Kenesbay Raxmanov - Birinshi muhabbatim

Nókis ele jas qala, túrli tarawdan xızmetkerler, jumısshılar kerek. Hayalı, bir balası, usı Nazlıbiyke menen tórtewi eki

waǵınan-aq solardıń balaları menen oynap, solar menen qosılıp orıs klasında oqıy baslaydı. Tórtinshi klasstan baslap gimnastika menen shuǵıllanadı.

Meniń paxta tergishligimde gimnastikanıń járdemi tiydi, - ded iol. Belim awırmaydı, qustay jeńil shawıp júremen. Mına qara!

Naz kórpesheniń ústine eki ayaǵın qaptalına jayıp jiberip edi, súyegi joq adamday boldı da qaldı. Men bolsam, shatı ayırılıp ketti me dep jan-iymanım qalmay tur. Ayaǵı tap kelsaptay dúp-dúziw bolıp eki qaptalında tur. Ayaq bolǵanıńa! Sheber aǵash ustası asıqpay qoldan jonǵanday-aw, jarqılıq!

Biziń awıldıń adamları ayaqqa qaray bermeydi ǵoy, qızkelinsheklerdiń ayaqları iynaǵashtay ma, kelidey me, sabawday ma, báribir, tek túr-túsi ısıq kórinse, maqtaymız dajúremiz. Tap,

ájaǵam da Nazdı alıp qashqanda ayaǵına ser salmaǵan shıǵar. Ózim de házir kórip turman ǵoy. Quday bilsin, kóyleginiń ishindegi figurasınıń qanday ekenin! Biraq, ol jaǵı maǵan nesip etpegen

ǵoy.

-Bizler urıs waqtında oqıwdı basladıq. Papam ayırım sebeplerge baylanıslı urısqa barmay qaldı, biraq, rabochiy batalonǵa barıp qayttı.

-Biziń aǵam menen birge bolǵan eken, jaqsı tanıydı, - dep qosıp qoydım.

-Solay ma? Onda jaqsı eken. Papamnıń ózi de házirgi

otırǵan awılda tuwılǵan ǵoy. Nókiske soń barǵan. Besinshi klasstı pitkergen jazda awılǵa qaytadan kóship keldik. Papamnıń bir jaqın jorası usı jerdegi MTSqa basshı bolǵan

ba, birge islesemiz dep alıp kelgen, jumıs bergen, jay salıp bergen. Awılda jeti jıllıq mektep bar eken. Altınshı klasstan baslap oqıp edim, qaraqalpaqsha úlgerip oqıy almadım.

Muǵallimleri de onsha sawatlı emes pe, qaladaǵıday oqıta almaydı. Sóytip, eki tildiń áweresi bolıp, jetinshi klasstı pitkergen soń oqıǵandı qoydım. Sizler oqıytuǵın orta mektepke

qatnawımız kerek, dım uzaq ǵoy…

Sonda Nazdıń bayaǵı jazǵan tilxatı yadıma tústi. Sózlerdi

qáte-qáte etip jazǵan edi, sawatsız eken-aw dep ayap ketip edim.

Endi gápiniń rámáwzine qarasam, Naz qaraqalpaqsha durıslap jaza almaydı eken ǵoy, jazıw túwe, kitaplardı júritip oqıy almasa kerek, orısshasın ákel dep tur ǵoy.

-Ózińe de orısshasınan bir kitap al, Sham, -dedi ol.

-Túsinbeymen ǵoy.

-Túsindiremen. Ertek kitaptan ala ber ózińe…

-Oqıysań ba, bala, ya súwretlerin kórip qaytarıp ákelip bereseń be?

-Oqıyman, Mariyam apa! - dedim isenimli túrde. Kishem oqıytuǵın edi desem, bermey qala ma dep qorıqtım.

-Oqı, oqı, oqısań kóp nárseni úyreneseń, - dedi ol meni

qollap. Bir jaǵınan til úyreneseń, dúnyanı tanıysań. Betleri, muqabası jırtılıp qalmasın. Ishine jazıp júrme. Onlaǵan kúnde ákelip ber.

Ol jurnalına jazatuǵınların jazıp, kitaplardı qolıma uslattı. Klass jayına kelgen soń kitaplarımdı partamnıń astındaǵı tekshege qoyıp, tánepiste oynap kettik. Qaytıp kelip, dáriw kitaplarımdı izledim. Ornında tur eken. Tariyxshı muǵallimúy tapsırmasın sorap bolǵannan keyin jańa temanı túsindire basladı. Qulaǵıma kirmeydi. Esi-dártim kitapta, kitapqa eńterilip bar dıqqatı menen oqıp atırǵan Naz elesleydi. Áste-aqırın kitaplardı partamnıń ústine shıǵardım.

Qabın ashaman, kóremen, taǵı jawıp, ekinshi kitaptı sıypalayman. Bir kitapıń sırtındaǵı qızdıń súwreti Nazǵa uqsap ketti…

Bir waqta sabaq pitken qusaydı, meniń háreketlerimdi baqlap turǵan muǵallim:

-Baymuratov, ornıńnan tur! - depti. Onıń aytqanın ańǵarmay ornımda otıra berippen. Ekinshi ret muǵallim shaqırıptı. Oqıwshılar kúlisip jibergen.

-Baymuratov Shamurat!

Endi ózime kelip, selk ete qaldım da ornımnan atıp turdım.

-Qáne, berman shıq! - dedi muǵallim qolın shoshaytıp. -

Mınamanǵa doskanıń aldına kel!

Súmireyip doskanıń aldında turman. Otırǵanlardıń eki kózi mende, zooparktegi biytanıs haywanǵa qaraǵanday.

-Qáne, búgin qanday tema óttik? - dedi muǵallim. Qapılıp,

esime túsire almadım. Ulıwma, muǵallim jańa tema ótti me, ótpedi me, túk xabarım joq.

Qısınǵanımdı aytsesh, muǵallim:

-Seniń miyiń bar ma ya aǵıp ketti me? Haw, házir ǵana ótken sabaqtıń temasın bilmeseń… azanda úyińnen ne jep shıǵıp ediń? Onı da bilmeyseń? Qáne anaw kitaplarıńdı ákel bunda!

Men úsh kitaptı da ákelip aldına qoydım. Ol birimlep kórip atır:

-Qaraqalpaqshanı sóyley almay júrip, orısshanı qalay

oqıysań?

-Úyrenejaqpan, muǵallim.

-Úyrengenińe qarsı emespen, - dep ol mingen bálentinen tómenge túskendey boldı. - Biraq, hámmesin de teńnen aparıw kerek ǵoy. Orıssha úyrenemen dep tariyxtı oqımawǵa bolmaydı.

Hámmesi bir-biri menen baylanıslı. Men bunıńdı quwatlayman, barlıq oqıwshılar da sennen úlgi alsın. Lekin, basqa sabaqlardan da jaqsı oqıw kerek.

Kitaplarımdı endi kórip bolıp, qaytarıp berejaq bolıp atır edi, ishinen búklengen bir qaǵaz polǵa túsip ketti.

- Haw, bul ne, áper maǵan.

Qaǵazdı búklewin jazbastan muǵallimge alıp berdim. Ol ishinen oqıdı da, birden tutaǵıp ketti:

-Mınaw kimniń jazǵanı? - dedi balalarǵa xattaǵı jazıwdı kórsetip. Kimniń qolı?

-Ne jazǵan, muǵallim?-– dedi bir bala.

-Ne jazǵanı menen jumısıń bolmasın!

Sonıń arasında qasındaǵı qızlardıń hámmesi burılıp

Almashqa qaradı. «Sezikli sekirer» degendey, Almash aldındaǵı qaǵazların ersili-qarsılı papkasına tıǵıp, ókiriwi menen sırtqa shıǵıp ketti. Bizler neniń ne ekenine túsinbey tımtırıs bolıp qaldıq.

-Kitaptı qayaqtan alıp ediń? - dedi muǵallim.

-Baǵana kitapxanadan aldım.

-Alǵanıńda jańaǵı xat bar ma edi ishinde?

-Hesh nárse joq qusaǵan edi.

-Boldı, túsinikli, - dep muǵallim qolındaǵı qaǵazdı qoyın qaltasına tıqtı. - Sizlerdiń klass basshıńız Allaniyazov pa?

Onıń sorawına hámme jabırlasıp juwap berdi.

-Eger jańaǵı qız oqıwdı taslap ketetuǵın bolsa, sen juwap

bereseń, Baymuratov, - dep nıqırttı shıǵıp baratırǵanda muǵallim. Tánepiske qońıraw qaǵıldı.

Sabaqlar pitken soń Allaniyazov meni alıp qalıp, muǵallimler kabinetinde sóylespekshi boldı. Bul klass basshımız bayaǵı jazdıń kúni úyimizge qıdırıp barǵan úshewdiń biri edi, sonlıqtan ózimdi erkin usladım.

-Tariyxshı Ismet aǵa ne gáp tawıp júr, ózi? - dedi ol jaylasıp otırǵannan keyin.

Men bolǵan waqıyanıń hámmesin túsindirp, iynesinen sabaǵına shekem qaldırmay aytıp berdim.

-Haw! - dedi bir waqıtta ol. - Bunda seniń tırnaqtay da gúnań joq ǵoy. Xattı jazǵan birew, sen bolsań eken.

-Men oǵan xat jaz deppen be? Qızıq qız eken!

-Kete ber, qızdıń ózi menen erteńleri sóylesip kóremen,

Shamurat, - dedi Allaniyazov. - Kempir-ǵarrıńa bizden sálem ayt.

Aytekeńnen xat kelip tur ma?

-Bayaǵıda bir kelip edi. Sonnan berli tım-tırıs.

Allaniyazov Qaniyaz aǵa «aytsam ba eken, aytpay-aq qoyayın ba?» degendey, meniń júzime oyshań qarap turdı. Oqıwshılar da, muǵallimler de úylerine ketken, kúni menen oqıwshılardıń

ǵawırlısı, qıyqıwlarınan sharshaǵan mekteptiń ishi dem alıp turǵanday edi. Kem-kem gewgim qoyıwlanıp, tek qasıńdaǵı adamnan basqanıń kelbetinen kim ekenin ańǵara almaytuǵın keshki waqıt bolıp qaldı.

-Aytmurat adam emes eken ǵoy! - dedi Qaniyaz muǵallim ashıwlanıp. Men onıń birden kesip aytqanına hayranım shıǵıp:

-Ne bolıp qaldı, muǵallim? - dedim.

-Sonsha ayttıq, sonsha jalındıq, tıńlamadı. Bayaǵı

Valentina Poxomovanı tawıp alıptı ǵoy. Balalı da bolajaq qusay ma? Jaqında xatın oqıdım. Altı aylıq oficerlik kursqa

oqıwǵa kiripti. Endi aylanıp keledi ya kelmeydi. Házirshe,

Shamurat qosshım, sen bulxabardı kempir-ǵarrıńa, jeńgeńe aytpay-aq tur. Basqalarǵa da aytpa. Men de sennen basqaǵa tis jarǵanım joq.

-Kishem báribir biledi, - dedim men.

-Ol qayaqtan biledi?

-Bayaǵı Valyadan qalǵan xatı oqıǵan qusaydı. Armiyaǵa ketip baratırǵanda «Proshay, dorogoy muj! Valentine privet pereday» dedi ǵoy.

-Haw! - dep hayran qaldı Qaniyaz muǵallim. - Ol orısshanı bile me eken?

-Bilgende túbelegin túsiredi! Orıs klasında oqıǵan eken

ǵoy.

-Ástawpıralla, bala! Ishinen tınǵan bále eken ǵoy. Aytmurattıń anıq kelmeytuǵının bilse, ne qıladı?

-Bul jóninde sóylespedik ele.

-Pay, qoldan shıǵaratuǵın nashar emes edi-aw! Bilmeymen, sarı úpelektey etip Valyanıń nesine boyın taslaǵanın.

-«At aylanıp qazıǵın tabadı» deydi ǵoy.

-Aylanıp tabaman degenshe qazıǵı ornında kútip tura berse boladı-dá, - dep kúldi Qaniyaz muǵallim.

Bizler sırtqa shıqtıq.

- Yaqshı, Shamurat, qayta ber. Mushtay basıńnan qızlarǵa ashıq bolıp ne qılasań. qosshım. Jónińe júr, - dep ustaz qusap

tártip berdi kózabaǵa. Házir «ól-tiril qatın al»dıń zamanı emes, oqıp qalıwdıń zamanı. Oqıp qal. Kempir-ǵarrıńa jeńgeń qarasıp turadı ǵoy. Aqıllı nashar eken, basqalar bolǵanda qashshan hayt qoyadı ǵoy. «Aqsaqtıń aqırına, soqırdıń sońına baq» dep kewlin jubatıp júrgen ǵoy. Naǵız qarekeńniń qızları sonday boladı. Biraq, Aytmurat onıń qádirin bilmedi. Basına

tiygen waqta biledi. Bilgen menen ol waqta kesh boladı. Jat jurtta júrip ne arttıradı?

Bizler jol ayırılıp ketkenshe birge qaytıp kiyatırmız.

Onıń da, meniń de sóyleskimiz keledi, lekin, házir jalǵız máselege baylanıp qalǵanbız.

-Muǵallim, Valya degenniń úyinde kim bar eken?

-Kempir-ǵarrısı tiri qusaydı. Eki aǵası bar eken, olar da tamaǵınıń toyǵan jaǵına ketken. Orıslarda, inim, ata-ana degendi qızı baǵadı ǵoy. Endi Aytmurat ta solardıń shańaraǵında bolıp áskeriy xızmetin ótey beredi.

-Sonda kúshkúyew bola ma?

-Olarda kúshkúyew demeydi-dá, biraq, bizińshe kózqarastan sonıń ózi. Óziniń kempir-ǵarrısınıń ornına Valyanıń kempir-

ǵarrısına xızmetker boladı. Xızmetker emes-aw, endi… ne desem

ózbalasınan-ám artıq kóredi.

-Ájaǵam endi ketip otırısı ma?

-Oficer bolsa, jibergen jaǵında isley beredi. Otstavkaǵa shıqqan soń qaytıp keler.

Joldıń ayrıq jerine jettik, endi ekewimiz eki tárepke ketemiz.

-Aytpaqshı, Shamurat, sen Almashtıń xatın oqıp kórdiń be? - dep soradı Qaniyaz muǵallim.

nárseler, - dep eskertti. Mennen uzap baratırıp: Baǵanaǵı aytqanlarıńdı tisińnen shıǵarma, bala, - dep dawısladı. Ol

qarańǵınıń qushaǵına súńgidi. Almashtıń xatın oqıyın desem,

qoyıw qarańǵı túsip qalǵan edi. «Úyge barǵan soń-aq oqırman»

qalǵanlarımız qolǵa shanıshqı, tayaq, basqa da nárselerdi alıp, keshke shekem ash bolǵanımızdı umıtıp júre beremiz. Qoyannıń, qırǵawıldıń izin quwamız. Mıltıǵımız bolmasa da geyde

úyge kelip edi, Naz onıń qanday oyın ekenin sorastırdı da:

-Qáyinlerim, shırıldawıǵıńızdı ózleriń qaǵıp,

ańǵalaǵıńızdı shuqırıńızǵa túsire beriń, - dedi murnın jıyırıp. Biziń Shamnıń óz shuqırı bar…

Bul sózge hesh birimiz de túsinbedik. Taǵı birde balalar menen qızlar birge kelip:

-Júr, Shamurat, mańlay shertpek oynaymız! - dedi.

-Ózleriń sherte beriń mańlaylarıńızdı, - dep taǵı Naz jibergisi kelmedi. Ózim bunıń mańlayınan shertip qoyǵanman!

Bunday túsiniksiz sózlerden keyin qatarlarım úyge basın suqqanın qoydı, Nazdı ólerdey jek kórip qalǵan shıǵar.

Kelsem, Naz jolıma ayday qarap otır eken.

-Keshiktiń ǵoy, Sham?

-Áy, sál keshirek shıqtıq. Aytpaqshı, saǵan kitap ákeldim.

Mine, mine, úsh kitap aldım! - dep oǵan uslattım. Ol qolına bir hasıl nárse túskendey quwanǵanınan ózin umıtıp ketti.

-Yaqshı, asıqpay oqıp shıǵaman. Mına etek kitaptı sen

oqıysań. Bala degen ertek oqıydı, - dedi Naz, biraq, onıń bala degeni batayın dedi.

-Endi men bala emespen! - dep tońqıldandım.

-Balasań ba, qızsań ba, anıqlaymız, - dep kúldi Naz. Boldı, boldı. Ashıwlansań, ájaǵańa uqsap ketedi ekenseń.

Kempir-ǵarrı jaqtan aylanayıq. Olar keshki shayǵa kútip otırǵan shıǵar. Sen mına kiyimlerińdi ózgert. Úyge kelgen soń gónesin kiyseń de boladı.

Awısıq kiyimlerim az bolsa da, sırtqı paltonımdı sheship, gónesin kiydim. Malaqayımdı almastırdım.

-Kettik onda!

-Házir… sen shıǵa ber, izińnen jetip alaman, - dep kishem

waqıtları shıranıń jaqtısı girewite basladı.

-Lampamay bar ma edi, Sham?

-Anaw úybette bar shıǵar, Naz.

-Qoy, yarım aqshamda qorqısıp júrer. Jata qoyayıq…

Shıranıń mayı tawsılǵanına sonday qattı quwandım, adam degenge ne bolsa, sol quwanısh bola beredi eken-aw. Jurt shırasına quyatuǵın lampamay tapsa quwanadı, men bolsam onıń tawsılǵanına quwanaman. Burınları erte jatıp qalıwǵa úyrenip ketkenlikten be, dastıqqa basım tiyiwden silem qatıp qalıptı.

Naz bir nemelerdi ayta baslap edi, onı tıńlawǵa shamam kelmedi. Bálkim, maǵan paydası tiygendey gáp shıǵar, biraq, uyqı dushpanlıǵına bardı…

Azanda úyrengen ádet boyınsha turıwdan bet-qollarımızdı juwınıp, úlken úydegi shayǵa barıwımız kerek. «Ózlerimiz-aq usı jerde tapqanımızdı halqas etip, shay-pay ishe bereyik» desek bóleklenip ketkendey bolamız ba, dep kempir-ǵarrıdan tartınamız. Men erterek kelip, kempirge ot jaǵıwǵa járdemlestim, aǵam tań namazın oqıp bolǵan soń dasturxanǵa aylandı.

- Kelin qayda?- dedi apam onıń irkilip atırǵanına shıdamay.

- Házir keledi, -dedim, sóytip, bizler azanǵı shaydı baslap jiberdik. Naz keshikken sayın bereketim qashtı. Ol yarım saatlardan keldi. Burınǵıday iybemenen aǵamlarǵa sálem de bermedi. Onıń bir túrli túsi buzılıp, tullanıp kirgeninen hawlıqqan apam:

- Amanlıq pa, kelin? - dep jan-iymanı qalmay soradı.

Kúnde keliwden olarǵa iyilip sálem berip, oshaq basındaǵı xızmetti óz qolına alatuǵın edi, Búgingi kelisi ayrıqsha, ashıwlı, kúlimlep turatuǵın qabaǵınıń astınan qar jawıp turǵanday, qıs boranı ulıp turǵanday. Naz sóylespesten apam da joqarıraqqa shıǵıp otırdı. Jańa ǵana amanlıq edi, túngi uyqıdan kúlip turıp, jadıraǵan azanımız baslanıp edi. Aǵam da, men de awız ashıwǵa qorqıp otırmız. «Úyin saǵınǵan shıǵar, bunıń da kempir-ǵarrısı bar, aǵayin-tuwǵanları bar. Bir jılǵa shamalas waqıttan berli tuwǵan úyin barıp kórmese… Saǵınadı

ǵoy» degen oylar ótti basımnan. Dasturxannıń basına tınıshlıq shókti. Ózi menen ertip kelgen bul ǵamgún tınıshlıqqa Nazdıń

ózi balta urdı:

-Balańız úylenipti…

-Bóketay ma? - dep apamnıń janı shıqtı.

-Armiyada ma? - dedi aǵam. Maǵan bul sózler jańalıq bolmaǵan soń basım aylanbay tur. Nazdıń ózi ne, óziniń de azı-

kem xabarı bar edi ǵoy. Ya tolıq isenbey júr me eken? Sóz tappay ańırayıp qalǵan apam:

-Qaysı uruwdıń nasharı eken? - dedi. Meniń kúlkim kelip alaqanım menen awzımdı basıp otırman.

-Háy, uruwda bassıń qalǵır! - dep aǵam jambaslap jatırǵan jerinen tikeydi. Uruwın soraǵanı nesi! Orısta uruw bola ma?

-Qurıp qaldıq! - dedi apam barmaǵı menen betin sızıp.

Ele orıs pa ol? Barıwdan tabıla qoyǵanın ayt…

-Haw, ne kóp, oljaqta jesir qatın kóp! Erkekleriniń bári keshegi urısta qırılıp qaldı.

-Balası da bar qusaydı, - dep qosıp qoydı Naz.