Kenesbay Raxmanov - Birinshi muhabbatim

-Rayonǵa baraman. Ol jerden jumısım pitpese Nókisten aylanatuǵın shıǵarman.

-Bir óziń be? - dedi apam.

-Bir ózim bolmay, awıl menen ketemen be?

-Mına kelindi de birge áketseń-o, qaraǵım Bóketay, - dedi

apam jalınıp atırǵanday etip. - Kelgeli bılay-bılay shıǵıp kórmedi. Pákize qıdırıp, kewlin kóterip qaytsın.

Ishimnen men de apamnıń gápin quwatlap turman, usınday ájayıp sulıw kelinshegi menen qatar júrse, bularǵa hámme tamsanıp qarar edi-aw. Ájaǵam óziniń usınday gózzal hayalı barına nege tolıp-tasıp, basın joqarı kóterip júrmeydi eken-

áy! Hásseniy, men bolar ma edim onıń ornında, men bolar ma edim, bunday periyzattı moynıma mingzip júrmes pe edim?! Men tanıytuǵın bul átirapta hesh jigittiń de bunday qostarı joq.

Átteń, ájaǵam qádirine jetpey júr-aw.

-Men ol jaqqa qıdırıp baratırǵanım joq, apa, - dedi ájaǵam bir waqıtta. Sportsmenlerge kiyim-kenshek alaman.

-Júdá jaqsı! - dedi apam. - Kiyim-kenshekke nashar adam bir qádem jaqın boladı. Kelindi ákete ber, saylap alıwǵa táwir

boladı. Sen kiyimdi tanıysań ba? Aytmurat ájaǵam kúldi:

-Pay, apa deymen-aw! Meniń alatuǵınım qatınlardıń kóylegi emes ǵoy. Sportsmenler kiyetuǵın kiyimler!

-Ne kiyetuǵın?

-Oynaytuǵın ballar! - dedi aǵam kempiriniń nadanlıǵına arı kelgendey. - Kelin jumısqa barıp júrgen joq pa?

qıyrası bular. Kúni menegi gáplerdi kewil tárezisinde ólshep otırǵan kishem:

- Qoyıńlarshı endi, - dedi muń aralas. - Meni ertip ne qılsın!

-Haw, birewden ekew jaqsı. Qasında alǵan zatların kóterisip júrseń de…

-Qoy, endi, kempir, - dedi aqırsında shıdamı tawsılǵan aǵam jambaslap atırǵan jerinen tikeyip. - Amanlıq bolsa, ele talay

qıdırar. Nókis emes, Tashkentke barar, Máskewge barar. Ómiri aldında ǵoy.

Usınıń menen gáp kesildi…

Tánepis pitkennen keyin rus tili sabaǵına tayarlanıp otırsaq, Zinaida Zavyalova kirip tur. Orınlarımızdan turıp sálemlestik. Biz bul muǵallimdi sırtınan tanısaq ta bizlerdi oqıtqan emes.

-Hayran bolıp otırsızlar ma? - dedi ol orıs tilinen kóre

ózimizdiń tildi kóbirek aralastırıp sóylep. Búginshe men oqıtaman. Valya Poxomova jumısları boyınsha qalaǵa ketti…

Sonda ishim ǵımm ete qaldı. Demek, Aytmurat ájaǵam menen ketken. Áne, kishemniń barıwına nege sonsha qarsılıq kórsetkenin sonda túsine qoydım. Burınnan shártlesip qoyǵan eken ǵoy.

Almashqa qaradım. Ol da maǵan qaradı. Keleshekte bizler de ájaǵam menen Valyanıń qıdırǵanınday birge qıdıramız ba, degen

oy menen oǵan qaradım. Al, Almashtıń qanday qıyal menen maǵan qaraǵanın bir Allanıń ózi biledi…

Oqıwdan keshletip qayttım. Jolda kishem de ketpenin iynine salıp jumıstan kiyatır eken. Bálkim, házir ájaǵam Valyanıń iynine bilegin salıp, qala kóshelerinde qıdırıp júrgen shıǵar.

Al, ay júzli kishemniń iyninde ketpen… Valyanıń iyninde

ájaǵamnıń bilegi. Qoy, qanday qıyallarǵa berilip kettim, ózi? Jap-jas gózzal hayalı bar adamdı Valya ne qılsın? Kórmegen jerleri bolǵan soń qıdırǵısı kelgen shıǵar-dá…

Kópten taqatsızlanıp kútken kún de kelip jetti. Keshegige qaraǵanda búgin azannan baslap-aq hawa rayı salqınlaw, aspandı qaplaǵan bultlar oyındı kórmese tarqaspaytuǵınday bolıp siresip tur. Oyın keshki saat beske belgilengen. Saat ekilerde bir júk mashinasına minip «Spartak»shılar keldi.

Jigirmalaǵan adam bar. Ishinde basshılıq etip júrgen jası eliwlerge shamalasıp qalǵan jıltır bas adam bas sudya qusaydı.

qarap turǵanday, onısına bizlerdiń ashıwımız keledi.

Saat tórtlerden baslap oyındı tamashalaw ushın tústen keyin oqıytuǵın oqıwshılarǵa ruxsat etildi. Hámme stadion betke baratırmız. Mektep boyınsha oqıwshı, muǵallim qalmay sol jerge kelgen. Hátte, awıl adamları da tamashalawǵa, «Shamshıraq» komandamızdıń arın arlawǵa, jankúyerlik etiwge kelgen. Stadion

átirapında otırǵıshlar joq, alań. Ajırıqlar kógis tartıp

qoydı:

-Tap, Angliyanıń stadionların eske túsiredi eken. Molodec!

-Ol jaqqa barıp kórdińiz be? - dedi direktor sudyanıń

shıqtı. Olardıń forması qızıl eken. Dárwazamanı táwiraq uzın, jińishke jigit, onıń ústindegisi sarǵısh túsles kiyim, qolında

qolǵabı bar. Ol bir dárwazanıń aldına shıǵıp aldı da, qalǵan oyınshılar ózlerinshe top tewip, tayarlıqtı baslap jiberdi.

Aldında Aytmurat ájaǵam, taǵı jas eki muǵallim, biziń futbolshılarımızdı baslap, jortıwı menen stadionǵa kirip

múshemiz kózge aylanıp tebilejaq topqa qarap turmız. Hámmeniń názeri topta. Bir waqta Atabay juwırıp kelip, toptı dárwazaǵa qaray barınsha kúshi menen tewip jiberdi. Janlı diywal jansız diywalǵa aynalǵanday boldı, Atabaydıń tepken tobı onı jarıp

ótip, dárwazaǵa jol aldı. Dárwazaman da onı uslay almay qaldı,

top dárwazanıń bir múyeshine barıp tústi. Gol! Tamashagóylerdiń salǵan qıyqıwınan qulaqlarımız pitelip qalǵanday boldı, bul ulı-qıyqıw, uw-shuw dawıslardan aspandaǵı bultlar da qozǵalıp ketkendey, tamshılar tama basladı. Bálkim, quwanısh jasları ma eken. Sudya qolların ortadaǵı sheńber betke siltedi, demek, gol

nóserge aylanıp ketti. Sonda da tamashagóyler sının buzbay tur, usınday kúnlerdegi jamǵırdıń nesinen qorıqsın.

Qápelimde futbol maydanshasında oyın qıyınlastı, balalar juwıra almay jıǵılıp, tepken tobı ılayǵa jabısıp qalıp, tepken jaǵına júrmey, bir qızıq boldı. Endi adamlar oyınshılardıń oyınına emes, al, olardıń jıǵılǵanlarına, batpaqqa awnap atırǵanlarına, toptı qayta-qayta tepse de, bir orınnan jıljıta almay atırǵanına awızları ańqayıp qarasıp

tur. Ústinen sheleklep jawıp turǵan soń saz topıraq jelimdey ılayǵa aylanıp ketti. Jıǵılǵan futbolshılardıń kiyimleri batpaqqa bılǵanıp qaldı, qaysısı qaysı komandanıń oyınshısı ekenin de ayıra almaysań. Birazınıń ayaq kiyimleri jelim ılayǵa kirip ketip, sheshilip qalıp atır. Ayırım jerlerdegi ılaylar ısırılıp kelip, tógindey bolıp úyilip qaldı. Bir waqıtları ortadaǵı sudya da sırtqa juwırıp shıqtı. Jalańayaq, awzına salıp júrgen úshpelegi de túsip qalıptı. Mınaw ılaydan úshpelek túwe, eki qulash gernayıń túsip ketse de tabıwıń qıyın.

Bir-eki ret shúytóbesinen jıǵılsa itimal, jıltır basınan gilmala júrgizgendey sıbalıp qalıptı.

-Ne qılsaq eken, oyındı toqtatamız ba? - dep soradı onnan direktorımız.

Sudya iynin qıstı:

-Jamǵırdan qorqıp toqtatsaq bolmaytuǵın shıǵar. Angliyada jawın ba, qar ma, oynay beredi, - dedi taǵı, tap sol jaqta jasap atırǵan adamday. - Endi ol maydanshaǵa túspey qaptalda júrip sudyalıq etpekshi boldı. Dárwazalarǵa jaqınlap atırǵan top joq.

Top degen-ám jumalaǵandı qoydı, shoyınnan quyılǵan sharday tepken sayın jıljıwdıń ornına batpaqtıń astına kiredi. Bir

oyınshı tayıp jıǵıla qoysa, onıń ústine kelip ekinshisi,

úshinshisi qulaydı. Adamlar máz-mayram, bunday futboldı hesh kim de kórmegen shıǵar. Oyınshılardıń ústindegi kiyimleri de, bet-álpetleri de birdey bolıp ketti. Shalınıp atırǵan úshpelek

joq, kaptalda tóreshilik etip júrgen sudyalar da qolındaǵı bayraqshası menen bir orınnan tapjılmay tur.

Birinshi taym sol birden nol esabı menen pitti. On bes minutlıq tánepiske shıqtı. Jigitlerimiz batpaqqa belsherinen batsa da, kewilleri kóterińki edi. Biraq, «Spartak»shılar qapa edi. Oyınnıń teń jarpın kórgennen keyin «bunday oyınnıń sadaǵası ketsin» degendey jamǵır birden tınıp, aspandaǵı bultlar daǵısa basladı. Onıń sańlaǵınan hár waq quyash kórinedi.

-Bunı kim oylap tapqan? - dedi bas sudya dógeregindegilerge jaǵımsız kózqaras penen qarap. Direktorımız Aytmurat ájaǵama názerin tikti.

-Niyetiń jaqsı-dá, joldas Baymuratov, - dedi bas sudya. -

Biraq, futbol maydanshasına ajırıq kelispeydi. Házir yadımda joq, bunday jerlerge egiletuǵın… atı ne edi, bir shóp bar. Angliyadan bir kilo tuqımın ákelgende biraz jerge jeter edi.

-Qızıq adam ekenseń! - dep Aytmurat ájaǵamnıń jini tırısıp ketti. - Bir kilo tuqım ushın Angliyaǵa kim barıp keledi?

-Onda ne qılamız? Qara jerdi shańǵıtıp oynay beremiz! – dep bas sudya ókpelegen pishin bildirdi.

-Áńgime jigitlerdiń oynawında, - dedi ájaǵam. - Oynay almaytuǵın bolsa, gilem tóseseń de báribir.

-Ekew ara warra-warranı qoyayıq, jigitler, - dedi

direktorımız kátqudashılıq etip. - Oyınnıń dawamı ótkerile me?

- Ótkerilsin! - dedi miymanlardıń treneri. - Biz ne, qaraptan qarap turıp utılıp kete beremiz be?

-Mına turısında oynawǵa bolmaydı, - dedi sudyalardıń biri.

-Haw, qaysı komandanıń oyınshısı ekenin kiyimleriniń túrinen ayıra almasań. Kópshiligi ele ılaydıń oyer-búyerin shuqlap ayaq kiyimlerin taba almay júr.

-Áy, ballar, menikin de izlesiń. Úshpelegimdi de tapsın! - dedi bas sudya.

-Endi úshpelekten ayırılǵan shıǵarsań, aǵa! - dedi awıldıń bir adamı. Hámme qıran kúlki boldı. Oyın eki jaqtıń kelisimi menen bir hápteden keyin ótkeriliwge uyǵarıldı. «Spartak»tıń futbolshıları «Qurbaqa awıl»dıń balshıǵına awnap qaytqanday bolıp mashınına otırdı, kúlgende tisleri ǵana appaq bolıp kórinedi, bir mashın negrler baratırǵanday. Jánjel-pánjel shıqpay doslarsha tarqastıq.

***

Jazǵı kanikul pitpestey kórinip atır edi, dem de avgust ayınıń ortası bolıp qaldı. Mekteptegi muǵallimler otpuskada, esitiwime qaraǵanda orıs qızlar da eline ketken qusaydı.

-Olar qaytıp kele me? - dep soradım bir kúni ájaǵamnan.

-Ne qılayın dep ediń? - dedi jaqtırmaǵan ájaǵam.

Mektepte oqıw tarqaǵalı berli ájaǵamnıń mánisi joqlıǵın

sezip júrmen. «Saǵan miynet otpuskası tiyisli emes, ele islegenińe gór waqıt bolǵan joq. Sol ushın, Aytmurat inim, usı jerde bas bolıp mekteptiń remontına járdem berseń jaqsı bolar edi» degen eken direktor, ájaǵam qolın bir siltep ketip qalıptı. Ol jaqqa qaytıp darıǵan joq. Kitap-sitap oqıp, jazı

menen úyde jattı. Aǵam da, apam da «bul ne jatıs» dep talay ayttı, qulaǵına kirip te shıqqan emes. Basqa muǵallimler

ǵawashalarǵa suw ashıp, hátte otaqqa da qatnasıp júr. Hesh bolmaǵanda, kishemniń qasında bolıp, atızda birge júrgende onıń kewli qansha kóterilip qalar edi. Men de apamnıń ornına baraman, suwshigin, qamıs ákelemen mallardıń keshki otına.

Sonıń arasında balalar menen «Bozjap»qa barıp, tústiń waqında qarnımız ash bolǵansha shomılıp qaytamız.

Avgust ayınıń ortalarınan baslap awılda jay salıspaq baslanadı. Jayı tozǵan adamlar buǵan erteden tayarlıq kóredi.

Góne tamınıń qasınan jerdi tegisleydi de jańa jaydıń ornın belgilep qazıq qaǵadı. Tastan tırnaq salıw úrdis emes, sheńgelden paydalanadı, soń-soń qamıs bekkem bolatuǵın qusaydı dep tırnaǵına qamıs salatuǵındı shıǵardı. Jay kómekshilerdiń

kúshi menen pitedi. Hár paxsası adam kóp kelse bir kúnde, bolmasa eki-úsh kúnde pitedi. Geyde shegeleń ılaydan órilgen diywallar qulap ta qaladı. «Qulasa bereket darıydı» dep jay iyesiniń kewlin aladı. Janlıq soyılıp, jigitlerge araq, vino

da beriledi. @arrılardıń da óz ishetuǵını bar. Jay kómek degen bir merekedey. Awıldıń bala-shaǵalarına shekem sol jerde. Bizler de azannan baslap sol jerge barıp, buyırǵan jumısların

atqaramız. Suw tasıymız, peshmanǵa kepshe menen ılay atıwǵa ele shamamız jetpegen soń ılay basqılaymız. Saz ılaydı ayaqqa juqpastay dárejege jetkenshe basqılap, toqpaqlap pisiremiz. Bul

da ańsat jumıs emes.

Bir quwanatuǵın jerim: awılda jay kómek baslanǵalı Aytmurat ájaǵam úyde jatqandı qoydı. Qayaqtan úyrengenin bilmeymen, ol diywaldıń basına shıǵıp peshmanlıq etetuǵın boldı. Quday abıray berip tap, ájaǵamnıń órgen jeri qulap kórgen emes. Keyin, kómek pitkennen soń erteńine de sol jerge barıp, juqa kepshe menen órilgen diywaldı tarap shıǵatuǵın ádetti shıǵardı. Awılda jalǵız ǵana usta bar edi diywaldı tarrashlaytuǵın, ol da

qoldan-qolǵa tiymeydi. Aytmurat ájaǵam hesh kim aytpaq-aq bul jumıstı atqarıp, burınǵı ustaǵa hesh kim jalınıp barmaytuǵın

bolıp qaldı. Ájaǵamnıń bir jaman minezi: olay et, bılay et dep basında sháltiyip tursań jini keledi, sol ushın ne qılsań ol

qıl, dep qasına jolamaysań. Kewlińdegiden de aǵla etip isleydi.

Sóytip, qápelimde, awılda jay salıspaq baslanǵalı ájaǵam

qoldan-qolǵa ótip, «Kimseń, Aytmurat peshmen, kimseń, Aytmurat usta» atandı da ketti. «Islegen jumısıńnıń haqısı emes, bul

ata-babadan kiyatırǵan qáde» dep oǵan kóylek-sóylek, aqsha-paqsha beretuǵın qusaydı. Imarat degen de pirli zat ǵoy, erteń sonıń ishinde qansha adam ósip-ónedi, qansha toylar, merekeler boladı. Jaqsı niyet ushın islenip atırǵan soń biziń xalqımız hesh nársesin ayamaydı.

«Temirshi toǵaǵa jarımaydı» degendey, ózi bolsa tawıq ketektey jayda otırıptı. Sol jayınıń qaptalına jamap, keńeytiwge bolar edi. Men bul pikirimdi tikkeley

aytıwǵa qorqıp, kisheme qulaq qaǵıs ettim.

-Qáydem, mırzaǵa, ájaǵań meni tıńlar ma eken? - dep eki oylı boldı kishem.

-Sonda da aytıp kór. Haw, endi óz aldıńızǵa xojalıq

boldıńız. Sırttan qonaq keledi. Quday berse, balalı bolasız.

Mınanday jayǵa tıǵılıp otıra beresiz be? - dep nıqırttım kisheme.

Erteńine azanǵı shaydıń waqtında ájaǵam gáp ashtı:

-Endi usı bólinip ketiwimiz ketiw shıǵar?

-Bólinip ketiw degen ne? - dep túsinbedi aǵam.

-Basqa shıqqanımız shıqqanımız ba? - dep otırǵanı shıǵar,

ǵarrı. - dedi apam. - Solay ma, kelin?

Kishem kúldi de hesh nárse demedi. Bul maqullaǵanı ǵoy.

-Awa, - dedi aǵam. - Endi shańaraǵıńız bólek, bizden alatuǵın basqa dúnyańız joq. Ózleriń jıynań. Endi mına jaman da 4-5 jıldan úylenemen dep ıńǵırıwlaydı.

-Bizge ruxsat bolsa boldı ǵoy, - dedi ájaǵam. Apamnıń janı shıǵıp ketti:

-Hee, awıldı taslap kóship ketejaqsız ba?

-Yaǵaw! - dep kúldi ájaǵam, basqalarımız da kúlistik. -

Awıldı taslap qayaqqa baratuǵın edik. Qayta awılǵa tereńirek tamır urıp, birotala ornıǵıp qalmaqshımız. Otırǵan jayımızǵa kewlimiz tolmay júr. Ózim de oylap júrip edim, keshe mına kelinińiz de eskertip qoydı. Payqaslap qarasam, ras eken, sırttan qonaq-sonaq kelgende bir qısım bolıp otıramız.

Úlkenirek etip jay salsaq jaqsı bolar edi.

-Oń bolsın! - dedi aǵam, tap salǵan jayı pitip turǵanday.

-Oń bolsınıńdı qoyıp tur, aǵa! - dedi Aytmurat ájaǵam. -

Jay salıw ushın qárejetimiz joq ǵoy. Ílayı jerden pitken

jıl tayarlıq kóriw kerek qapılǵanda. Soyıslıq jaǵı tabılar-aw,

qansha un-pun, qant-shay kerek. Ishetuǵın báleleri bar, sonısı bolmasa, kómekke bir adam jolamaydı. Awıldıń adamları maqaw ashıp ketken ǵoy.

-Onda bılay etsek…

-Qalay?

-Házirgi otırǵan jaydıń aldınan sonıń diywalına jalǵap dálizshe salsam. Eki qat jayımızdı da qısta qızatuǵın etip sazlasam…

-Mına gápińe turaman! - dep aǵama qonıp ketti. - Jay

Bes-altı túbin shawıp, qırshıp tasla. Qudaydıń kún laplap tur, demde kebedi de qaladı. Haw, qarataldıń qadaları kóp. «Aytım kól» qamısqa tirelip tur. Anaw-mınawıńa Shamurat járdem etedi,

ǵawashanıń jumısı daqalmaǵan esabı, tek suwshılar aylanshıqlap júripti. Chekanka pitti me, kelin?

-Awa, ata! - dedi kúni menen tek gáp tıńlaw menen otırǵan kishem. - Erteńnen baslap pa, búginnen be, kolxozdıń malları ushın ot-shóp tayarlawǵa kirisemiz dedi.

-Onda jaqsı eken. Shóp kóp ǵoy, ırashtıń basları boyanǵa tirelip tur. Abaylı bol, kelin! - dedi apam bilgishsingisi kelgendey. - Shópliktiń arasında…

Men qorqıp kettim, apam dasturxan basında bir uyat sózdi aytıp jibere dep, yaq, onıń aytajaǵı basqa eken: