Kenesbay Raxmanov - Birinshi muhabbatim

júweriniń qamırın qarıwǵa jetedi ǵoy,- dep Esenbay aǵa toydıń oylasıǵın baslap jibergendey boldı. Ekibastan soyıslıq

ózińde bar emes pe?

-Tanamız bar ǵoy. Azlıq etse, qoy-eshki bar. Awısıp baratırsa júdá jaqsı, kún salqın… Shaqırtıwshılıqqa úshtórt

bala kerek. Kempirdiń tórkin beti bar, meniń dayılarımnıń awılı bar. Basqa da qatnasıp otırǵan adamlarımız bar. Shaqırtılıwı kerek. Bawırsaq, nanı mol bolsa…

-Baqsı da ayttıratuǵın shıǵarsań?

-Haw, inim-aw, usı úyde bolıp atırǵan birinshi toy. Baqsı ayttırmasaq, murnı pushıq bolatuǵın shıǵar. Tınıbayǵa xabar etip qoysaq táwir bolar edi.

Usı waqları awıl jolında bir-eki atlı, piyadalar kórindi.

-Qıstıń kúnleri qol sawaraq bolǵan soń baslıqlarımız da

shıǵa beripti-aw, - dedi Esenbay aǵa.

-Sen, Esenbay, bulardı toparı menen ózińniń úyińe alıp bara ǵoy, - dedi aǵam tıpırshılap. Bul jerde otırǵanday jay joq. Góshten payın berip jiberermen, kelin pákizelep asıp bere ǵoysın. Basqaların da jetkerermiz.

-Bul jaǵınan qısınba, Baymurat aǵa, - dedi Esenbay aǵa olardıń aldınan shıǵıp. Ballar kóliklerin baylań!

Olar qutlı bolsın ayttı, ishtegi apamdı da aldırıp, oǵan da jaqsı tileklerin bildirip qutlıqladı. Baslıǵımız Shanazar aǵa

degen adam tompaq, semiz, toptay dumalanıp qalǵan adam edi. Onıń bir qansha qatal ekeni túrinen-aq bilinip tur, sálemleskenlerge kep-kelte qolın zorǵa sozadı. Jas jaǵınan biziń aǵamlardan úlkenirek bolsa kerek. Al, sawat jaǵınan bos

qalǵan, bir háripti de tanımaydı dep esittim. Biraq, bul kemshiligin basqalarǵa bildirmewge tırısadı. Onıń sırtqı kelbetine qarap hesh kim de sawatsız eken dep ayıplay almaydı. Úp-úlken kolxozdı urshıqtay aylandırıp otır. Jaqında kolxozǵa avtomashina beretuǵın qusaydı. Qáydem, qanday mashina beredi. Baslıǵımız atqa mingennen qutıladı ǵoy. Esenbay aǵanıń úyine baratırıp:

-Toydı qay kúni berseń de ruxsat etemen, Baymurat,- dedi baslıq iri dawısı menen. Házir tógin tógiwden basqa ıńqa-ıńq jumıs joq.

Kún awa Jańabergen aǵalar keldi. Kólik tappay pıyada kelgen qusaydı, júzlerin shań basıp, sharshaǵanday boldırıp qalıptı. Olardıń aldınan hámmeden burın Aytmurat ájaǵam shıqtı:

-Aman-esen qayttıńız ba? Ne dedi?

-Áy, patırat, bala! - dep Jańabergen aǵa suwıq demin aldı.

Qamatajaq…

-Meni me?- dep Aytmurat ájaǵam shorshıp tusti.

-Seni bolmay, meni qamata ma? Ya mına Esimbetti qamatsınba?

-Ras pa? - degendey ájaǵam Esimbetke qaradı.

bermedi. Ayteke, seniń ákelgenińdi Eshimbet dedi me, bir jigitke atastırıp qoyǵan eken ǵoy. Túnde kelip qapıńdı

qulatıp ketkenler solardıń toparı eken.

-Atastırǵanı menen Nazlıbiyke onı qálemese ne qıladı?

-Nazlıbiyke degen kim?- dep Esimbet hayran qalıp soradı.

-Haw, sen ózi kimniń arına shawıp júrseń! - dep kúldi

Aytmurat ájaǵam. Onıń azannan berli kúlgeni usı shıǵar.

- Qáydem bileyin, jora,- dep Esimbet te kúldi. Qatınıńnıń atın da soramappız-aw.

Baslıqlardıń otırǵan jaǵına ketken aǵam buzılısıp keldi, onıń teńselip júrgenin bináy ómirimde kórgen emes edim. Shaması, hámeldarlar toydı bánelep bir nárse juttırǵan qusaydı.

Samal jelpigen qamıstay oyaqqa bir, buyaqqa bir teńseledi, aytatuǵını joq, qurı kúle beredi. Ájaǵam qızbalıqqa salıp oǵan jaman sóz aytıp salmasa bolǵanı ǵoy, dep qorqıp turman. Biraq, Aytmurat ájaǵam tamashaǵa qaraǵanday ishek-silesi qatıp kúlip tur. Ákesi menen házir sóylesiwdiń keregi joqlıǵın da basqalarǵa eskertip qoyadı. Jańabergenge sıbırladı: «Soraǵanday bolsa bári pitti, dey ber» dep atır.

Bir quwıs-qoltıq tawıp aǵamdı da eplep jatqardıq.

-Kempirińdi shaqır,- dedi Jańabergen aǵa meni jumsap. Ol jaqta ne bolıp, ne qoyǵanın aytayıq, aqırı.

Apam ishten shıǵar-shıqpastan:

-Haw, ortanshı bala, keldińler me? - dep epeleklep kiyatır.

-Bardıq, - dedi Jańabergen aǵa salmaqlı sóylep. Bizlerden

jón-josaq sorap, qayaqtan kiyatırǵanımızdı bilgennen keyin qızdıń anası aspanǵa shapshıdı. Shaması, sol jerdegi ferme baslıqtıń balasına uzatpaqshı bolıp, nan sındırısıp,

qudalıqqa pátiya oqısıp qoyǵan qusaydı.

-Wah! Endi ne boladı?

-Endi ne boladı?- dep shırt ete qaldı Aytmurat ájaǵam. Endi balańnıń qatını boladı!

-Ata-enesi ırza bolmasa…

-Írza boladı. Qızı kimge tiygende ne? Ferme baslıq bolǵan menen qalıńına elli tuwar mal berer deymiseń? Balası pátli bolǵanda tuǵırındaǵı qusın ushırar ma edi? Áy, bir lámser-dá!

-Quda ne dedi?

-Ǵırnaq pa? Ol da kempiriniń aytqanınan shıǵa almaytuǵın adam bolsa kerek. Endi biziń onday qızımız joq dedi de qoydı.

-Kelinge aytsaq pa eken? Ata-anası ırzashılıq bermegen bolsa, aparıp taslań dep júrmes pe eken, ortanshı bala? dep apam tınıshsızlana basladı. Qızıńdı zorlap áketip, sizlerden

ruxsatsız toyın da berip atır. Bul ne, bassınǵanı ma, biz de elmiz dep birewler ǵıjaq berse…

- Qoysh, apa, aqırzamandı túsire bermey! Bul bayaǵı sizlerdiń

qayıl boldı, izimizge erdi. Tilxatında da jazdı ǵoy usını. Onı oqıp kórdi me ol sawatsızlar?

-Bir inisi bar eken, soǵan oqıttı. Ol da «háriplerin qáte jazıptı, qorqıtıp jazdırǵan bolsa kerek» dep qapılttı.

-Bir ońbaǵan adamlar eken! - dep Aytmurat ájaǵam qanasına sıymay ketti. Jańabergen oǵan táwelle berip atır:

-Bereket tap, Ayteke, sen qıza berme!

-Endi bul gáplerdi kelinge bildirsek pe eken?

-Rasın aytıw kerek, - dedi Jańabergen aǵa. Qıpsalawǵa bolmaydı. Qayıl bolsa toydı baslaw kerek. Yaq, ata-anamnıń

ırzashılıǵı bolmasa ketemen dese de aldına ǵaw bola almaysań. Usını biliw kerek. Sen, sheshe, keliniń menen usı jaǵın qupıya sóyles. Tez!

-Ǵarrı ne der eken?

-Ne ǵarrı?- dedi ashıw aralas kúlki menen Aytmurat ájaǵam apama bejireyip qarap.

-Ne ǵarrı bolatuǵın edi, shıraǵım. Ákeńdi aytaman-dá!

-«Dúnyanı suw bassa úyrekke bir pul». Jatır ǵoy anda tońqayıp! Tap, balası emes, ózi úylengendey onsha ishe berip…

-Ishe berip…-apamnıń júregi suw ete qaldı. Ishkeni ness, shıraǵım-aw, namaz oqıp júr edi ǵoy.

-Namaz oqımaqtan, Mekke-Madineni sorap tursa da, ákesin

araq óltirgendey ishken!

Apam eki jaǵasına túkiriw menen qudaǵa qullıq etip ishke kirip ketti.

- Áy, Jáke, toydı bere bereyik-tá… Xabar hámme jerge jayılıp ketti. Bul ketip qalǵan menen basqa tayın turǵanı joq.

-Aytmurat, Nazlıbiykeniń kempiriniń tili ashshı eken.

-Biyhaya ma?

-Tap, solardıń toyı asqa dóngey dep jiberdi ǵoy ǵarǵap.

-Qoy!

-Oǵan qaraǵanda qudamız jaqsı adam eken. Qayaqtaǵı gápti aytpasań-á, tiliń kesilgir! - dep keyip tasladı hayalına.

-Boldı onda. Ǵarrısı biziń tárepte bolsa, qalǵan jaǵı górge

de barmaydı, - dep Aytmurat ájaǵam quwjıńlap qoya berdi.

Sırtqı esiktiń arjaǵınan Sayımbet degen joramnıń dawısı esitildi:

-Shamurat, shaqırıp atır!

-Kim?

-Ballar! Qasharman top oynaymız dep atır. Dárriw shıq! Aytmurat ájaǵam oǵan jekirinip jiberdi:

- Barsań-á arman! Ózlerimizdiń qasharmanımız azlıq etip atırǵan joq.

Sayımbettiń dawısı jım-jırt boldı. Aytmurat ájaǵamnan awıldaǵı balalardıń hámmesi qorqatuǵın edi. Top oyınnıń qumarı tutıp tursa da, men de oǵan pálen-tólen dey almadım. Usı waqıtları ishke súńgip ketken apam qalqıp qayta shıqtı. Júrisi jep-jeńil, kúlimsirep kiyatır. Onıń shırayın kórip meniń de ishim jılıp qoya berdi.

-Ne deydi? - Aytmurat ajaǵam da, Jańabergen aǵa da, qala berse, men de oǵan usı sawaldı berip, awzın ańlıp turǵanday edik.

-Al, bala, kelinnen quday jarılqaǵan eken…

-Al, al?

-Ata-anam ne dese dey bersin, - dedi kelin. − Sizler bilgenińizdi qıla beriń, dedi kelin. Men olardıń kewline qarap

bir mal menen jasay almayman, - dedi kelin.

«Qudayım-ay, mal menen jasay almayman dep, tisleri aqshıyǵan ash qasqırǵa tap bolmasań bolǵanı ǵoy … Nazlı kishem-ay… Aytmurat ájaǵam seniń qádirińdi biler me eken, bilgey-dá… hám ata-anańnan, hám erkek áwladınan juda bolıp

qalmaǵaysań, kishem…

-Onda esi bar nashar eken, sheshe!- dep Jańabergen aǵa da kóterilip qaldı.

Men kúldim:

-Kishemniń minezi de ájaǵama uqsas eken!

-Otırsań-á, adamlarǵa baha beriwdi saǵan kim qoyıptı, - dep Aytmurat ájaǵam meni qaytarıp tasladı. Áwel murnıńdı artıp al!

-Murnım ne, tabaǵıńa tústi me?

Aytmurat ájaǵam judırıǵı menen kókirek awzıma qoyıp saldı, art jaǵımda eki ayaǵı kórinip uyqlap atırǵan aǵamnıń ústine

qaray shalqamnan ushıp tústim. Aǵam men túwe, ústine taw qulap tússe de oyanatuǵın túri joq. Apam shuwlap qoya berdi, men dem ala almay atırman, jılayın desem… uyalaman.

-Balamısań! - dep Jańabergen aǵa Aytmuratqa keyidi. Oynap aytqan shıǵar, soǵan-ám mush jumsaysań ba? Áy, minezińniń úyi jansın! Jap-jas balanı mayırıp qoysań jaqsı bola ma? Onnan

qalaberse, tuwısqanıń, izińe ergen jalǵız iniń. Sen joqta usı úydiń dártine jaraytuǵın usı Shamurat.

Apam qasıma kelip, qolımnan tartıp ornımnan turǵızdı.

-Hesh jerińe zaqım kelmedi me? Sol jillige gáp aytıp ne

qılayın dep ediń, balam? Ol bir dońız ǵoy. Ákesi mınanday bolıp masqarası shıǵıp jatırǵanda balası ońa ma?

-Haw, apa, men de usı kisiniń balası emespen be?

-Sen maǵan tartqansań, balam.

-Jasında ákem de jilli me edi?

-Onsha emes-tá, shalalaw…

-Ákeńdi sheshem jininen ayǵan, Shamurat.

-Onda… ájaǵamdı da Nazlı kishem jininen ayıqtıratuǵın

shıǵar.

- Qoysa, -dedi apam. - Ájaǵańa til tiygizip ne qılasań? Taǵı bir jeriń qıshıp tur ma?

Men ústi-basımdı qaǵıp sırtqa kettim. Awıllas joralarım

Bayımbet aǵanıń júweri atızlıǵında top oyındı qızdırıp jibergen eken. Ájaǵamnıń tayaǵın jep tura bergenshe sol balalardıń shawqımı tárepke ıqlasım awa berdi. Olar ishine asıq salıp torlaǵan Perdebaydıń tobı menen ulı-qıyqıw shawqım salıp oynap atır eken. Bizlerden úlken jas jigitler de

qosılıp, oyındı qızdıradı, hátte, saqallı adamlar da qızıǵına qarap turatuǵın oyın ǵoy bul…

Top oyın tarqaǵannan soń úy betke aylanıp kelsem, jaydıń aldında adamlar táwir-aq siyreksigen eken. Isherin iship, jerin jegennen keyin tura bersin be, olardıń da xojalıqlarında buyıntıqları bar, mal-hállerin suwǵarıp, baylap, ot-jemlerin beriw kerek. Túni menen jaǵıp shıǵatuǵın otının baltalap, pechke sıyǵanday etip maydalap qoyadı. Otın tabıw da ańsat is emes, kúnshıǵar bettegi on-on bes shaqırım jerden arbalı

ákeledi. «Qoybaq»tıń arjaq-berjaǵı jıńǵıl toǵay. Men adamlar

jonǵan adamday bolıp qalǵan shıǵar. Toydı kelistire almay atırǵanda ǵarrınıń namazı aralasıp qalmasın.

-Qoysh, Ayteke jora, qayaqtaǵını aytpay! Sonsha jerdiń túbinen aylanıp kelgen adam usı suwıqtan óle me?

-Ólmek túwe, muq qabar! Jas dáwir basqa.

Men rası menen-aq qorqıp, aǵamnıń qasına juwırdım. Suwıq degen oq tiygendey birden óltirmegen menen áste-áste tońlatıp, tamırlardaǵı qandı júrgizbey taslaydı, dep Beknazar duqtırdan esitken edim. Haw, aǵamnıń jatqanına da 4-5 saattıń maydanı bolıp qaldı. Barsam, aǵam ornında joq eken, janım jayına túsip suwıq demimdi aldım. Jayǵa kirsem, aǵam jambaslap jatıp pechtiń quwısında kók shayın iship, qońsı kempirler menen

áńgimege buzaw emizip otır eken. Shaması, baǵanaǵı ishkenin ákseri ele tarqamaǵan bolsa kerek, maǵan bir qaradı da «qay balasań?» dedi. Shımıldıq ele sol qálpinde, onıń ishinde kelinshekten basqa kimler barın bir qudanıń ózi biledi.

-Shamurat, gálleńlep júrgendi qoy, balam,- dedi aǵam tártip berip. Hámmeniń aldınan ótken esabım. Aqsaqalımız Babakeń ruxsat etken soń, bolǵanı. Onıń aldına keselep adam shıqpaydı.

Giltin de aldım. Házir áziyranıń jayındaǵı úlken qulıptı ashasız. Joralarıńdı jıyna. Ishin bir qatar sıpırıń, tazalań. Adam kirip-shıǵıp turmaǵan uy… ishinde jılanlar balalap atır ma, quday bilsin.

-Jılan? Onda men basımdı da suqpayman. Jılannan ólerdey

qorqaman! - dep shırlap qoya berdim. Aǵam kúldi:

- Aytmurat barsa, jılannıń bári qashıp ketedi. Onıń túrtúsinen jolbarıs ta aybınatuǵın shıǵar.

Apam barmaǵınıń ushı menen betin sızıp, shımıldıq betti nusqadı. «Kelin esitip qoymasın» dep atırǵanı ekenin túsine

qoydım.

-Ǵarrı-aw,- dedi apam áńgimeniń baǵdarın ózgertińkiregisi kelip. Jaydıń ishi tazalanar, sıpırılar. Oǵan tósek kerek,

kórpeshe, kórpe, dastıq degendey. Anıq bular óz aldına xojalıq bolıp sol jayda otıratuǵın bolsa… kóp nárse kerek boladı.

-Bári birden jaratılmaǵan, kempir, - dedi aǵam.

-Kisiń durıs aytadı, - dedi bir kempir. - «Tama-tama kól boladı» degendey, elmiz, xalıqpız, haw, awısıq-súyisik zatımız bolsa, berermiz. Xojalıqtan xojalıq shıǵarıw ańsat emes. Sonda da basqa shıǵarǵan maqul ǵoy. Báriń bir jerde qamalıp qashanǵı otırasız.

-Gápińniń ǵáleti joq, Ulmeken, - dep aǵam bul gáptiń ózine qonǵanın bildirdi. Ózleri tapsın, ózleri kúnin kórsin. Erte bastan úyrengeni jaqsı. Bizge mına jaman boladı ǵoy.

-Jayın sazlap bolǵan soń sheshemniń haqqına bir iyis shıǵarıp jiberse, shep bolmas edi,- dedi bir hayal.

-Áziyraǵa ma? Tek, iyis emes, bir ılaqtı soyıp bir qazan as

tarqatsam ba, dep otırman. Ruwxı shad bolsın biysharanıń.

Aǵamnıń bul gápi otırǵanlardı bir kóterip tasladı.

Qolımdaǵı giltti aylandırıp sırtqa shıqtım. Jańabergen aǵa menen Aytmurat ájaǵam ele sóylesip turǵan eken. Qolımdaǵı giltke olardıń kózi tústi.

-Ne gilt?

-Seniń altın sarayıńnıń gilti, ájaǵa!

***

Hámmemiz jıynalıp barıp jaydı ashtıq. Bir jıldan berli adam izep baspaǵan ójirelerdiń ishinen bir turli qońırsıq

ızǵardıń iyisi murınǵa uradı. Ol gezde jaydıń edenin taxtay menen pollaw úrdis emes, awıl adamları onday poldı da islewdi kelistire almaydı, kerekli nárse-qaraları bar ma, joq pa, izlep

te hálek bolmaydı. Tek, jaydıń ultanına sheńgel, qamıs ya saban tósep, ústine topıraq jayıp, topan ılay menen qalıń etip sıbaydı. Sóytse, qara jerge qaraǵanda jumsaqlaw hám jıllılaw, hátte selkildeklew bolıp turadı.

Salbırap turǵan qurımlar alındı, dút basıp qap-qarası shıqqan diywalǵa saz kesekti eritip, suyıq balshıǵı menen jaqqan boldıq. Hák bolmasa da, azı-kem bozǵılt tarttı. Jaydıń ultanına ótken jazda qamıs, jantaqlar kógerip ketken eken, olardı da tazaladıq. Sóytip, sol kúni gewgimnen baslap Áziyra sheshemniń morısınan tútin shıǵa basladı. Jaydıń tórine, pechtiń quwısına eki shıpta tóseldi. Shıptalardıń ústine hár jeri tesilse de ele dártke jarap qalatuǵın tekinement kiyiz jayılıp, tórgi áynektiń qaptalına apam bergen sandıq qoyıldı.

«Júk jıynap qoyarsız» dep bergen menen ele jıynap qoyǵanday kórpe-tósek joq edi. Qońsılarǵa da raxmet, úyindegi paydalanıp otırǵan tósekleri bolsa da ákelip atır. Kese-shaynekler de, tabaq-qasıqlar da, sháwgim qazan da jas shańaraqqa tabıla berdi…

Aytmurat ájaǵama jay tabılıp, basqa shıǵarǵan soń aǵam da, apam da ústinen awır tas tuskendey jazılısıp, demlerin erkin

juta basladı. Endigi awır miynet toydı ótkeriw. Toydıń másláháti erteń túske boldı. Soǵan shekem-aq aytılatuǵın jerler shaqırtıwshılarǵa tapsırıldı. Bunday jumısqa burınnan qánige bolıp ketken jigitler bar edi, solar talasıp-tarmasıp bólisip

aldı. Shaması, toyǵa aytıp barǵanda ayırım aǵayin, tamır jerler shaqırtıwshılarǵa sarpay qáde berse kerek.

Qádimgi ádetinshe aǵam da, apam da tań qarańǵısında turıp, mal qora betke ketti. Olar birinshi turǵan waqta meni oyatpaydı, ele jas ǵoy, azıraq kóz shırımın ala tursın deytuǵın shıǵar. Lekin, olar oyanıp sırtqa ketken soń uyqım kelmeydi, kórpeniń astında jatıp áynekten sırtqa qarayman. Qıstıń ayırım kúnleri áynektegi qıraw appaq qar toǵaydı esletip turadı. Dım sulıw. Bul kúnleri báhár jaqınlap kiyatırǵanǵa ma, onday kartinalar siyreksip ketti. Sırtta kúshli dawıl esip tursa kerek, japıraqsız tallardıń shaqaları bılǵańlaydı, aspanda

bult barday.

Apam sıyırın sawıp bola almay atırsa kerek, aǵam dalada murnın qattı sińbirip, bir qoltıq otında ákeldi de pechtiń

qasına tasırlatıp tasladı.