Házirgi ádebiy process boyınsha lekciya

jetiskenlikleri.

4.XXI ásirdiń sońǵı 10 jıllıǵındaǵı ózbek ádebiyatınıń rawajlanıw tendenсiyası haqqında maǵlıwmat

XXásirdiń sonǵı on jıllıǵı da tamamlandı. Bul wakıt aralıǵında kóp ǵana elewli waqıyalardı bastan keshirdik. Burınǵı totalitar dúzimge tiykarlanǵan kúdiretli mámleket ıdırap, onıń ornında ǵarezsiz mámleketler payda boldı. Ózbekstan Respublikası da óz ǵárezsizligine iye boldı. Usınday sharayatta ruwxıy turmısımızdıń ajıralmas bólegi bolgan kórkem ádebiyattıń búgingi rawajlanıwı kanday? Onın rawajlanıw darejesi búgingi kún talabına juwap bereme? Burınǵı kommunistlik ideologiyanıń ádebiyattaǵı metodologiyalık quralı bolǵan soсialistlik realizmniń tiykarǵı prinсipleri bolǵan partiyalıq, klasslıq ideyalar h.t.b. da usı sıyaqlı qáliplerdiń qursawınan kórkem sóz ustalarımız qutıla aldı ma? Búgingi turmıs shınlıǵın suwretlewde kórkem sóz ustalarımız nelerge, qaysı táliymatqa, qaysı filosofiyalık tiykarǵa júginiw kerek? Burınǵı marksistlik-leninlik táliymat búgingi progressiv demokratiyalıq talaplarǵa juwap bere almaytuǵın bolsa, ádebiyatshı alımlarımız hazirgi kórkem ádebiy proсessti qaysı metodologiyalıq tiykarǵa tamauı kerek?

Mine usınday sorawlardı koyıp pánniń aldıǵa koyǵan makseti de házirgi qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwı baǵdarların, izertleniw jaǵdayların házirgi ádebiyattanıw iliminin hár tarepleme ósip rawajlanıwın házirgi ádebiy proсesste ádebiy túrlerdin qáliplesiw tendenсiyasın anıqlaw, házirgi ádebiy proсess hám poeziyanıń rawajlanıwı ádebiy proсesste prozanın ornı, dramaturgiyanıń házirgi ádebiy proсesstegi jaǵdayın búgingi kún ilminiń kóz-qarasınan bahalawdı hám úyreniwdi aldıǵa maqset etip qoydı. Mine usı jerde usınday sorawdıń tuwılıwı múmkin ádebiy proсess túsiniginiń ózi ne? Bul haqqında mınaday teoriyalıq túsinik beriwge boladı. Hámmemizge málim ádebiy prshсess yaki ádebiy háreketbul milliy ádebiyattıń yamasa dúnya ádebiyatınıń belgili bir dáwirde estetikalıq, ideyalıq, tematikalıq, kórkemlik h.t.b ózgerislerge ushırap rawajlanıwı. Ádebiy háreket barısında ayırım sekirgen ideyalar, kórkem formalar dáwir talabına ılayıq jańalanıp baradı. Bul jańalanıw ádebiy stillerdiń, ádebiy baǵdarlardıń usıllardıń, aǵımlardıń, mekteplerdiń ózgerip, jańalanıwına alıp keledi. Mine qaraqalpaq ádebiyatı da sonday ádebiy hárekette bolıp kelmekte. Máselen qaraqalpaq ádebiyatınıń ertedegi dáwirin alıp qarayıq. Ol dáwirdegi ádebiyat kóbinese halıq awızeki ádebiyatına súyenip kelindi hám usı dáwirde jazba ádebiyattıń bolmawı sol awızeki yadlawǵa tuwra keledi. Al XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatın ertedegi ádebiyat penen salıstırıp qaraǵanda usı dáwirdegi ádebiy proсess anıq kózge taslanadı. Mısalı, XIX qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ádebiy proсess ózine deyingi jıraw-shayırlardıń ádebiy - kórkem dástúrlerin pútkilley ózgertip, tikkeley jazba ádebiyatqa súyengen jańasha ádebiy jollar islep shıqtı. Usı dáwirde Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh shayırlar hám jańa ádebiy hárekettiń baslawshıları hám rawajlandırıwshıları boldı. Bul shayırlardın dóretpeleri jazba túrde saqlanıp qalǵanlıqtan biz sol dáwir ádebiyatındaǵı baslı ózgerislerdi, hárekette anıq bile alamız. Sebebi ótken ásirlerdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń aldıńǵı shayırlarınıń bir qatarı ózleriniń shıǵarmaların atap aytqanda awız ádebiyatınıń úlgilerinde dóretti. Máselen, bul nárse áh-ásirdegi qaraqalpaq shayırı Jiyen Amanlıq ulınıń dóretiwshiliginde orın alǵan.

Bul dástúr bir qansha ózgesherek formada Jiyennen basqa qaraqalpaq shayırlarınıń dóretiwshiliginde de orın aldı. Biraq ótken ásirlerdegi ádebiyattan XIX ásir ádebiyaınıń ádebiy háreketi jazba túrdegi bolǵanlıqtan onıń tematikalıq sheńberide keńeydi. Sebebi awız ádebiyatı dóretpeleriniń tematikası jazba ádebiyatqa qaraǵanda ádewir sheklengen, sheńberi tar keledi.

Sonlıqtan adamzat jámiyetiniń kem-kemnen ilgerilep rawajlanıwı menen adamlardıń ósip baratıaǵan ruwxıy talabın folklorlıq poeziya qandıra almaǵan gezlerinde, jámiyet aǵzalarınıń rawajlanıp baratırǵan sapalı jazba ádebiyattı dóretti. Mine jazba ádebiyattıń XIX ásirde payda bolıwı qaraqalpaq ádebiyatınıń usı dáwirde rawajlanıw ayrıqshalıqların belgilep berdi yaǵnıy ádebiy háreketin anıqladı. Mine sonday jaǵdaylardı qaraqalpaq ádebiyatınıń XX ásirdegi rawajlanıw barısı menen salıstırǵanımızda XX ásir qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ádebiy háreket bolǵan. Máselen, XX-ásirdiń 20-jıllarınan baslap jańa mektepler ashılıp internatlar dúzildi. Bul jańa tiptegi oqıw orınları Qaraqalpaqstannıń eń dáslepki belsendilerin dóretken oraylardıń biri boldı. Bulardan birinshi qaraqalpaq ádebiyatınıń tuńǵısh wákilleri tárbiyalanıp shıqtı. Olar shayırlar, dramaturglar h.t.b lar. Máselen X.Axmetov, A.Matyakupov, I.Fazılov, Q.Ayımbetov,

S.Májitov h.t.b. Sonday-aq 1921-jılı Tórtkúlde birinshi ret tipografiya ashıldı. Al 1923-jılı qaraqalpaq milliy baspa sózi payda boldı. Sonday-aq qaraqalpaq ádebiyatında burın kórilmegen dárejede ózgerisler júz berip usı dáwirge shekem tek ǵana poeziya janrı menen sheklenip kelingen bolsa, endi dramaturgiya, proza, kritika janrları payda bola basladı. Sonlıqtan ádebiyatta janrlıq kóp túrlilik payda boldı. Bulda bolsa XX ásir qaraqalpaq ádebiy proсesstegi rawajlanıwdı keltirip shıǵardı. Házirgi dáwir qaraqalpaq ádebiyatı menen salıstırıp qaraǵanda házirgi ádebiy proсesstiń aldınǵı dáwirlerden ádewir ayırmashılıqqa iye ekenin ańlaymız. Sebebi házirgi dáwirde ádebiy proсess-kútá quramalı. Ol tek bir milliy ádebiyat shegarasında kewildegidey rawajlana almaydı, al dúnya ádebiyatı menen óz-ara tıǵız baylanısta hám bir-birine tásir etiw jaǵdayında rawajlanadı. Sonlıqtan sırtqı ádebiyatlardıń yaǵnıy ádebiy tásirlerdiń nátiyjesinde qq-ádebiyatı da rawajlanıw basqıshın basınan ótkermekte. Ásirese bul salada tuwısqan ózbek ádebiyatınıń ádebiy tásiri kúshli boldı. Házirgi dáwirde ózbek ádebiyatında ádebiy proсess kúshli rawajlanıp atır. Ulıwma aytqanda házirgi ádebiy proсess kóz-qarası menen aytqanda qq-ádebiyatında kórkem ádebiyatqa bolǵan qatnas ózgerdi. Ádebiyattaǵı burınǵı soсialistlik realizm kórkem metod sıpatında ómirin tawıstı. Endi ádebiyatta erkinlik payda bolıp jańasha izlenisler nátiyjesinde jańa kórkem formalar, janrlar bir sóz benen aytqanda jańa mazmunǵa iye bolǵan kórkem shıǵamalar payda boldı. Bunıń da baslı sebebi 80jıllardıń ekinshi yarımınan baslap turmısta demokratiyalıq kúshler háreketke kirdi hám usıǵan baylanıslı qayta qurıw baǵdarlaması burınǵı kommunistlik rejimniń qulawına alıp keldi. Burınǵı Awqamnıń qulawı menen onıń quramındaǵı awqamlıq respublikalar

ǵárezsizlikke eristi. Xalıqlardıń ǵárezsizlikte jasaw ármanı iske astı. Ózbekstan 1991-jılı ǵárezsiz mámleket bolǵan bolsa, al Qaraqalpaqstan Ózbekstannıń quramındaǵı Suverenli respublika boldı. Biyǵárez el bolǵannan keyin Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan jańa konstituсiya nızamlarına tiykarlanıp óziniń bayraǵına, gimnine iye boldı.

Ózbekstan Konstituсiyasınıń bir jıllıǵına baylanıslı 1993-jılı Biziń ullı keleshegimizdiń

huqıqlıq kepilligi degen bayanatında Prezidentimiz I.A.Karimov tariyxıy basıp ótken jollarımızdı hám házirgi turmısımızdı durıs kórsetiwdiń kerek ekenligi haqqında Biziń jerimizdiń haqıyqıy jan kúyerleri aldında, onıń iygiligi ushın sózi menen de, isi menen de háreket etip atırǵanlar aldında bizler ózbek milleti haqqında barlıq haqıyqatlıqtı ashıwımız tiyis. Tariyxıy haq niyetlilik penen kórsetiw, bizlerdiń barlıǵımız ushın ar-namıs isi jáne parız bolıp tabıladı, - degen edi.

Ózbekstannıń ǵárezsiz el bolıwı turmıstıń barlıq salasında erkinlikke iye bolıwǵa keń jol ashtı. Eń baslısı ózimizdiń kimligimizdi tanıdıq. Ózimizdiń tariyxımızdı, tilimizdi, dinimizdi, mádeniyatımızdı, ádebiyatımızdı tereńirek úyreniwge múmkinshilik aldıq, múlkimizge ózimiz biylik etiwge eristik. Bul bizge ǵárezsizliktiń bergen baxtı.

Prezidentimizdiń Ózbekstannıń jańa tariyxın jazıw, Xorezmdegi Mamun akademiyasınıń qayta tikleniwi, ruwxıy mádeniyat hám aǵartıw orayın dúziw, xalıq áwız eki ádebiyatınıń bay miyrası Alpamıs dástanınıń 1000 jıllıǵın 1999-jılı belgilew, kórkem óner akademiyasın dúziw hám teatr ónerin rawajlandırıw haqqındaǵı shıǵarǵan pármanları ilimdi, tariyxtı, ádebiyattı, kórkem ónerdi, mádeniyattı tereń izertlewge hám biliwge qaratılǵanlıǵı málim.

Ulıwma aytqanda XX ásirdiń 90-jıllarınıń basında SSSR qusaǵan totalitar dúzimge tiykarlanǵan mámlekettiń ıdırawı, onıń baslı ideologiyalıq quralı bolǵan kommunistlik oylawdıń adamlardıń sanasınan áste-áste sıǵıp shıǵarıla baslawı, onıń ornın adamzattıń ásirler boyı jıynalǵan filosofiyalıq, etikalıq, estetikalıq, huqıqıy bilim qorları sistemasınıń iyeley baslawı biziń átiraptaǵı jámiyetlik hám tábiyat qubılıslarına, sonıń ishinde, turmısımızdıń ajıralmas bir bólegi bolǵan kórkem ádebiyatqa degen qatnasımızdı da pútkilley ózgertip jiberdi.

Sorawlar.

1. Házirgi ádebiy proсess túsinigine teoriyalıq anıqlama bergende siz ne dep aytar edińiz? 2. .Házirgi ádebiy proсessti aldınǵı dáwir ádebiyatı menen salıstırıp baha beriń.

3.Házirgi dáwir ádebiyatındaǵı baslı ózgerisler nelerden ibarat?

4.Házirgi ádebiyattıń rawajlanıw baǵdarları nelerde kózge taslanadı.

5.XX ásir ádebiy proсessiniń rawajlanıw jaǵday qandpy edi?

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Mámbetov Q. Ádebiyat teoriyası. Nókis, 1995

2.Nurjanov P. Dáwir talabı hám kórkem ádebiyat. Nókis, 1992

3.Nurjanov P. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası. Nókis, 2003

4.Orazımbetov Q. Házirgi qaraqalpaq poeziyasında kórkem

formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası Nókis, 2004

2 TEMA: Házirgi ádebiy proсesste proza JOBA:

1.Prozanıń rawajlanıw tendenсiyaları.

2.Prozadaǵı kórkemlik izleniwshilikler.

3.Prozanıń janrlıq jaqtan rawajlanıwı.

Ǵárezsizlik dáwirinde qaraqalpaq jazıwshıları da jámiyetlik, siyasiy ózgerislerdi esapqa alǵan halda qálem terbetti. Usı dáwirge shekem kórkem sóz ustalarımız, sonıń ishinde, prozaiklerimiz de belgili bir sheklengen temalar átirapında shıǵarmalar dóretip keldi. Máselen ózleriniń roman, povestlerin kóbinese ya alıs ótmish waqıyalarına, ya birde Oktyabrden awdarıspaǵı waqıyalarına qurdı. Bul jolda, álbette, olar belgili tabıslarǵa da eristi. Biraq, bunda kommunistlik ideologiyanıń tásiri basım boldı. Máselen, 1920-30-jıllardaǵı qıyan-kesti tariyxıy waqıyalar, kolxozlastırıw hám sovetlestiriwge baylanıslı sovet húkimetiniń júrgizgen siyasatı haqqında haqıyqatlıqtı, ol dáwirdiń qarama-qarsılıqlı xádiyseleri haqqında shınlıqtı jazıw múmkin bolmadı. Al, eger bul temaǵa arnalǵan dóretpeler jazılsa da, olar siyasiy qáliplerdiń sheńberinen shıǵıp kete almadı. Bunıń tásiri jazıwshılarımızdıń bir birine qarama-qarsı klasslardıń gúresine shennen tıs itibar beriwlerinde, qaraqalpaq urıwları arasındaǵı alawızlıqtı hádden tıs

bórttirip kórsetiwinde, iyshan-burınǵı ziyalılırımız bolǵan ruwxanıylardıń kelbetine qara boyawlardı ayawsız jaǵıwında, jasalma konflikt jasawǵa umtılıwshılıqta, bolsheviklerdiń obrazın shennen tıs ideallastırıp súwretlewlerinde h.t.b. kórindi.

Biraq ǵárezsizlik dáwiri baslanıwdan bul kemshiliklerdiń bári saplastırılıp, joqarı kórkemliktegi, oqıwshılardıń ruxıy shólin qandıratuǵın, ómirdi kórkem realistlik baǵdarda súwretlewi jaǵınan hár tárepleme jetilisken shıǵarmalar dóretilip kete bermedi. Kerisinshe, ayne proza tarawında kóbirek kemshilikler júz berdi. Ótken 15 jıl ishinde T.Qayıpbergenov, Sh.Seytovlardıń romanların esapqa almaǵanda usı iri epikalıq janrda shıǵarmalar júdá az dóretildi. Ásirese, dáwir mashqalaların ashıp beretuǵın, dáwirimizdiń adamları obrazın jaratqan shıǵarmalar sanawlı ǵana. Sonlıqtan da, bul dáwir prozası haqqında sóz etkende ádebiy proсesste elewli waqıya bolǵan, ádebiyat ıqlasbentleriniń dıqqatın ózine tartqan roman, povest, gúrrińlerdiń kem ekenliginiń gúwası bolamız.

Proza haqqında sóz bolǵanda onıń eń úlken janrı roman haqqında aytpay ketiw múmkin emes. Ǵárezsizlik jıllarında qaraqalpaq jazıwshıları da bir qatar romanların járiyaladı. Máselen, T.Qayıpbergenovtıń «O dúnyaǵa atama xatlar»,

«Qaraqalpaqtıń óz qalpaǵı menen sırlasıwı», «Qálbimniń qamusı», «Túrkiynama», Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı aqtuba», A.Sadıqovtıń «Tasta da gúlleydi», H.Hamidovtıń «Ushqın», K.Allambergenovtıń «Dárya tartılǵan jıllar», K.Raxmanovtıń «Aqıbet», Q.Mátmuratovtıń «Terbenbes», Amangeldi Xalmuratovtıń

«Jánnet baǵı», Q.Ayımbetovtıń «Qarabuwra», S.Ismaylovtıń «Júrek gallaktikası», H.Ótemuratovanıń «Húrliman», A.Ábdievtiń «Jin-jıpırlar uyası» atlı romanların atap ótiwge boladı.

Bul dáwirde povest, gúrriń janrlarında da bir qatar shıǵarmalar júzege keldi. Ásirese, povest janrında bir qatar janrlıq hám kórkemlik izlenisler júzege keldi. S.Ismaylovtıń «Payǵambarlar hám shaytanlar», M.Nızanovtıń «Eki qanxor» povestleri burın karaqalpaq ádebiyatında onshelli rawajlanbaǵan dedektiv janrında dóretildi. G.Esemuratovanıń «Duwdendegi dápter», «Eski súrenler» povestleri dáwir haqıyqatlıǵın batıl ashıp beriwi menen qunlı. S.Ismaylovtıń «Bizler bir úyde jasaymız» atlı povesti ilimiy fantastika janrında jazıldı. Ulıwma S.Ismaylov qaraqalpaq prozasın jańa janrlar menen bayıttı. Bul salada izlenisler alıp bardı. M.Nızanovtıń «Aqshagúl» povesti házirgi dáwir problemalarına arnalǵan. Usı dáwirde qaraqalpaq prozasın anıqraq aytqanda povest hám gúrriń janrların rawajlandırıwǵa kóbinese tiykarınan alǵanda jas jazıwshılardıń ornı girewli.

Ulıwma alǵanda, ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq prozası burın qol urılmaǵan temalarǵa, ideyalarǵa qálem terbetiwde, el tarıyxında úlken ornı bar real shaxslardıń kórkem obrazın jaratıwda, qaharman xarakterin jasaw jolında burınǵı qatıp qalǵan kestelerden, stereotivlerden qutılıwda, jańasha janrlıq stillik shoqkılardı iyelewde belgili tabıslarǵa eristi. Sonıń menen birge bul dáwir prozasınıń rawajlanıwınıń ele de joqarı bolıwına tosqınlıq jasaǵan obektiv hám subektiv sebepler boldı. Birinshisine ekonomikalıq qıyınshılıq, qaǵaz qıtshılıǵı sebep bolsa, ekinshisine jazıwshılarımızdıń ózleriniń jańa dáwirge tayar emesligi, estetikalıq oy-dúnyasınıń burınǵı totalitar jámiyette ornıǵıp qalǵan qáliplerden, dogmalardan tolıq qutılmaǵanlıǵı, kórkem izlenisiniń tómenligi sebep boldı.

Sorawlar.

1. Házirgi ádebiy proсesste proza janrınıń rawajlanıw baǵdarları qanday?

2. .Házirgi prozanıń ideyalıq-tematikalıq ózgerislerge ushırawı haqqında aytıp beriń. 3. Házirgi ádebittaǵı proza janrındaǵı kórkemlik izleniwshilik nelerde seziledi?

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Nurjanov P. Dáwir talabı hám kórkem ádebiyat. Nókis, 1992

2. Nurjanov P. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası. Nókis, 2003

3 TEMA: Qaraqalpaq ádebiyatında janrlıq kóptúrliliktiń payda bolıwı.

JOBA:

1.Ádebiyattıń túr hám janrlarǵa bóliniwi. Olardıń tariyxına názer hám házirgi kórinisleri.

2.Házirgi ádebiyattaǵı janrlıq, formalıq izlenisler.

Ádebiyat birden payda bolǵan emes. Basqa predmetler sıyaqlı onıń tegi hám túrleri bar. Kórkem sóz ustalarımızdıń dóretiwshilik múmkinshiliginiń órisi keńligi hám hártúrliligi, sondayaq hár qıylı usıllardıń, metod-stillerdiń payda bolıwına sebepshi bolıp, kórkem shıǵarmanıń mazmunı, forması, kólemi jaqtan ráń-báreńlikke iye bolıwına alıp keledi. Usınday ráń-báreńlikke iye bolǵan ádebiyattaǵı tek hám túr júdá eski zamanlarda payda bolıp, belgili úsh salaǵa bólinedi. 1) Lirika, 2) Epos, 3) Drama. Usı úsh sala tiykarında ádebiy janrlardıń barlıq túrleri rawajlanǵan. Biraq olar tariyxıy talap tiykarında ózgeredi, rawadlanadı. Máselen, janrlıq kóptúrliliktiń payda bolıwınıń ertedegi jaǵdaylarına názer salayıq. Jazba ádebiyattıń qáliplesiwi menen jeke dóretiwshilik payda bolǵan. Jazıwshı turmısqa óziniń jeke kóz-qarasınan qarap, turmıs hádiyselerin, qubılısların iriklep, olardı tiplestirip sáwlelendirgen. Mısalı ájayıp hádiyselerdi tiplestirip sáwlelendiriwdiń nátiyjesinde avantyuralıq roman janrı yamasa turmıstıń dramatizmge tolı qayǵılı táreplerin súwretleytuǵın tragediya janrı h.t.b. janrlar óz aldına baǵdar bolıp qáliplesken. Hár bir janrdıń ózine tán kórkemlik dástúrleri, qaǵıydaları, ólshemleri qáliplesken. Joqarıda aytıp ótkenimiz sıyaqlı janrdı qatıp qalǵan kórkemlik qubılıs dep túsiniwge bolmaydı. Dáwirdiń, turmıstıń ózgeriwine baylanıslı kórkem kóz-qaraslarda ózgeredi. Usı jaǵdaylarǵa baylanıslı ádebiy janrlar da tolısıp hám bayıp baradı. Máselen, ertedegi qaraqalpaq ádebiyatı (XVIXVIII á.á.) tiykarınan jıraw-shayırlar dóretken terme, tolǵaw, dástan, sheshenler sózi janrları menen belgilenedi. XIX ásirge kele jámiyetlik turmıstıń ózgeriwine, qaraqalpaq mádeniyatınıń Shıǵıs mádeniyatına jaqınlasıwına baylanıslı ádebiy janrlar da kóbeyedi. Máselen, burınǵı termetolǵawlar menen qatar lirikanıń Shıǵıs ádebiyatına tán kóplegen janrları ádebiy proсesske kirip keledi. XX ásirde qaraqalpaq ádebiyatı orıs ádebiyatı menen tıǵız baylanısıwı sebepli Evropa ádebiyatınıń kóplegen janrların ózlestiredi. Qaraqalpaq ádebiyatı burın tek ǵana poeziya janrı menen sheklenip kelingen bolsa, endi dramaturgiya, proza, kritika janrları payda bola basladı. Sonlıqtan da XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı óziniń janrlarınıń kóptúrliligi menen ajıralıp turadı. Lekin hár janrdıń teoriyalıq sıpatlaması hárqıylı. Shıǵarmanıń qaysı ádebiy túrge

(epika, lirika, drama) tiyisliligine qaray onıń janrlıq ózgeshelikleri anıqlanadı. Hár bir ádebiy túr óziniń ishki janrlarına bólinedi. Mısalı, epikalıq janr bolsa roman, povest, gúrriń, novella, ocherk, yadnamalar h.t.b. bolıp bólinedi. Lirika bolsa, ǵázel, muhalles, rubayı, elegiya, sonetler, siyasiy lirika, muhabbet lirikası h.t.b. bolıp bólinedi. Dramalıq túr komediya, tragediya, drama h.t.b. bolıp bólinedi. Usınday janrlar Ǵárezsizlik dáwirindegi ádebiyatta da dawam etip kiyatır. Biraq sonıń menen birge usı dáwirde sırtqı ádebiy tásirlerdiń nátiyjesinde hám jazıwshı-shayırlardıń óz dóretiwshiliklerinde kórkem izleniwshilikti payda etip, ádebiyatta janrlıq kóptúrlilikke qol urıp atır. Biraq solayda bolsa, házirgi ádebiyatta prozanı sóz etetuǵın bolsaq ótken 15 jıl ishinde T.Qayıpbergenov, Sh.Seytovlardıń romanların e sapqa almaǵanda usı iri epikalıq

janrda shıǵarmalar júdá az dóretildi. Ásirese, dáwir mashqalaların ashıp beretuǵın, dáwirimizdiń adamları obrazın jaratqan shıǵarmalar sanawlı ǵana. Sonlıqtan da, bul dáwir prozası haqqında sóz etkende ádebiy proсesste elewli waqıya bolǵan, ádebiyat ıqlasbentleriniń dıqqatın ózine tartqan roman, povest, gúrrińlerdiń kem ekenliginiń gúwası bolamız. Tuwrı usı orında atın atap ótetuǵın prozalıq shıǵarmalardıń da bar ekeni málim. Máselen, T.Qayıpbergenovtıń «O dúnyaǵa atama xatlar», «Qaraqalpaqtıń óz qalpaǵı menen sırlasıwı», «Qálbimniń qamusı», «Túrkiynama», Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı aqtuba», A.Sadıqovtıń «Tasta da gúlleydi», H.Hamidovtıń «Ushqın», K.Allambergenovtıń «Dárya tartılǵan jıllar», K.Raxmanovtıń «Aqıbet», Q.Mátmuratovtıń «Terbenbes», Amangeldi Xalmuratovtıń

«Jánnet baǵı», Q.Ayımbetovtıń «Qarabuwra», S.Ismaylovtıń «Júrek gallaktikası», H.Ótemuratovanıń «Húrliman», A.Ábdievtiń «Jin-jıpırlar uyası» atlı romanların atap ótiwge boladı.

Belgili jazıwshı T.Qayıpbergenov «Qaraqalpaqnama» shıǵarması arqalı tek ǵana qaraqalpaq prozasında emes, al, házirgi Oraylıq Aziya xalıqları ádebiyatında birinshi bolıp roman-esse janrın dóretti. Sonlıqtan da, Ózbekstan xalıq jazıwshısı Á.Yakubov

Qaraqalpaqnama dóretpesin joqarı bahalap Áyyemgi Túrkstan ádebiyatında birinshi romanesse, XX ásir túrkiy ádebiyatında bolsa, dáslepki nama degen edi. Bul shıǵarmaǵa M.Qashqariy atındaǵı jer júzilik sıylıqtıń beriliwi ǵárezsizlik jıllarındaǵı qaraqalpaq prozasında úlken waqıya boldı.

Usı dáwirde T.Qayıpbergenov qaraqalpaq ádebiyatında reportaj-esse janrın da payda etti. Onıń Qálbimniń qamusı” dep atalǵan dóretpesi buǵan mısal bola aladı. Sonday-aq S.Ismaylovtıń «Júrek galaktikası» romanı janrlıq jaqtan jańa roman. Ol ilimiy-fantastikalıq janrda jazılǵan. Qaraqalpaq ádebiyatında ele bunday janrda romanlardıń dóretilmegenin esapqa alatuǵın bolsaq, bul roman qaraqalpak ádebiyatında óz ornına iye ekenligi sózsiz.

Q.Matmuratovtıń «Terbenbes» romanları sońǵı dáwirdegi ádebiyatımızda elewli qubılıslardıń biri boldı. Romannıń eń utıslı tamanlarınıń biri de áyne qaharman obrazın jaratıwda hám házirgi dáwir ushın áhmiyetli mashqalalardı kóterip shıǵıwında bolıp tabıladı.

Bul dáwirde povest, gúrriń janrlarında da bir qatar shıǵarmalar júzege keldi. Ásirese, povest janrında bir qatar janrlıq hám kórkemlik izlenisler júzege keldi. S.Ismaylovtıń «Payǵambarlar hám shaytanlar», M.Nızanovtıń «Eki qanxor» povestleri burın karaqalpaq ádebiyatında onshelli rawajlanbaǵan dedektiv janrında dóretildi. S.Ismaylovtıń «Bizler bir úyde jasaymız» atlı povesti ilimiy fantastika janrında jazıldı. Ulıwma S.Ismaylov qaraqalpaq prozasın jańa janrlar menen bayıttı. Al házirgi dáwirdegi poeziyadaǵı janrlıq kóptúrlilik haqqında aytatuǵın bolsaq onda qaraqalpaq ádebiyatında bul salada ádewir alǵa ilgeriwshiliktiń bar ekeni málim. Ǵárezsizlik dáwiri ádebiyattıń basqa túrleri sıyaqlı poeziyaǵa da erkinlik berdi.

Sonlıqtanda I.Yusupov, K.Raxmanov, T.Qabulov, J.Izbasqanov, K.Karimov, H.Ayımbetov,

N.Tóreshova, S.Ibragimov, X.Dáwletnazarov, B.Genjemuratov, M.Jumanazarova hám t.b. qaraqalpaq shayırları ideyalıq-tematikalıq, janrlıq-formalıq izlenisler alıp bardı. Olardıń lirikalıq shıǵarmalarında erkin pikir aytıw, jańasha pikirlew kóbirek kórindi.Bul dáwirde

M.Jumanazarovanıń lirikalıq shıǵarmalarında batıl pikirlew, H.Ayımbetovtıń lirikalarında pikirdi awıspalı mánige qurıw, N.Tóreshovanıń qosıqlarında hayal-qızlardıń dúnyaǵa kóz karasınıń sáwleleniwi, B.Genjemuratovta janrlıq-formalıq izlenisler kóbirek sezildi.

Ǵárezsizlik dáwirinde qaraqalpaq shayırları poema janrında da biraz jemisli isledi. Bul dáwirde I.Yusupovtıń «Máńgi bulaq», «Watan topıraǵı», J.Izbasqanovtıń «Qamal» (dramalıq poema), «Oqıwshıma xat», N.Tóreshovanıń «Tutqın», «Qızımaw»,

«Analıq haqqında qıssa», «Jetim qız», X.Dáwletnazarovtıń «Iyesiz jurt», «Qaraqalpaq bayazı», «Ziywariy shejire», « Álwidaǵ muhabbat. Xosh qal jaslıǵım»

(nasrıy poema), B.Genjemuratovtıń «Qıtay jipegindegi bitik», A.Óteniyazovanıń «Aysultan» h.t.b. poemalar, Á.Ótepbergenovtıń «Allańdı umıtpa», «Allada da esap bar», N.Tóreshovanıń «Yalǵanshı» dastanları járiyalandı. Sonday-aq Evropa ádebiyatı hám Shıǵıs ádebiyatınıń ádebiy tásiriniń kúshli bolǵanlıǵı sebepli usı dáwir qaraqalpaq poeziyası kórkem formalarǵa bayıdı desek qátelespegen bolamız. Bul dáwirde proza menen jazılǵan qosıqlar yaǵnıy nasrıy qosıqlar da tez pát menen rawajlandı. Usı kórkem formada K.Dáwletnazarov, S.Ibragimov, I.Ótewliev, D.Qurbaniyazov, D.Sherniyazova, B.Masharipovalar sıyaqlı qálemkeshler óz qosıqların usı kórkem formada dóretti. Bul kórkem formanı olar epifaniya dep atadı. Máselen. K.Dáwletnazarovtıń «Áliwdaǵ muhabbat, álwidaǵ…» atlı qosıqlar toplamında nasrıy qosıqlar kóplep berilgen. Yaki bolmasa I.Ótewlievtıń «Alaqanımdaǵı gúl» atlı qosıqlar hám gúrrińler toplamında nasrıy qosıqlardıń jaqsı úlgilerin kóriwge boladı. Usı janr burın qaraqalpaq poeziyasında rawajlanbaǵan edi. Sonday-aq Evropa ádebiyatınıń tásirinen kirip kelgen erkin qosıq forması da usı dáwirge kelip tez pát menen rawajlandı. Bul formanıń dóretiwshileri

S.Ibragimov, B.Genjemuratov, J.Izbasqanov, Sh.Ayapovlar h.t.b. bolıp esaplanadı.

Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatında dramaturgiya janrı da rawajlanıwǵa iye boldı. Usı dáwirde bul janr boyınsha birqansha qálemkeshler dóretiwshilikli izleniwshilik alıp barıp, qaraqalpaq dramaturgiyasınıń rawajlanıwına óz úlesin qostı. Olardan: Q.Matmuratovtıń «Bir úyde eki ómir», «Ákeli jetimler», «Ómirbek hám tazsha», «Aq tekesh hám kók tekesh», A.Ótalievtiń «Ernazar Alakóz», «Ámir Temurdıń bir kúni», «Sultan Jaleletdin», Sh.Seytovtıń «Xalqabad romanı tiykarında jazılǵan

«Qutlı jol» pesası (qayta islegen Q.Matmuratov), «Shariyar» dastanı tiykarında jazılǵan «Shariyar» pesası (Q.Matmuratov), M.Nızanovtıń «Eki dúnyanıń áweresi», K.Raxmanovtıń «Táǵdir soqqısı», B.Baymurzaevtıń «Báddiwa», «Pálektiń gárdishi», A.Óteniyazovanıń «Jigittiń ıǵbalın bersin», «Muhabbat hám ǵázep», «Úmit ushqını»,

«Jumbaǵı kóp dúnya bul», S.Jumaǵulovtıń «Ekstrasens», «Kúyewińdi berip tur», «Adamlar qalay buzılǵan», «Bultlı kúnler» pesaları jazıldı.

Ulıwma aytqanda házirgi qaraqalpaq ádebiyatında joqarıdaǵıday janrlardıń payda bolıwı menen házirgi qaraqalpaq ádebiyatı janrlıq jaqtan da ádewir rawajlandı. Bunıń aldınǵı janrlardan ayırmashılıqları olardıń ideya-tematikasında, obrazlar jaratıw máselesinde, kórkem formasında h.t.b. anıq seziledi.

Sorawlar.

1. Házirgi ádebiyatta qanday ádebiy janrlar payda boldı?

2. .Házirgi ádebiyattaǵı kórkem formalar ádebiy proсesske qalay tásir etti?

3.XX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ádebiy janrlar menen házirgi ádebiyattaǵı janrlarda ayırmashılıq bar ma?

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Nurjanov P. Dáwir talabı hám kórkem ádebiyat. Nókis, 1992

2.Nurjanov P. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası. Nókis, 2003

3..Mámbetov Q. Ádebiyat teoriyası. Nókis, 1995

4.Orazımbetov.Q. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası.Nókis, 2004.

5.Rasulov A. Tanqid talqin baholash. Toshkent, 2006

4 TEMA: Esse janrınıń rawajlanıwı. Olardı dóretiwde jazıwshılardıń ornı

(T.Qayıpbergenov, S.Bahadırova, A.Dáwletmuratov, O.Ábdiraxmanov h.t.b..)

JOBA:

1.Esse janrına teoriyalıq sıpatlama.

2.Qaraqalpaq ádebiyatında esse janrınıń payda bolıwı.

3.Házirgi ádebiyattaǵı esse janrınıń ideyalıq-tematikalıq, kórkemlik ózinshelikleri haqqında.

Kórkem ádebiyattıń rawajlanıwı adamzat jámiyetiniń tariyxıy rawajlanıwı menen baylınıslı boladı. Sonlıqtan ádebiy proсessadamzattıń ádebiy dóretiwshilik pikiriniń bir-biriniń keyninen keletuǵın hám bir-birine baylanıslı bolǵan ayırım rawajlanıw dáwirleriniń hám de ásirler dawamında dóretilgen dástúrlerdiń ústin tolıqtırıp dawam etiwiniń jáne rawajlanıwınıń, bayıp barıwınıń ulıwma háreketi bolıp esaplanadı. Mine sońǵı waqıtları ádebiyatımızdıń usınday tendenсiyada rawajlanıwı nátiyjesinde birqansha ózgerisler júzege keldi. Aldındaǵı temalarda aytıp ótkenimiz sıyaqlı ádebiyatımızda birqansha kórkem formalar hám janrlar payda bolǵan edi. Sol kórkem formalar hám janrlardıń biri esse janrı bolıp esaplanadı. Bul janr qaraqalpaq ádebiyatında burın bolmaǵan edi. Biraq Ǵárezsizlik dáwirine kelip ol rawajlana basladı. Bul janrdı qaraqalpaq ádebiyatına engizgen jazıwshı T.Qayıpbergenov bolıp tabıladı. Onıń «Qaraqalpaqnama» shıǵarması házirgi esse janrınıń baslamasına tiykar bolıp jaratılǵan kórkem dóretpe desek te kátelespeymiz. Jazıwshı bul roman-essesi arqalı tek ǵana qaraqalpaq ádebiyatında emes, al Oraylıq Aziya xalıqları ádebiyatında birinshi bolıp roman-esse janrın dóretti. Sonlıqtan da, Ózbekstan xalıq jazıwshısı Á.Yakubov Qaraqalpaqnama dóretpesin joqarı bahalap

Áyyemgi Túrkstan ádebiyatında birinshi roman-esse, XX ásir túrkiy ádebiyatında bolsa, dáslepki nama degen edi. Bul shıǵarmaǵa M.Qashqariy atındaǵı jer júzilik sıylıq berildi.

Esse janrın teoretikler negizi memuarlıq janr dep esaplaydı. Al belgili ilimpaz Q.Mámbetov «Qaraqalpaq ádebiyatında esse janrına tariyxıy filosofiyalıq, psixologiyalıq hám publiсistikalıq pikirler de jámlestirilip, ol roman dárejesine jetkizilgen» - dep, T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaqnama» essesin kórsetedi. Sońǵı waqıtlarda qaraqalpaq ádebiyatında esse janrında qálem terbetken jazıwshılardıń sanı artıp barmaqta. Máselen, bul salada T.Qayıpbergenovtıń O dúnyaǵa atama xatlar”,

«»Túrkiynama , «Qaraqalpaqtıń óz qalpaǵı menen sırlasıwı», «Qálbimniń qamusı», S.Bahadırovanıń «Jigirma toǵız jastan eliw jasqa shekem tyurmada», A.Dáwletmuratovtıń «Ómir shejiresi», O.Ábdirahmanovtıń «Aralım-dártim meniń» h.t.b. utımlı izlenisler alıp bardı.

Mine qaraqalpaq ádebiyatına birinshi esse janrın alıp kelgen jazıwshı T.Qayıpbergenovtıń shıǵarmaları oqıwshılardıń dıqqatın ózine tarttı. Sonday-aq birqansha ilimpazlar da onıń shıǵarmaları haqqında ózleriniń pikirlerin bildirdi. Máselen, ádebiyatshı Q.Kamalov: «Al, jazıwshınıń «Qaraqalpaqnama» roman-essesi,

«Qálbimniń qamusı», «Túrkiynama» shıǵarmaları onıń dóretiwshiliginiń jańa basqıshın quraydı. Endi burınǵı epik jazıwshı T.Qayıpbergenovtıń ornına filosof Qayıpbergenovtı kóremiz. Ol shıǵarmalarında xalıq legendaları menen anekdotları, ertekleri, danıshpanlardıń pikirleri, óziniń jeke pikirleri, tariyxıy faktler hám taǵı basqalar arqalı ómirdiń hár qıylı filosofiyası haqqında pikir aytadı. Ómir shınlıǵın súwretlewdiń bul forması biziń ádebiyatımız ushın jańalıq.» - dep belgileydi.

Jazıwshınıń «O dúnyaǵa atama xatlar» roman-essesi haqqında ózbek ilimpazı F.Nasratdinov

óziniń «Orol bung uradi» atlı maqalasında bılayınsha pikir

bildiredi: «Bobomga xatlar» kitobini wqib, unda T.Qoyipberganovning bolalik davridan to payǵambor yoshigacha bosib wtgan hayot sarguzashtlari, kwrgan-kechganlari tuǵrisidagi uyfikrlari juda ravon til bilan talqin etilganligiga guvoh bwldim». Rasında da jazıwshı bul dóretpesinde tákirarlanbas kórkem formanı tańlaydıAral tragediyasınıń aqıbetleri haqqındaǵı avtordıń qayǵılı gúrrińin bul dúnyadaǵı tiri, jer basıp júrgen adamlar tıńlamaǵanlıqtan, o dúnyadaǵı atasına murajat etiwge májbúr boladı. T.Qayıpbergenovtıń jáne bir jańa dóretpesi «Qálbimniń qamusı» dep ataladı. Bul shıǵarma 1999-jılda «Ámiwdárya» jurnalında járiyalandı. Dóretpe avtordıń filosofiyalıq oy-sezimlerinen ibarat, oǵan jazıwshı, «reportaj-esse» dep janrlıq atama qoyǵan. Bul shıǵarma haqqında jazıwshı óziniń jurnalist M.Mirzo menen bolǵan sáwbetinde júdá qızıqlı pikirlerdi ortaǵa taslaǵan. Bul sáwbet

«Wzbekiston adabiyoti va sanati» gazetasınıń 1996-jıl 5-yanvar sanında járiyalanǵan edi. T.Qayıpbergenov óziniń «Qálbimniń qamusı» dóretpesine «Gúbirlisıbırlılardan 8 dápter reportaj-esse» dep janrlıq at bergen.

T.Qayıpbergenov dóretiwshiliginde «Túrkiynama» dóretpesi de belgili áhmiyetke iye. Bul dóretpe avtordıń yadında qalǵan waqıyalar tiykarında jazılǵan.

Belgili jazıwshı S.Bahadırovanıń «Jigirma toǵız jastan eliw jasqa shekem tyurmada» atlı essesi 2002-jıl «Ámiwdárya» jurnalında járiyalanǵan edi. Jazıwshınıń bul dóretpesinde belgili shayır Izbasar Fazılovtıń ómiriniń tariyxı, dóretiwshilik jolı haqqında memuarlıq mániste jazǵan. Onda shayırdıń 1937-jılı Millionlaǵan adamlardıń júregine jazılmas daq salǵan atı-shuwlı stalinlik repressiyaǵa duwshager bolǵanlıǵı haqqında aytıladı.

Allambergen Dáwletmuratovtıń «Ómir shejeresi» atlı essesi de memuarlıq xarakterde jazılǵan bolıp onda elge belgili bolǵan adamlardıń yaǵnıy N.Japaqov, E.Allaniyazov, B.Baltabaev h.t.b. sıyaqlılardıń ómir turmısın kórkemlep súwretlegen.

O.Ábdiraxmanovtıń «Aralım-dártim meniń» essesi YuNESKO sıylıǵına miyasar boldı. Shıǵarmada tábiyat kórinisleri yaǵnıy Aral teńiziniń házirgi jaǵdayı haqqında, onıń keleshegi qanday bolıwı jóninde pikir júrgiziledi.

Ulıwı aytqanda Ǵárezsizlik dáwirinde esse janrı ideya-tematikalıq hám janrlıq jaqtan da rawajlanıp atır. Bul janrda qálem terbetiwshilerdiń sanı artıp barmaqta.

Sorawlar.

1.Házirgi ádebiy proсesste esse janrınıń ornı hám áhmiyeti haqqında aytıp beriń.

2..Házirgi esse janrınıń rawajlanıwında jazıwshvlardıń ornın belgilep beriń.

3.T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaqnama» atlı roman-essesi haqqında aytıp beriń.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Nurjanov P. Dáwir talabı hám kórkem ádebiyat. Nókis, 1992

2.Nurjanov P. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası. Nókis, 2003

3.T.Qayıpbergenov Qaraqalpaqman. Táwekelshimen Nókis, 2003.