıwı, ádebiy estetikalıq oydıń aldın boljay alıwshılıq qásiyeti ushın eń jaqsı nárselerdiń biri ekeni maqullaytuǵın qubılıs.

XX ásirdiń 90-jıllarındaǵı qaraqalpaq ádebiy sınında dóretilgen "tvorchestvolıq portret" lerdiń jaǵdayına, teoriyalıq hám ámeliy názer menen de qarar bolsaq, onda usı tarawdaǵı biraz izlenisler hám ayırım kemshilikler de belgili boladı. Álbette, ádebiy sınnıń, ulıwma kórkem ádebiyattıń da qálegen tarawında hámme waqıtları birden tabısqa erisiw kete beriw, sol janrdıń talaplarında birden meńgerip, kópshilik deydinen shıǵa biliwde qıyın.

belgili sınshı marhum Q.Sultanov bir qısqa portretinde10 K.Raxmanov poeziyasın shaǵın hám ótmili etip sóz etedi, al sınshı Q.Orazımbetov11 portretlik-reсenziya sıpatına iye dóretpesinde jas shayır M.Berdievtiń qosıqların júdá berilip tallap, ondaǵı "sıǵasqan oy aǵımların, tereń pikirlewlerdi, shayırdıń oylaw sheńberiniń ádewir keńligin", simvoliko-metaforalıq, astarlıq qásiyetlerdi, qosıq qurılısındaǵı jańalıqlardı da durıs tallaydı. Ol jas shayırdıń "Sońǵı oq" atlı poemasına da orınlı pikirler hám eskertiwler aytadı.

Poeziyadaǵı bunday qásiyetlerdi, qósıq qurılısındaǵı jańalıqlardı kóre alıwshılıq ádebiyatshı-sınshılar Q.Orazımbetov, H.Ótemuratova, P.Nurjanov, B.Genjemuratov, Z.Bekbergenovalardıń portretlik maqalalarına da tán. P.Nurjanov óz portret maqalalarınıń birin "izertlewin kútip turǵan dóretiwshilik iyesi"12 dep ataydı hám onda balalar shayırı X.Saparovtıń dóretiwshilik tulǵası jaratıladı. Jas ádebiyatshılar tárepinen dóregen bunday portretlik sın miynetler qısqa kólemli bolsa da quwatlawǵa tuwra keledi. P.Nurjanovtıń "Shayırdıń ishki erkinligi haqqında oylar"13 degen maqalasındaǵı M.Jumanazarovanıń poeziyası haqqında pikirleri de qızıǵarlı hám tásirli shıqqan.

Ádebiy sın portret dóretiwdegi eń jaqsı sıpatlardı akademik J.Bazarbaevtıń shayır I.Yusupov haqqında,14 belgili ádebiyatshı alım, marhum K.Mámbetovtıń xalıq shayırı T.Jumamuratov15 tuwralı portretlik miynetlerinen kóriwge boladı.

K.Mámbetovtıń shayır T.Jumamuratov haqqında dóretken portretlik maqalasında ádebiyatshı-sınshı shayırdıń ómirine baylanıslı kóplegen faktlerdi keltiredi de, negizgi máseleni onıń satiriklik shayırlıq psixologiyasın ashıwǵa, onıń xalıq tili, awızeki xalıq poeziyasınıń bay úlgilerin ózlestiriwine sheber uyqas, orınlı giperbola hám jarasımlı ótirik ósek, qásiyetlerin ashıwǵa qaratadı.

Atap aytqanda professional sınshı J.Narımbetovtıń ataqlı shayır I.Yusupovqa arnalǵan tvorchestvolıq portret túrindegi dóretpesi de16 tap usınday arnaw qosıǵı

5Qálimbetov B. Shayırlıq lapız. "Ámiwdárya", 1990, №8, 94-96 bb.

6Qálimbetov B. Oy tolǵawına salǵanda… "Ámiwdárya", 1991, №5, 89-94 bb.

7Nurjanov P. Shayır seziminiń sháshmesin izertlep… "Erkin Qaraqalpaqstan", 14-avgust, 1993.

8Bekbergenova Z. Bir buwattan úsh gúl. "Qaraqalpaqstan jasları",===

9Qayırbaev J. Tursınbaydıń tuńǵısh toplamı. "Qaraqalpaqstan jasları", 16-iyul, 1998.

10Sultanov Q. K.Raxmanovtıń poeziyası. "Qaraqalpaqstan jasları", 1997, 10-iyul.

11Orazımbetov Q. Poeziyanıń sırlı dúnyası. "Erkin Qaraqalpastan", 1993, 27-fevral.

12Nurjanov P. Izertlewin kútip turǵan dóretiwshilik iyesi. "Erkin Qaraqalpaqstan", 2000, 24-oktyabr.

13Nurjanov P. Shayırdıń ishki erkinligi haqqında oylar. "Qaraqalpaqstan jasları", 1998, 5-mart.

14Bazarbaev J. Sózi muhabbatqa, muhabbatı qosıqqa aylanǵan shayır. "Erkin Qaraqalpaqstan", 1999, 29-aprel.

15Mámbetov K. Sóz zergeri Tilewbergen… "Erkin Qaraqalpaqstan", 1995, 28-dekabr.

menen juwmaqlanǵan. Biraq, tilekke qarsı bul sınshınıń ulıwma dóretiwshiligi moyınlansa da17, tap usı portretlik dóretpeni K.Mámbetovtıń maqalası menen qatar qoyıw qıyın. Sebebi, onda burınnan belgili úlken talant iyesi tuwralı jańa pikir joq, hátteki ájayıp sóz zergeri I.Yusupovtay ullı insannıń sońǵı dáwirleri dóregen, biraq ele pikir aytılmaǵan qosıqları tallanbaǵan.

Kerisinshe bunda bizge belgili, aq soqpaq bolıp úlgergen baǵdarlamadaǵı hám sabaqlıq jáne xrestomatiyalardaǵı pikirler hám tallawlar qaytalap berilgen. Eń baslısı bul ádebiy sın portret dóretpesinde ǵárezsizlik ideologiyasınıń, hátteki jámiyetti qayta qurıwdıń da ruwxı kórinbeydi. Al, bul maqala-portrette: "Óziniń eń jaqsı dóretpelerinde I.Yusupov "peshanasın baxıt quyashı súygen, ıǵbal kesası okeanday lipildep tolıp turǵan dáwletli eldiń ájayıp hám tásirli obrazın jasaydı…"-degen sıyaqlı tek biziń ómirimizdi kótermelep, maqtap kórsetiwshi sózler menen sheklenedi. Sınshınıń óz maqalasınıń atın "Sahra gúli" dep qoyıwı da joqarıdaǵı pikirlerine logikalıq jaqtan pútkilley qarsı. Sebebi sonday maqtawlı, "…ıǵbal kesası okeanday lipildep turǵan dáwletli el "qalayınsha "Sahra" boladı?! Sonday-aq usı tema yamasa "at-aydar" I.Saǵıytovtıń ataqlı Berdaq shayır haqqında jazǵan "Sahra búlbili" atlı monografiyasın da esletip, soǵan eliklewdey bolıp kórinip tur. …Bul at hám tema Berdaq jáne ol ómir súrgen zaman ushın qonımlı hám jarasımlı. Tanılǵan sınshı ádebiyatshı ádebiy sın maydanındaǵı sheberlik, jańashıllıq ushın gúrese otırıp máseleniń usı táreplerin de eskermegeni ashındıradı. Solay etip, bir tutas

ádebiy sın portretlik dóretpeniń usınday kemshilikleri onıń sońındaǵı sınshı-ádebiyatshınıń poeziyalıq qatarları menen logikalıq jaqtan baylanıspaydı. Al qosıq jeke, dara halında jaman emes…

Poeziyanıń miynetkesh hám jan kúyer sınshılarınıń biri T.Mámbetniyazov ta 90jılları I.Yusupov, T.Qabulov, N.Tóreshova, T.Sársenbaevlardıń dóretiwshilik tulǵaların ashıp beretuǵın ádebiy sın portretler járiyaladı. Bul ádebiy sın dóretpeler de eń jaqsı unamlı tárepleri: temalarınıń áhmiyetliliginen baslap sol obektlerge pafoslı qatnası, talantlı dóretiwshilerdi durıs tanıy alıwı, ayırımlarınıń keń kólemliligi menen dıqqatqa ılayıq.

Talantlı hám aktiv sınshılardıń biri P.Nurjanovtıń J.Izbasqanovqa arnalǵan maqalasında durıs pikirler aytılǵan. "Kewil teńiziniń merwertleri" degen qosıqlar dúrkininiń ózgesheligi ondaǵı mediativlik oydıń baslı orındı iyelewi…Shayırdıń…qosıqlarınıń hár birinde salmaqlı oysezimlerdiń bir-birine ótlesip, qarısıp ketiwinen payda bolǵan aǵla tuyǵılar tán. Olardı oqıwshıǵa jetkeriwdiń ózinshe jolı bar. Bunda realistlik, romantikalıq, mifologiyalıq sıpatlar bir-biri menen birigip ketip, shayır ideyasın jarıqqa shıǵarıwǵa xızmet etedi.18

Eger biz usı pikirlerdi J.Izbasqanovtıń "Saylandı shıǵarmaları" (bir tomlıq, Nókis, "Qaraqalpaqstan", 2000.) menen salıstırıp qarasaq, olar shınlıqqa say, orınlı aytılǵan.

Al T.Mámbetniyazovtıń talantlı shayırlar T.Sársenbaev,19 N.Tóreshovalar20 dóretiwshiligine arnalǵan ádebiy sınshılıq portret-maqalalarında usı qálem iyeleriniń ádebiy dóretiwshilik tulǵaları jeterli dárejedegi poeziyalıq tekst mısalları menen ashılǵan.

T.Mámbetniyazov "Qosıqları kewillerdi terbeydi" tvorchestvolıq portretinde shayır

N.Tóreshovanıń poeziyası haqqında keń túrde sóz etedi. Avtor, bul portrette shayır tvorchestvosınıń rawajlanıw evolyuсiyasın durıs kórsetip bere alǵan.

16Narımbetov J. Sahra búlbili. "Erkin Qaraqalpaqstan", 1999, 1-iyul.

17Esenov J. Tanılǵan ádebiyatshı-sınshı. "Qaraqalpaqstan jasları", 1997, 17-aprel, h.t.b.

18Nurjanov P. "Lirika-meniń ómirim, pútin barlıǵım". "Ustaz", 2000, 12-oktyabr.

19Mámbetniyazov T. Shayır shabıwılǵa shıqsa…"Ámiwdárya", 1990, №7, 104-109 bb.

20Mámbetniyazov T. Qosıqları kewilerdi terbeydi. "Ámiwdárya", 1998, №5, 83-91 bb.

Onıń J.Dilmuratovtıń 70 jıllıǵına baylanıslı jazılǵan tvorchestvolıq portret maqalasında21 usınday eń jaqsı qásiyetler bar. Avtor portretlik maqalada sınshı shayır tvorchestvosın shaǵın túrde júdá durıs hám tásirli, oy salarlıqtay etip sıpatlap bere alǵan. Portret maqalanıń atı da zatına say qoyılǵan. Negizinde usınday alıstan ózine shaqırıp turatuǵın at-temalardıń ózi sol dóretpelerdiń hár tárepleme sheberlik sırlarınıń biri. Q.Sultanov ta maqalanıń atamasın tallap otırǵan shayırdıń poetikalıq qatarlarınıń birinen alǵan.

Biz joqarıda J.Bazarbaev, K.Mámbetovlardıń tvorchestvolıq portret túrindegi dóretpeleriniń geypara esselik sıpatları haqqında aytqan edik. Oǵan uqsas hám basqashalaw ózgesheliklerdi Á.Paxratdinovtıń xalıq shayırı Abbaz Dabılov haqqındaǵı esse-portretinen de22 kóriwimizge boladı. Maqala ádebiyatshı-ilimpazdıń balalıq jıllarınan-aq Abbaz shayırdıń qıssaxanlıq

ónerindegi sheberligin esselik usılda yadqa túsiriwge arnalǵan. Bılayınsha qaraǵanda ol jurnalistika menen publiсistikanıń úlgisi sıyaqlı bolıp kórinedi. Mısalı, ataqlı shayır I.Yusupov sınshı menen óz gúrrińinde "esse" tuwralı usınday pikir aytqan eken.23 Biraq biziń oyımızsha barlıq esselerdi de bulayınsha bir sóz benen bahalaw qıyın. Bul pikirimizdi Á.Paxratdinovtıń

Abbaz shayır haqqında "esse-portreti" ayqınlastırǵanday boladı. Sebebi onda xalıq shayırınıń qıssaxanlıq óneri konkret syujet detallar, janlı háreketler, dialoglar hám jetkilikli fakt jáne ádebiy tekstlik materiallar menen tiykarlı túrde ashılǵan. "Esse"ni yadqa túsiriw waqıyaları negizine qurılsa da, bunda Abbazdıń qıssaxanlıq sheberligin ádebiy estetikalıq jaqtan bahalaw anıq sezilip tur.

Sonlıqtan usıǵan uqsas dóretpelerdi ádebiy sınnıń janrlıq kóp túrliliginiń bir kórinisi "esseportret" dep esaplasa boladı.

Jeke shayırlar haqqındaǵı dóretiwshilik portretler bazda olardıń poeziya sınınıń belgili bir mashqalalarınıń, ayırım máseleleriniń átirapına da qurılıwı múmkin. Bunday maqalalardı

"problemalıq portretler" yamasa shártli túrde "portretshtrixlar" dep ataydı. Mısalı, Ayapbergen,24

Abbaz shayırlar25 hám T.Mátmuratov26 haqqındaǵı járiyalanǵan maqalalar usınday sıpatqa iye. Olardan birinde talant iyesiniń filosofiyalıq kózqarası, soсiologiyalıq máselesiniń, ekinshisinde shayır tiliniń shireliligi, sheberligi, úshinshisinde shayır dóretiwshiliginiń tematikalıq baǵdardaǵı ózgesheligi úyrenilip, ulıwma ádebiy sın portret dóretiwdi jáne de túrlendiredi. Olardıń mazmunın konkret tallap otırmay-aq, álbette, bul da ádebiy sındaǵı unamlı qubılıs bolıp tabıladı. Sebebi ol

ádebiy sındı belgili bir qatıp qalǵan tar keste, tar qálipten qutqarıp, onıń túrleniwine, konkretlikke, az da bolsa jańalıqqa qaray baslaydı.

Geypara ádebiy sın portretler geyde belgili bir úlken-úlken qospalı, kóplegen janrlardı óz ishine qamtıytuǵın talant iyeleriniń tek ǵana poeziyaǵa, shayırshılıqqa tiyisli tárepin alıp sóz etiwi múmkin. Mısalı, kópshilik oqıwshı qáwimi Sh.Seytovtı úlken hám talantlı prozashı sıpatında tanıydı. Onıń poeziyasındaǵı jańashıllıq hám ideyalıq batıllıq, tematikalıq kóptúrlilik, formalıq izlenislerdi ápiwayı oqıwshılar ǵana emes, al sońǵı jas áwladlar bile bermewine kóp sebepler bar. J.Esenovtıń maqalası usı maqsetlerdi hám olardı ashıp beriwge túrtki salǵanı menen unamlı.

XX ásirdegi qaraqalpaq poeziyasında ózine ılayıq salmaqlı ornı bar shayır M.Seytniyazovtı shınında da "Shınlıqtı shıńlaǵan shayır"27 yamasa "Oyshıl hám

21Sultanov Q. "Aydın kólde ushtıń ǵaz bolıp…" "Ámiwdrya", 1998, №

22Paxratdinov Á. Abbadıń altın ǵáziynesi. "Ámiwdárya", 1991, №2, 103-111 bb.

23Shayır menen sáwbet. "Qaraqalpaqstan jasları", 2002, 24-noyabr.

24Bayniyazov Q. Ayapbergen shayır ateist bolǵan ba? "Ámiwdárya", 1990, №7, 102-103 bb.

25Esenov J. Tilinen pal taman shayır. "Erkin Qaraqalpaqstan", 1998, 25-avgust.

26Eshniyazova E. Tólepbergen Mátmuratovtıń Ana-Watan temasın ashıwdaǵı shayırlıq ózgesheligi. "Ámiwdárya", 1995, №7-9, 111-112 bb.

27Pirjanov S. Shınlıqtı shıńlaǵan shayır. "Sovet Qaraqalpaqstanı", 1991, 14-fevral.

haqıyqatshıl shayır"28 dep ataw usı dara tulǵanıń dúnyatanıwshılıǵı menen onıń tvorchestvolıq psixologiyasına, poetikalıq stiline, jeke ádep-ikramlıq minez-qulıq belgilerine de júdá tuwrı keledi.

90-jıllardaǵı qaraqalpaq ádebiy sınında soсial ádep-ikramlıq hám ádebiy tvorchestvolıq máselelerdiń de ortaǵa qoyılıwı biziń milliy ádebiy estetikalıq oyımız benen ulıwma xalqımızdıń kórkemlik hám ilimiy teoriyalıq dúnya tanıwshılıq dárejesin mazmun hám formalar jaǵınan, poetikalıq stiller kózqarasınan jáne de biyiklerge qaray kóterip kiyatır. Lekin geyde jańalıǵı joq, kópshiliktiń sezimlerin selt etkize de almaytuǵın portret tipindegi júdá qısqa maqalalar yamasa usıǵan uqsas nárselerdi jiyi ushıratamız. Anıǵıraǵı jas ilimpazlar D.Paxratdinovtıń "I.Yusupovásirimizdiń klassik shayırı" ("Ámiwdárya", 1999, №4, 58-59 bb.), Í.Pirnazarovtıń "Ábdiqádir shayırdıń dóretiwshiligi tuwralı jańa kózqaraslar" ("Ámiwdárya", 2000, №2, 99-100 bb.) atlı maqalalarında usınday kemshilikler ústem.

Bálkim, bunday tek ǵana faktalogiyalıq akademiyalıq basılım-jurnallar ushın málim dárejede kerek shıǵar. Degen menen belgili, ataqlı shayırlar tuwralı burınnan málim faktlerdi qaytalawdıń ne zárúrligi bar?! Tilekke qarsı bunday kemshilikler, jańalıqtıń yamasa ádebiy sınshılıq, ádebiy ilimiy tallawdıń jetispewshiligi tájiriybeli sınshı T.Mábetniyazovtıń "Xalıqtıń sóyler tiline aylanǵan shayır" ("Erkin Qaraqalpaqstan", 16-iyul, 1998) degen maqalasına da tán. Onda A.Dabılovtıń

100 jıllıq yubileyine arnalıp ǵana jazılǵan mapazbazlıq anıq sezilip tur. Portretlik maqalada burın bizge mektep sabaqlıqları arqalı da málim faktlerdiń ǵana qaytalanıwı kópshilikti qanaatlandırmaydı.

Joqarıdaǵı kópshilik ádebiy sın portretlik dóretpeler shayırlarımızdıń belgili sánelik merekelerine, sonday-aq bazılarınıń belgili bir sıylıqlarǵa usınılıwına baylanıslı jazılǵan. Sol sebepli olardıń barlıǵı da, derlik, obektiv yamasa iniсiativalı sın emes, al bastan aqırına maqtaw xarakterine qurıladı. Bul ádebiy sınnıń bir táreplemeliligine alıp kelmekte.

Álbette kórkem ádebiy proсessti háreketke keltiriwshi baslı kúsh-bul jeke dóretiwshilik iyeleri, jeke jazıwshı-shayırlar, dramaturgler hám ádebiyatshısınshılar bolıp esaplanadı.

Ádebiyat, ádebiy dáwirler mudamı bir qansha jeke dóretiwshi kúshlerdiń jedel háreketi arqalı júzege shıǵıp alǵa talpınadı, rawajlanıw shıńlarına qaray qanat qomlaydı.

Haqıyqatında XX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında poeziya menen qatar, proza hám dramaturgiya tarawları da rawajlanıwın dawam etti. 90-jıllardaǵı ádebiy sında, olardıń da dóretiwshi wákilleri qálemge iliniwi orınlı nárse. Solardan kórsetilgen waqıt ishinde prozashılardan Sh.Aytmatov, T.Qayıpbergenov, J.Saparov, K.Mámbetov, A.Áliev, G.Esemuratova, Ó.Xojaniyazov, dramaturg-jazıwshılardan J.Aymurzaev, S.Xojaniyazov, T.Allanazarov, ádebiyatshı-sınshılardan N.Dáwqaraev, M.Nurmuhammedov, S.Axmetov, tvorchestvosı bir neshe janrlardı da óz ishine qamtıǵan S.Májiytov, K.Mámbetov, S.Bahadırova sıyaqlı úlken-úlken kórkem sóz hám ilim iyeleri ádebiy sında óz aldına tvorchestvolıq portret sıpatında sóz etilgen, belgili dárejede olardıń tvorchestvolıq kebeti kórsetip berilgen.

XX ásirdegi dúnya klassikasına salmaqlı úles qosqan qırǵız jazıwshısı Sh.Aytmatov haqqında, ataqlı jazıwshınıń ózinshelikleri yamasa onıń bizge bergen sabaqları tuwralı professorlar Q.Kamalov29, Q.Sultanov30, jazıwshı-jurnalist hám ilimpaz S.Sadıqovlar31 maqalalarında aytıladı. Bul sınshı-ádebiyatshı hám alımlardıń ustaz prozashı, úlken filosofpsixolog sóz sheberiniń ózgeshelikleri

28Esenov J. Oyshıl hám haqıyqatshıl shayır. "Erkin Qaraqalpaqstan", 1995, 21-yanvar.

29Kamalov Q. Sh.Aytmatov dóretiwshiliginde adam táǵdiri. "Ámiwdárya", 2000, №5, 84-85 bb.

30Sultanov Q. Sheberliktiń jalını. "Ámiwdárya", 1998, №6, 105-107 bb.

31Sadıqov S. Jaslıq hámm muhabbat jırshısı. "Qaraqalpaqstan jasları", 1998, 24-dekabr.