Muratbay Nizanov Tanlamali shigarmalar_roman_gurrinler_drabller

— Ólim kelsin saǵan! Emesheń qurıp baratır ma edi? Anańnan uyalmasań, ájapańnan uyalmasań! Ber ana, tuwǵan qatınnıń ózine.

Jigit dım úndemey qundaqtı kelinsheginiń qolına uslatıw menen boldı.

Hár kimniń táǵdiri hár túrli. Baǵanaǵı kempirdiń aqlıǵı tiri qalǵanda balası onı jutıp jiberse de úndemes edi. Al,

bul bolsa dárwaza awzında gúzetip qalǵan qarawıldan, mıyıqtan kúlip qarap turǵan mennen uyalıp, inisin dúmpishlep atır. Áne, qarakeńshilik degen!

Olar jolǵa shıǵıp ketkennen keyin dárwaza qaytadan jabıldı. Qarawıl óziniń bólmesine kirip otırıp aldı. Sút-qatıq satqan hayallar da, sumkaların bosatıp, úylerine qayttı. Hámme túslikke shıǵıp atır. Azanda bir kesa kók shay menen shıqqan meniń de asqazanım sırnay shertip, juǵırlay basladı. Eki kózim dárwazadan eliw-alpıs metrdey jerdegi jarma qapılı aq esikte. Baǵana doktorlar sol esikten shıqqan edi. Qapılıp, ol esikte qulıplanıp qalǵanday tırs etpeydi. Eń bolmasa kózdi aldap bireń-sarań adam kirip-shıǵıp tursa da jaqsı eken, yaq, tır-tım. Shaması Oksananı ishte túslendirip atırǵan bolsa kerek, dep oyladım men. Sonda jası úlken bir shofyordıń aytıp bergen bir waqıyası eriksiz esime keldi. Bir wákil onıń mashinasın sorap alıp minip, bólim baslıqtıń úyine kirip ketkennen, eki saatqa deyin qaytıp shıqpaptı. Ya bunı hesh kim ishke mirát etpepti. Ol bolsa sırtta túye tawıqtıń soyılǵanın, shertektiń astındaǵı qazanda pisip atırǵanın kórip otıra beripti. Eń aqırında qazan

da, awqat pisirip atırǵan kelinshek te dáskelerin kóterip ishke ketkennen keyin bul da mashinasınıń kabinasın tars ettirip jawıp aydap ketken eken. Piyada qalǵan wákil baslıqtan úsh dóńgelek traktor sorap alıp, kún batıwǵa meyil bergende úyine zorǵa jetip kelgen eken.

Lekin, Oksana onday aqılsız adamǵa usamaytuǵın edi. Adamdı bir kórgennen-aq tanıwǵa boladı. Bálkim, ishte jáne bir náreste ólim menen ómir arasında arpalısta jatırǵandúr. Al, men bolsam judırıqtay qarnımnıń ǵamın oylap túrli qıyallarǵa berilip atırman. Adamlar jazdıń mıs qaynaǵan ıssısında da shólge, ashqa shıdap oraza tutqan ǵoy. Meniki onıń qasında....

Oh! Jarma qapılı aq esik ashıldı. Ishten baǵanaǵı bizlerdi kútip alǵan kelinshek, izinde Oksana, onıń izinde kelte boylı

duǵıjım bir qara hayal shıqtı. Olar tuwrı kelip, mashinaǵa otırdı. Aldına Oksana, artta eki kelinshek.

—Qayaqqa júremiz? — dedim men izdegilerge.

—Túslikke.

—Túslik qayaqta?

—Ráwshan sovxozına. Sol jerde shay tayarlanǵan.

Biz Qońırattan shıǵıp batısqa qaray jol aldıq. Biraz júrgennen keyin Ústirt kórindi.

— Kiyatırsın tawdan kelip pe edik? — dedi Oksana maǵan qa-

rap.

—Yaq, biz Nókiske baratırǵanımız joq.

—Onda qayaqqa?

Men ushın izdegiler juwap berdi.

—Túslikke baramız, shayǵa.

—Men hesh nárse ishpeymen. Ishteyim joq.

—Oksana, qapa bolma! Ol qızdıń ólimine sen de, bizde ayıpker emespiz.

—Onda kim ayıpker? Nege bala anasınıń qasında emes edi?

—Bizde tuwıw úyinen shıqqansha bala anasınıń qasına berilmeydi. Emizip bolıp, qaytarıp ornına aparamız.

—Nege onday?

—Ministrlikten tártip solay.

—Oǵan deyin bala anasınıń iyisin umıtadı ǵo.

—Onı bizler de bilemiz, biraq, tártipke boysınbasaq bolmaydı. Bunı turmıs deydi, Oksana! Ele hámmesine kónligip keteseń. Ómir degen sonday boladı.

—K chertu takomu jiznyu!

Oksana bul jerde kóp otıra almadı. Birinshi awqattan bir-eki shuqım awzına shertip saldı da, ornınan turdı.

— Men kettim!

Olar endi miymandı irke almasın bildi. Mashinaǵa deyin erip keldi.

—Inim, bagajıńdı ashıp jiber, — dedi biziń izimizden kelgen úy iyesi.

Men bagajdı ashtım. Ol paketke salınǵan bir nárselerdi awısıq balonnıń qasına jayladı.

—Qonaq ash ketip baratır. Barǵan soń kewlin tawıp, awqatlandır. Nanǵa orap túyetawıqtıń eki sanı menen dımǵozasın saldım. Pisken, shala emes. Tek gúrtigi kemis boldı.

Qas qarayǵanda Nókiske aralastıq.

—Mojet ya zavtra uedu, — dedi ol podezddiń aldında mashinadan túsip atırıp.

Qońırattan kelemen degenshe onıń ún qatqanı usı edi.

—Ya ne xochu videt umiravshix detey!

Men ózim hesh qanday táwelle ayta almadım. Bagajdaǵı túyetawıqtıń góshi salınǵan paketti alıp, izine erdim.

Esikti ashıwımız benen jańa pisken palawdıń iyisi tanawımızdı jarıp jibereyin dedi.

—Oh, kakoy, vkusnıy zapax! — dedi Oksana kúlimsirep. Baǵanadan beri onıń jańa qabaǵınıń ashılǵanın kórdim. Qasıńda birew

qapa bolsa seniń de mazań bolmaydı eken. Oksananıń eziwindegi kúlki izlerin kórip, meniń de jelkemnen bir awır júk ısırılıp túskendey boldı. Bunnan Dáwletbiyke apanıń hesh qanday xabarı joq edi.

—Al, sapar qalay ótti? — dedi ol ekewmizge alma gezek qarap.

—Jaman! — dedi Oksana. Jańa ǵana kúle shıray berip turǵan

qızdıń júzi jáne solǵın tartıp ketti.

—Qapa bolma! — dedi Dáwletbiyke onıń iyninen qaǵıp. Birinshi márte náresteniń ólimine dus kelgen bolsań kerek.

—Solay!

—Erteń bunıń esesine jaqsı xabar esitiwiń múmkin. Al, men sizge wádeme bola ukrainsha «Shi», qaraqalpaqsha tawıq salǵan palaw tayarlap qoyıppan. Qáne, juwınıp shıq!

Dáwletbiyke apa dasturxan ústinde olay dedi, bulay dedi. Qullası, Oksananıń kewlin taptı. Awqat penen birge bir shiyshe «Samtrest» konyagin alıp qoyǵan eken, eki-úsh ryumka ishkennen keyin nasharlar yoshtı. Oksana «Kamalinka» nı ayttı, Dáwletbiyke «Aydınlar»dı. Men eki dizemdi dáp qılıp qaǵıp, olarǵa sazendelik ettim.

Tún yarımında Dáwletbiyke apanı mingizip úyge qayttım. Qońıratta túyetawıqtıń góshi salınǵan paketti Oksana shıǵıp baratırǵanımda qolıma uslattı.

—Bul sizge berilgen qonaq asıńız, — dedim men.

—Bilemen. Úyde anańız bar ma?

—Bar.

—Bar bolsa anańızǵa mennen sawǵa. Erteńge shekem xosh! — Ol meniń qaytarıp awız ashıwıma pursat bermesten, júzimnen shorp ettirip súyip alıp, esikti ishten japtı.

—Qız biysharanı júrekten urdıń ba deymen? — dedi Dáwletbiyke apa kúlip.

—Yaǵaw, «Samtrest»tiń kúshi-ǵo, — dep kúldim de qoydım. Jol-jónekey bul haqqında qaytıp gáp bolǵan joq.

***

Oksana karta boyınsha jumıs isledi. Karta oǵan rayonlardıń jaylasıw tártibin biliw hám sol boyınsha rayonlardı atlatıp kóriw ushın kerek edi. Máselen, búgin Taxtakópirde bolsa, erteń Tórtkúlde, arǵı kúni Shomanaydı kórse, onnan sońǵı kúni Beruniydi tańlar edi. Ol bizler elestirmeytuǵın nárselerge kóbirek itibar berdi. Hár bir rayonnıń ıqlımın úyrendi, xal-

qınıń jasaw tárizin salıstırıp bildi, kerek degen jerinde hayallardıń úylerine barıp ta kórdi, qaysı rayonnıń xalqı qurǵın jasaydı, qaysı rayon kámbaǵallaw. Kemqanlıq ne sebepten kelip shıǵadı, toyıp awqat jemewden be, usı ıqlım sháriyatına tán bolǵan kesellik pe, qullası, onıń itibarınan hesh nárse shette qalmas, misli oǵan biziń respublika turmısın iynesinen sabaǵına deyin izertlew tapsırılǵan da, al ol bolsa usı mısalda pútkil dúnyanı tártipke salıw ushın bel baylaǵan iláhiy perishtege usar edi.

Ol júdá tásirsheń edi. Qay jerde kewli tolǵanday jaǵdayǵa duwsharlassa kelemen degenshe bilgen qosıqların ıńıldar, házildálkek gápi menen meni de kúldirip otırar edi. Eger balalar ólimshiligine yaki shala tuwılǵan, nárenjan náresteni kórse qaytarda kabinanı tartıp urıp, kóp jerge deyin qabaǵı ashılmay qaladı.

Ásirese, ol tuwma kesellik penen, yaki násillik kesellik penen tuwılǵan nárestelerdi oǵırı ayar edi. Olardıń ata-anasına ǵázebi keldi. Men medik bolmasam da bárha olardıń arasında júrgenlikten bunday keselliklerdiń atın hám aqıbetin jaqsı biler edim.

Ol tuwılǵanına ele bir jıl bolmaǵan nárestelerdiń adresin alıp, úylerinen xabar alar edi. Men Jumabay aǵanıń pinhamı tapsırması boyınsha respublikanıń «abıroyına» tırısıp Oksananı alday almadım. Shılt jańa mashinadan bilqastan ilik tabıwǵa hújdanım jol qoymadı. Máyli, kórsin. «Aydı etek penen

jabıwǵa bolmaydı». Bizde hámme waqta kelgen komissiya bar ma,

qonaq barma, haqıyqattı jasırıp, xoja kórsinge tayarlaǵan jerlerdi kórsetiwge, sóytip olardan marapat esitiwge ádetlengenbiz. Onıń ornına bar jaǵdaydı kórsetip, zárúr bolsa járdem alǵan jaqsı emes pe? Yaq, biz hesh kimniń járdemine mútáj emespiz, hámme nárse jetkilikli, tórt jaǵımız qubla! Ura-Ura!

— Jeti aylıq qız ata-anasındaǵı keselliktiń búgin bolmasa erteń júzege shıǵıwın kútip atırıptı, — dedi Qılıshbay awılınan kiyatırǵanda Oksana. — Biyshara, ol baxıtsızlıqtan ele xabarsız. On bir jasar balası qashshan qantlı diabet bolǵan. Atası insulinde otırıptı. Pútkil bir shańaraq keselbent. Ataanalar ózleri menen ketpey, baxıtsız perzentlerdi dúnyaǵa alıp keldi! Absurd! Absurd!

—Qantlı diabet emlenbeydi-ǵo, — dedim men.

—Durıs, emlenbeydi. Lekin, aldın alıwǵa, saqlanıwǵa boladı ǵo! Insulinge shekem tózip otıra beriw kerek pe?

—Ózi bilmese, qáytsin!

—Demek, rayonda dispanserizaciya durıs ótkerilmegen. Tek bir rayonda emes, hámme rayonda sonday awhal. Tórtkúlde kórdiń be, bir shańaraqta on tórt perzent! Onı erteń qalay baǵadı? «Bul

ne deseń?», «Bog dal», «Quday berdi» deydi.

—Durıs aytqan, — dep kúldim men. — Sizdi de quda bergennen keyin tuwılǵansız. Quda sizdi bermegende siziń ornıńızǵa búgin kim keler edi, hesh kim! Nátiyjede balalar ólimshiligin izertlew jáne artqa súrilip bara berer edi.

—Shutnik, tı! — dep jazılıp kúldi Oksana hám azıraq ózin

basıp, jay-jaywat otıra basladı.

Írasın aytqanda, onıń mennen basqa sırlasatuǵın adamı joq edi. Barǵan jerinde bolsa onı úlken bir komissiyanıń wákilindey japırılıp kúter, sawal berse saqlanıńqırap, ilajı barınsha barın asırıp, joǵın jasırıp juwap beriwge tırısar edi.

Dáwletbiyke apa bolsa anda-sanda bir boy kórsetedi. Ol sebep penen kvartirasına bay ijarashı tabılǵanına más. Sonlıqtan, Oksananıń eń jaqın sırlası men, kúyip-pisse de maǵan shaǵınadı, quwansa da birinshi maǵan aytıp, jas baladay ushıp qonıp keledi.

—Siz nege qaraqalpaqtı tańladıńız? –dedim oǵan bir saparı.

—Yaki, Moskva jiberdi me?

—Ya-á! Moskvanıń ne jumısı bar? Men ózim tańladım. Biziń Ukrainada qaraqalpaqtı jaqsı biledi. Mektepte oqıǵanbız, Taras

Shevchenko Aral teńizi boyında súrginde bolǵan. Kartaǵa qarasam, Aral teńizi Qaraqalpaqstanda.

—Biziń respublika balalar ólimshiligi boyınsha birinshi orında tura ma?

—Kim ayttı? — dedi ol birden tańlanıp.

—Jumabay aǵa sonday degendey boldı, ministrdiń orınsabarı.

—Men birinshi esitip atırman. Jaqsı boldı aytqanıńız.

—Ol sumkasınan ruchkası menen bloknotın ala basladı.

—Yaq, jazbań Oksana. Meniki dusmalıy gáp. Bálkim, Jumabay aǵa asırıp aytqan shıǵar.

Men ózimniń «gójeni tógip alǵanımdı» sezdim. Ol meniń qarsılıǵıma qaramastan, jazıp aldı.

—Endi men sizge hesh nárse aytpayman! — dedim ókpelegen túr bildirip.

—Pochemu? Milıy mo-oy! — dep maǵan erkelenip iynime basın

qoydı.

—Bunı men siz ayttı dep jazbayman, — dedi ol birden basın

kóterip. Erte me, kesh pe, ol maǵlıwmattı statistikalıq esabatlardan alar edim. Házirshe tek onı belgilep qoydım.

Aramızda biraz waqıt únsizlik húkim súrdi. Ol ne dep gáp basların bilmegendey, mennen gáp kútkenge usap waqtı-waqtı qarap qoyar, al men bolsam jáne «arbanı awdarıp alıw»dan qorqıp, jaqsısı, úndemegendi maqul bilip keler edim.

«Shılpıq»tıń tusına kelgende ol birden sergeklenip qaldı.

—Anaw ne tóbeshik? — dedi qolı menen nusqap.

—Bul mıń jıllardan arıda taw basına salınǵan qorǵan.

—Jaqın bara alamız ba?

—Baramız.

—Bul qanday qorǵan, ne ushın salınǵan?

—Anıǵın bilmeymen. Bilesiz-ǵo, men orta mektepti de tolıq pitkermegenmen. Barı-joǵı shofyorman.

—Yaqshı-ı, boldı-boldı, qorqa berme. Men seni ayttı dep hesh kimge aytpayman.

Ol meni «endi saǵan hesh nárse aytpayman» degen wádeme bola sır bergisi kelmey otır dep oylap, maǵan hár qıylı háreketler

menen jaǵına basladı.

—Bilgenlerden esitiwimshe, bunnan mıń jıllar burın atababamız jawdan qorǵanıw ushın usı biyiklikke dárya boyınan

da qanaatlanbay turıp qalar, bundayda, qoltıǵınan demewimdi kúter edi.

Qorǵannıń basında hesh nárse joq edi. Tobıqtan ótpeytuǵın kelte-kelte shópler, qaramı malaqaydan úlken bolmaǵan, kúnge kúyrep atırǵan qızıl taslar ǵana bar edi.

—Bul qaysı dárya? — dedi Oksana Ámiwdáryanı kórsetip.

—Biz baǵana aspa kópir arqalı kesip ótken dárya. — Ámiwdárya! Ertede bunı Oks dep ataǵan.

—Oks degen ne?

—Siziń atıńızdıń basındaǵı úsh hárip ǵoy?

—Ox, tı! — dep jáne ol erkelep, arqama urdı.

—Birewler «tentek» degendi ańlatadı dep te aytadı,— dedim házildi qoyıp.

—Sendey me? — dep kúldi ol.

—Men tentekpen be?

—Tentekseń! Sál nársege ókpeleyseń! Jigit degen sál grubavatıy bolıw kerek. Haqıyqattan da, bul jerden bes-on shaqırım jer ap-anıq kóriner eken, — dep gápiniń izin burdı.

—Álbette! Burın dushpanlar toparlasıp atta kelgen. At tuyaqlarınıń shańǵıtı bir neshe metr aspanǵa kóteriledi. Demek, jawdıń shańǵıtı ózlerinen burın kórinedi.

Biz tómenge tústik. Oksana tómenge túsiwden, yaǵnıy, jumalap ketiwden júdá qorıqtı. Túsemen degenshe meniń iynime birotala jabısıp aldı.

Tómende toparlasqan qız-jigitler kórindi.

—Bular kim, sayaxatshılar ma? — dedi Oksana maǵan.

—Yaq. Kórdińiz be, aq bata kiygen kelinshek penen, kóksine gúl taqqan jigitti. Bular bolajaq erli-zayıplar! «Shılpıq»ta súw-

retke túsiwge kelgen.

Shadlı muzıka sestine eligiw menen tómenge túsip boldıq. Etegi jerge tiygen lipasta oyınshı qız oyınǵa túser, átirapın orap alǵan qız-jigitler shapalaq shalıp turar edi. Oksana meni qoya berip, toparǵa qosıldı. Ortaǵa shıǵıp alǵan súwretshi jigit hámmeni gá toparı menen, gá bólek-bólek súwretke alıp atır.

Oyınshı qız Oksananı qolınan tartıp, oyınǵa mirát etti. Ol biziń qızlarımızday buwınları menen emes, iyni menen hám ayaqların marsh tárizde alǵa-artqa taslap, dikildetip oynar edi. Bir gez ol ruqsat sorap jas-jubaylar menen súwretke tústi, soń

oyınshı qız benen. Keyin ala jaslardıń ózi de bul biytanıs qızdı ózlerine tartıp, súwretke túse basladı. Ol hesh qaysısına qarsılıq bildirmes, kúlgen awzı jıyılmay, mirát etken toparǵa barıp, gá bir qolın búyirine tayanıp, xoshlasıw sıpatında bir qolın joqarı kóterip obektke qarar edi.

Bir gez ol súwretshi jigitti qolınan tartıp, topardan bólek alıp shıqtı.

—Artem, davay, súwretke túsemiz! — dedi ol maǵan. Men úndemedim. Ol dáslepki kúnleri bir neshe márte meniń atımdı ǵabırıstırıp, keyninde «Artem» dep shaqırıwǵa ruqsat etiwimdi soranǵan edi.

Súwretshi apparatın tayarlap, bizlerdi kútti. Oksana sumkasınan óziniń fotoapparatın usındı.

—Má, mına apparatqa túsir. Seniń apparatıńnan men ala almay qalaman, — dedi ol súwretshige.

Biz hár qıylı turısta bir neshe márte súwretke tústik.

—Tábiyat qoynı qanday tamasha? — dedi ol kiyatırıp. Ol ele

ózin sol qorǵan átirapındaǵı kewilli qurdan shıǵarıp ata-almay kiyatırǵanday edi. — Sen de úylengende usı jerge keldiń be?

—Yaq. Bul jer bizge alıslıq etedi. Biz Nókistiń átirapın aylandıq.

—Meniń kelgenime búgin neshe kún boldı, bileseń be? — dedi ol maǵan sorawlı názerde tigilip.

—Qaydam, — dedim men nemquraydı. — Eki hápteden ótip qalǵan shıǵar.

—Jigirma bir kún!

—Biraz waqıt bolıptı-ǵo.

—Sol jigirma bir kúnnen beri men tek «jumıs, jumıs,

jumıs» dew menen júrmen. Sen meni hesh qanday qızıqlı yaki usınday tariyxıy orınlarǵa mirát etpeyseń!

—Sizdi jumıstan alaǵada etiwdi ep kórmedim.

—Bolmasa, aldımızdaǵı altınshı kún, bir mezgil waqtıńdı maǵan qıyasań ba?

—Qıyaman. Qayaqqa baramız?

—Ha-aw! Onı sen aytasań dá!

—Máyli. Oǵan deyin oylap tawıp qoyaman!

—Toqta! Toqta! — dedi ol biz Shılpıqtan ádewir alıslap, asfaltqa qosılatuǵın qumshawıt jolǵa shıǵa bergende.

Men gilt toqtadım. Ol peshanasın aynaǵa urıp ala jazladı. Biraq, Oksana oǵan itibar bermedi. Fotoapparatın qolına ala sala, juwırıp tústi. Mashinanıń aldınan ótip, úlken gújim terekti kishireytip qoyǵanday, shólge jarasıp turǵan gewrekke jetip bardı. May ayınıń aqırı shamalasqanlıqtan gewrekler tolıq gúllep, sap-sarı bolıp alıstan kózdi tartar edi.

—Qara mınaǵan, men ómirim tuwıp bunday sulıw hám kishkene daraqtı kórmegenmen! — dedi ol kewilli túrde kúlimsirep.

—Ol daraq emes, bir jıllıq ósimlik!

—Yaǵa-aw! — Oksana shógirmedey ǵawqıyıp turǵan gewrektiń tómeninen uslap, onı shayqap, mıqlı-mıqlı emesin kórmekshi boldı.

—Shayqama, sınıp ketedi.

—Íras eken.

Endi ol gewrektiń daraq emesligin anıq bilip, onı qaptaldan, tómennen súwretke ala basladı.

—Barǵan soń tanıs xudojniklerime kórsetip, súwretin saldıraman. «Ogonyok»ke shıǵartaman.

Oksana ján-jaqlama súwretke alıp boldı. Soń onıń joqarǵı ushınan shoq-shoq bolıp turǵan eki shaqasın qıyınshılıq penen sındırıp aldı da, tez-tez kelip mashinaǵa otırdı. Gewrektiń shaqası birden julınbay qabıǵınan qırshılıp, Oksananıń qolına shireleri jelimdey jabısıp qalǵan edi. Mashinanıń ishin bád iyis alıp ketti.

—Qayaqtan shıǵıp tur?! — Ol ózinen gúmanlanıp tufliyiniń oyaq-buyaǵına qaradı. Men de tum-tustı iyiskeley basladım. Moynımdı qız taman eńkeytsem iyis ábden burqıraydı da, basımdı tartsam sál azayǵanday boladı.

—Gúlde! Iyis qolıńızdaǵı gúlde! — dedim men Oksanaǵa.

—Yaǵá-áy! — Ol gúldi murnına jaqınlatıp kórip, birden ayaq astına taslap jiberdi.

—Bul ne? Gúl de usınday sasıq bola ma?

Men túsip barıp Oksana betki esikti ashtım. Gewrektiń gúlin onıń ayaq astınan alıp uzaqqa ılaqtırdım.

—Qáne, qolıńdı murnıma tut!

—Tu-uh! Iyis onıń qolına sińip qalǵan edi. Men usı jaqta sonsha jıldan berli jasap turıp, gewrektiń bunday sasıq bolatuǵının bilmegen ekenmen.