Muratbay Nizanov Tanlamali shigarmalar_roman_gurrinler_drabller

— Jeke kvartira bola ma? — dedi izimizden jetip.

— Parqı joq. Alıs emes pe?

— Bul jerden biraz alısıraq, Filatov institutı tárepte. «Filatov»tıń atın esitken waqta Qarjawbay aǵanıń kózi

jaynap ketti.

—Neshe somnan? — dedim men, boyımdı bánelep. Endi ol hayaldıń qawındı qoldan jazdırǵısı kelmey turǵanın sezip turman.

—Ádep kvartiranı kóriń, kelisemiz.

—Bara bereyik, Arzıwbay inim! Bir aqsham on aqsham emes, aqshadan ǵam jeme!

Hayaldıń kvartirasına ornalastıq. Ol asxananı, jatatuǵın orınlarımızdı kórsetip, bir kúnlik kirey haqını hám qawınnıń birewin alıp, jumıs ornına qaytıp ketti.

Qarjawbay aǵa awıldan alıp shıqqan zatların dasturxanǵa qoydı. Tandırǵa jabılǵan shórek, bawırsaq, pútini menen puwǵa pisirilgen tawıq... Bul taǵamlarǵa názerim túspegenine qansha zamanlar boldı deyseń. Ásirese, japqan nan menen bawırsaqtı aytsa! Eki aydıń ishinde Oksananıń tańlayında tatıp, uwız iyip qurtqan taǵam bul!

Tamaq toyǵannan keyin áńgime qaptıń awzı ashıldı. Úy haqqında bilgim keldi. Anamnıń amanlıǵın soradım. Lekin, Qarjawbay aǵa biziń úydiń hal-awhalınan xabarsız eken. Men oǵan basımnan ótken jaǵdaylardıń hámmesin qaldırmay aytıp berdim. Kimgedur jarılǵım kelip, qanama sıymay kiyatır edim. Quday maǵan awıldıń adamların jetkizdi. Bolmasa, bul qalada dártimdi kimge aytaman.

—Jeńgeńniń kózin emleteyik, keyin birge ketemiz, — dedi ol.

—Anańnıń aldına ózim alıp baraman! Kelindi, balańdı qayta-

rıp ákelip beremen.

— Bir gáp aytsam kewlińe kelmey me? — dedi Qarjawbay aǵa sál eglenip.

—Yaq, aǵa, ayta beriń. Jası úlkensiz, aytsańız paydamdı aytasız ǵoy.

—Írasın aytsam, ekewińiz de kelte qonısh ekensiz.

—Kim ekewimiz, Oksana menen be?

—Yaǵa-aw, — dep qolın sermedi ol. — Oksanańdı qaydan bileyin! Awıldaǵı kelindi aytaman-dá! Onshama izińnen ańlıy berip bále bar ma? Al, ne boldı? Xojalıǵı buzıldı. Oǵan jáne bir

Arzıwbay tayar tur ma eken?! Házir balalı qatın túwe, jurttıń úyden shıqpaǵan qızları bay tappay júr.

—Qoyshı, qapıltpay! — dedi jeńgey kúlip. — Óytip qádirińizdi arttırmasańız-ám bilemiz-ǵo.

—Mınaw jeńgeńniń kózi-júzi, dep dawam etti Qarjawbay aǵa.

—Bıyıl jigirma bes jıl boladı qosılǵanımızǵa. Usı kúnge

shekem azanda «qayaqqa barasań?» dep, kesh kelsem «nege kesh keldiń?» dep betime kelgen emes.

Endi seniń ózińe kelsek, inim, elden shıǵıp ketetuǵın awhal emes-ǵo, kúni menen aytıp otırǵanıń. Sen qılǵan jigitshilikti kim qılmaǵan deyseń!

—Áne, endi ırasınan kelip atırsań, — dep kúldi jeńgey. Lekin, jası úlken bul gápke itibar bermedi.

—«Jigitshilik-iytshilik» dep ata-baba biykarǵa aytpaǵan. Bir-eki ay shıdaǵanıńda bári orınlı-ornına túsip ketedi-ǵo. Anańnıń ashıwı da basıladı. Kelindi anası-aq ákelip taslar edi úyińe! Óziń oylap kór –bárqulla usınday, ǵırshıldaǵan jigit bolıp tura beremen dep oylaysań ba? Erteń ulıń erjetedi, qızıń boyjetedi. Ulıńnıń qolına shappattay hújjet tiyse Kiev bola

ma, Moskva bola ma, ya alıs Tayga ma, qáyerde kewline jaqqan kár tabılsa ótá-ketedi. Onıń gellesinde ata-anaǵa xızmet etiw degen

oy bolmaydı. Ortalıq sonday, aqırı. Soyaqtan birewdi tawıp alıp, úylenedi. Saǵan toyına da aytpaydı. Qáyin enesiniń qolına kirip aladı da, sizlerdi birotala esinen shıǵaradı. Esesine qızıń boyjetedi, júrgen jigiti menen úyińe qoltıqlasıp keledi. Sennen iybe saqlap, tartınıp otırmaydı. Qárekeńshilik etip bir nárse deseń, jańaǵı izine erip ketken qatınıń qızı tárepke ótip, awzıńdı qaqpalaydı. Al, endi táslim bolmaǵan neń qaldı!

—Qoya ǵoy, aǵası!

—Yaq, ele tiykarǵı gápti aytqanım joq. Keterinde men aytqan

gáplerdi aytatuǵın adam bolmaǵan buǵan. Bolmasa, esin jegen jigit emes bul.

Al, endi ulı-qızıń jaylı boldı. Seniń olarǵa keregiń shamalı. Biraq, seniń belińnen dimar, dizeńnen quwat kete baslaydı. Kelmek haq, ketpek haq! Erteńgi kúni Allaǵa amanatın tapsırǵanıńda sen ushın qabırǵası qayısıp kim jılaydı? Súyegiń qay jurtta qaladı? Janaza namazı oqıla ma? Oqılmaydı! Seni hesh kim aq juwıp, arıw kepinlemeydi. Jawırını joq kostyum kiygizip

jerge beredi. Tańla mahsherde qalay musılmanman dep aytasań? Musılmanshılıǵıńdı ne menen dálilleyseń?! Ulıńdı súnnet ettirmeseń! Úylengende neke qıydırmasań! Awqattan keyin pátiya qılıwdı bilmeseń! Ata-babańa tiye bersin aytpasań!

— Qoya ǵoy, aǵası! Tıǵınıń alınıp ketti-ǵo, birotala. Qarjawbay aǵanıń kúyinsheklik penen aytqan gápleri jeti

júyremnen ótti. Kewlińe kelmesin degen menen, keldi. Lekin, ol haq edi! Ákem aytpaǵan, apam aytpaǵan gápti ol ayttı.

Men biraz waqıtqa deyin únsiz qaldım.

—Á-áy, aǵa, — dedim suwıq demimdi alıp. — Siz waqtında «eshek joytpaǵansız-dá!»

—Joytpaw ushın qazıqtı qáyerge qaǵıwdı biliw kerek, qosshım!

Aqırǵı sózdi ol ayttı.

Túnniń állenemirinde zorǵa kózim ilindi.

***

Jeńgey professordıń qabıllawınan egil-tegil jılap shıqtı.

—Qoya ǵoy, uyattı, mına adamlar bar, — dep sıbırlanıp jalındı qolınan jeteklep kiyatırǵan Qarjawbay aǵa.

—Qáne, adamlar?! Men hesh kimdi kórip turǵanım joq. Uyalmay- man-ám! Uyalatuǵın kózim joq meniń!

—Jeńge, sabır etiń.

Ol meniń táwállemdi esitken de joq.

—Oy, quda-ay! Kózimdi alǵansha nege ózimdi almadıń? Endi maǵan jasawdıń ne keregi bar?! Qap-qarańǵı zimistannan ne kútip jasayman?!

Ol hár waqta bir aytınıp, soń egitilip jılar edi.

—Oy, shıraq! Nemene, kóshede bay-bay salıp? Sábimisiń túge! Kútilmegen hóktem dawıstan jeńgey toqtap qaldı. Shaması,

awıl bettiń qazaǵına dus kelip qaldım dep oylasa kerek.

Qatar qoyılǵan arqa súyeri joq tapshannıń bir shetinde túlki tımaq kiygen jası alpıslar shamasındaǵı eki beti shıjıqtay duǵıjım shal otır edi.

—Assalawma áleykum, — dep Qarjawbay aǵa ekewimiz teńine sálem berdik.

—Munda keliń! — dedi ol sálemimizdi alik alıwǵa da asıǵıp.

—Ne boldı, dáriger ońataysız sóz aytıp saldı ma?

—Soǵan usaǵan...

—Usaǵanıń ne, jóndep aytsańızshı, bolmaydı dedi ma?

—Sóydedi, bolmaydı dedi, — dedi Qarjawbay aǵanıń hayalı dawısı qaltırap.

—Ottay beredi! Otır mınjerge. — Ǵarrı qaptalınan orın

usındı. — Bul dárigerleriń dáneńe de bilmeydi. Bilgishtiń kókesin men aytam senderge.

Qarjawbay aǵa ǵarrınıń qasına otırdı.

—Áyelińdi berman jiber, seniń kóziń saw emes pe? Olar awmasıp otırdı.

—Men osı sendey bolıp jeti jıl jetektesip júrgem, — dep basladı sózin. — Pendemiz ǵoy, kónbey atamız. Áytse de kisi kórlikke de úyrenedi eken. Men úydiń ishin, sharbaqtı túgel jattap aldım. Adamnıń bir múshesi ketip qalsa, basqa músheleri damıp ketedi dewshi edi birewler. Sol shın sóz eken. Men kirip kele jatqan kisiniń erkek ya áyel ekenin ayaǵınıń dıbısınan ayıratın boldım. Ol túgil, kim ekenin de sóylemey turıp bilem. Esimin aytıp shaqıram kelgen kisiniń.

—Oy, Náke, sen balshı bolıwıń kerek ǵoy! — dep qaljıńdaytın edi qurbılarım. Atım Naǵashbay ǵoy.

—Sóytip, kózińiz qalay ashıldı? — dedi Qarjawbay aǵa shıdamay.

—Kishkene shıdap tursańshı, aytıp kele jatırmın ǵoy. Sonımen ómir óte berdi. Tipti kózdiń kerek ekenin de umıtıp bara jatqam. Bir kúni Otırarǵa Almatıdan mıqtı dárigerler kepti dep estidim. Otırar jaqın ǵoy bizge... Sizder ózi qay jerdiń qazaǵısız?

—Bizler qazaq emespiz, qaraqalpaqtanbız.

—Kórshi ekenbiz ǵoy. Men Qızıl Ordadan bolamın. Sóytip, baldardı aldıma salıp, bardım Otırarǵa.

—Kózińdi ashamız, — dedi jańaǵı jerde bir dáriger.

—Qáytip?

—Almatıǵa bara alasın ba?

—Baram, dedim. Osı, senesinder me, átigi bir kúnde eki kózimdi ashtı da qoydı.

—Onda buyaqqa kelgenshe Almatıǵa barsaq boladı eken-ǵo, — dedi jeńgey kewillenip.

—E, báse! Odessada neńiz bar túge?

—Ózińiz buyaqqa nege keldińiz? — dedim men. — Kózińiz ashılǵan bolsa...

—O-oy, nesin suraysıń, pendege toyım bar ma? Mınaw oń kózim ana qutıǵa qamap qoyǵan áripterdiń jeti qatarın oqıytın

edi, sol kózim tórt qatarın-aq iledi. Bir kúni úyge naǵashımnıń balası keldi. Mıqtı adam ózi, Amerikada oqıǵan. Sol ayttı: aǵatay, Odessaǵa barsań, eki kózińdi teńdep jiberedi, dedi. Maldıń quyrıǵın qarıstap otıra bermey barsańshı dedi. Soǵan balamdı ertip kele berdim.

—Munıńa biz áser ete almaymız, — deydi bu jerdegi dárigerler. — Biziń zerttep jatqan óz taqırıbımız bar, sizdiń kózi-

ńiz bizdiń taqırıpqa kirmeydi, dedi. Naǵashımnıń balasına zvandasam, jatıp kúledi. Meni qaljıńdaǵan eken ol iyt.

Ǵarrınıń aytıp otırǵan keseliniń pútkilley basqa nárse ekenin Qarjawbay aǵa ekewimiz de túsindik, lekin, onıń az da bolsa jeńgeydiń kewline jubanısh bolǵanına quwanıp, sózin jóplewge qayıl edik.

—Biz júremiz, aǵa, — dedi Qarjawbay aǵa oǵan.

—Bizdiń balanı kórmedińder me? Uzın boylı ádemi jigit

ǵoy. Jańa birge enip edik osı ishke, bir demde kózden tayıp...

— Kelip qalar.

Jeńgey Almatıǵa barsa kózi ashılatuǵınına isendi me yamasa kúni menen tınıp qalıp, qaytadan jılawǵa uyaldı ma, qullası, tıyıldı.

—Sen kvartiraǵa barıp giltin tapsır, — dedi Qarjawbay aǵa maǵan hám az ǵana pul shıǵarıp berdi. — Búgingi bir kúnge kirey pulın da tóle. Sóyt te sumkalardı alıp, aeroportqa kele ber. Bizler usı jerden tuwrı ketemiz.

—Qonbasaq ta tóley bereyik pe?

—Tóley ber. Túske deyin zatlarımız turdı. Pánt berip ketken bolmayıq.

Sol kúni gewgimletip Moskvaǵa Domodedova aeroportına keldik. Nókiske samolyot erteń azanǵı on yarımda ushadı eken. Qarjawbay aǵa tranzit biletlerine orın qoydırıp aldı. Maǵan da bilet

tabıldı.

Kútiw zalında adam kóp edi. Hesh bir bos orınlıq joq. Biz hesh gáp, kózli adamnıń túrgep turıwı qıyın boladı eken. Misli, párdiywaldıń ústinde júrgendey, ján-jaǵına qolın sozıp, jıǵı-

Nókisten Qarjawbay aǵalardı óziniń mashinası kútip aldı, men taksige otırdım.

Jerde qalıń qar, biraq, qardan keyin suwıq baslanbaǵan bolsa kerek, áste erip atır edi.

Ásirese, mashinalar kóp júrgen jollarda erigen qarlar joldıń shetine qaray aǵar, ol jol shetindegi topıraqqa aralasıp juqa batpaqqa aylanıp, ol mashinalardıń dóńgelegine jabısıp,

gá jolǵa, gá shetke qaray shashırap barar edi. Adamlar batpaqtan qashıp, trotuardıń eń shetinen tıǵılısıp júrer edi. Ketkeli

kóshede batpaq kórmegen men: «Buyaqlar qashap batpaqtan qutılar eken», dep ádewir bálentten kelip oylap qoydım.

Bizler turatuǵın kishkene tuyıq kósheden mashın júrmegenlikten qarlar basılmaǵan, mamıqtay appaq bolıp tur edi.

—Qar ózi qashan jawdı? — dedim taksistke.

—Tańǵı tórtlerde basladı, sonnan on birge shekem tınbay jawdı. Bul kóshege birinshi men iz salıp atırman, — dep kúlip qoydı.

Esiktiń aldına kelip túsip qaldım. Qar jańa ǵana artılǵan bolsa kerek, gúrekten keyin quwıs-qoltıqlardı sıpırıp shıǵatuǵın ushları jelinip qalǵan shontıq sipse kirer awızda jatır eken.

Ishke kirdim. Esik sılt etpey ashılǵanǵa ma, dálizde balasın aldarqatıp kiyindirip atırǵan kelin, meniń kirip kelgenimdi abaylamadı. Sonda apamnıń hár waq ayta beretuǵın gápi esime tústi: erkek adam degen sırttan kirip kelgende jótkirinip, ózin bildirip keliw kerek, sonda arqayın otırǵan qatın-qalash dárhal jıynaqlanadı, der edi.

«Ihim» dep áste jótkirindim. Kelin shorshıp túsip, artına jalt qaradı. Dáslep meniń kim ekenimdi ańlamay, bir zaman tigilip turdı da, soń ushıp turıp:

—Haw, qaynaǵa! — dep iyilip tájim etip, sálemge qolın soz-

dı.

—Saw júrseń be, kelin? Mınaw meniń balam ba? Wáy, jaqsı bala eken-ǵo. Qáne-qáne, assalam eteyik.

Eki-úsh jaslar shamasındaǵı er bala meniń iyilip qol sozǵanımnan qorqıp, anasınıń artına tıǵıldı.

—Kim bar úyde?

—Ózli-ózimiz.

Usı waqıtları kúndelikli dasturxan jayılatuǵın bólmeden iynine jasıl futbolka, tómenine triko kiyip alǵan Qanatbay shıqtı.

—Ájaǵa! — dedi ol da tańlanıp hám awzındaǵı jep tawısa almay kiyatırǵan taǵamın irili-tirili shaynap jutınıp.

—Qashan keldiń?

—Házir samolyottan tústim.

—Júr, ishkerileyik.

Xantaxta ústinde dasturxan ele tolıq jıynalmaǵan. Ortadaǵı kesalardıń birinde yarımı ishilmegen kók shay, podnosta jep tawsılmaǵan sháwle tur edi. Men tórden keyingi, ózim bárha otıra beretuǵın oń japsarǵa diz búktim. Ústimdegi paltomdı ele sheshpedim. Kóz astımnan apam otıratuǵın orınǵa qarap qoydım. Búgin ol tósekke hesh kim otırmaǵan kórinedi. Biz ázelden anamız úyde bolsın-bolmasın, tórge qarap umtılmas edik. Apam bir jaqqa qıdırıp ketse de, kelgenshe ol orın bos turadı. Bul tártipti bizlerge ózi úyretken. Kishkeneligimizde Qanatbay ekewimiz orınǵa talasıp, gózlegen jerimizge otıra almay qalsaq, tórge shıǵıp alıp maqtanar edik. Sonda apam birden ashıwlanadı:

—Shıq buyaqqa! Ákeńizdiń ornı ol! — dep jekirinedi. Dárhal ushıp turmasaq shappat beriwge qayımlasadı.

—Házir aǵam úyde emes-ǵo, — deymiz pırqıldap, apamda ayanısh sezimin oyatıw ushın.

—Bolmasa da bos turadı. Ekinshi márte tórge umtılǵanıńızdı

kórmeyin túwe!

Onıń ózi de tórge otırmas, hámme waqıt házir men otırǵan oń japsarda otırıp, aǵama shay quyıp berer edi. Aǵamız qaytıs bolǵannan keyin bul orın bir jıl bos turdı. Jıl sadaqasınan

soń áwliye basına barıp kelip, birinshi márte tórge shıqtı. Dasturxanǵa qol sozbay turıp quran oqıdı.

—Aǵańızdan ruqsat alıp keldim, ballarım, — dedi soń bizlerge. — Endi hám áke bolıp, hám ana bolıp ballarıńa basshılıq etiwge ruqsat ber, dedim. Paqır, úsh kúnnen beri kúnde túsime enip júr edi, endi kewli qarar tabar, inshalla!

—Apam qayaqta? — dedim Qanatbayǵa.

Ol úndemedi. Azı-kem tómen qarap otırdı da, dasturxannıń shetinde turǵan súlgini tegislep, eki búkledi. Soń bas kiyim ornına tóbesine qoydı da, quran oqıwǵa kiristi. Birden meniń kózime jas keldi. Kókiregim eljirep ketti. Júzime sıypaǵan eki

otırǵanımda da, dálizge jótkirinbey kirip kelgenimde de, ele men ushın tiri edi ǵoy ol! Tek Qanatbay basına súlgini qabatlap qoyǵanda, birinshi márte «aǵıwzi» ge tili aylanǵanda jan berdi. «Diydar qıyametke qaldı, balam» — dedi. Bes jıl jolıńda kózim tórt boldı, eń bolmasa túsime de enbediń ǵoy, quwatım!» dedi.

Anamnıń usı páriyadları meniń kókiregime óksik bolıp tıǵıldı. Awmiyinge qollarım dirildep, zorǵa qol jaydım, sol kisiniń aldında.

—Neden qaytıs boldı? — dedim inime keshki awqat waqtında.

—Apamnıń qan basımı joqarı eken. Onı ańǵarmappız. Hárdayım «miyim aylanıp ketti» dep kópshikti biyik qoyıp, oǵan mańlayın tirep biraz otıratuǵın edi. Állenemirde «endi qoyayın dedi» dep dasturxanǵa aylanadı. Ótken jılı báhárde namaz oqıp atırıp birden jıǵıldı. Súyep túrgeltsek shep ayaǵın basa almadı. Shep qolı da salbırap qaldı. Adamnıń janı joq múshesi awır boladı eken. Zorǵa ákelip tósekke jatqardım. Doktor shaqırdıq.

—Insult — dedi kelgen shıpaker. — Názerimde bas miydiń tamırı jarılıp ketkenge usap tur. Kompyuterge túsirip kóriw kerek.

Apamdı reanimaciyaǵa aldı. Kompyuterge túsirdi, shıpakerdiń boljawı durıs shıqtı. Apam tilden qaldı. Lekin, dáslepki bir háptede es-hushın joǵaltpadı. Tek tili aylanbadı. Eki kúnnen keyin qolın bılǵap, ımlap shaqıra berdi. Qasına bardım. Biraq, barmaqları menen shaqırǵanın qoymadı.

—Arzıwbaydı aldırayıq pa? — dedim.

Apam «awa» degendey bolıp, iyegin qaqtı. Sol kúni saǵan telegramma jiberdim. Erteńine telegramma qaytıp keldi. «Bunday adam joq» depti.

— Turar jayımız ózgerip ketip edi ǵoy, — dedim muńlı.

Úsh mezgil xabar alaman. Keliniń kúni-túni basında. Ózim awqat tayarlayman, bala baǵaman. Kirip barsam, kózleri jaynap ketedi. Mennen jańa xabar kútedi.

— Apa, Arzıwbay jolǵa shıǵıptı, búgin-erteń kelip qaladı,

—dep aldayman.

Bir kúni ol jáne barmaqları menen álle kimdi shaqıra basladı. Túsinbedim.