Muratbay Nizanov Tanlamali shigarmalar_roman_gurrinler_drabller

Bul xattı kókiregime basıp uzaq turdım. Ol meniń júregime Oksana bolıp jıllılıq baǵıshlaǵanday boldı. Ol meniń saǵınıshımdı bir máwritke bolsa da basqanday edi. Onıń ózi menen diydarlasqanday, kópten berli birinshi márte júzimde quwanısh sezimleri oynadı.

Men Odessaǵa ketiwge qarar ettim.

***

Odessaǵa Oksana aytqan máwletke bara almadım. Ilajı bolsa jetkim keldi, lekin, «kelte jip gúrmewge kelmedi». Esaplı aylıq. Apamda hár dayım mıń somǵa jaqın aqsha bolar edi. Sorawǵa bata almadım. Hár qıylı dálil aytıp alsam bolar edi, biraq, hújdanım jol qoymadı. Onısız da anamnıń qartayǵanda kelin jumsap, aqlıq súyip ráhátte jasayman degen ármanın pushqa shıǵarǵanımnıń ózi jetip atır.

Sol ushın keshke qaray kireykeshlik qıldım. Waqıt jaqınlaǵanda miynet demalısına shıǵıwǵa arza jazdım.

—Awılda bolasań ba? — dedi Qarjawbay aǵa. — Jay-payıń ońlawǵa kelip turǵan bolsa materiallıq járdem bereyin.

—Jaydıń ketilip turǵan jeri joq aǵa, shamam kelse Moskvaǵa barıp, áskerlikte bolǵan jerimdi kórgim kelip tur.

—Qáyerde xızmet qılıp ediń?

—Moskva qasında Podolskte...

—Podolsk.. Podolsk, — dep bir zaman oylanıp turdı. — Yaq, men ol jerde bolmadım. Krasnogorskide, Lyuberci de... Biziń rotamız úsh-tórt aydan kóship qonıp turatuǵın edi.

—Arza jaz, — dedi soń.

—Ne dep?

—Den sawlıǵıma baylanıslı emlenip qaytıw ushın bir aylıq materiallıq járdem beriwińizdi sorayman de.

—Densawlıǵımnıń hesh nársesi joq.

—Oy-bu-u, onsha kelip kommunistiń shıǵa beredi! Men saǵan járdem berejaqpan. Moskvaǵa barıwdıń ózi bola ma?

«Ótirik degen-ám ózinen-ózi payda bolmaǵan, zárúrlik ushın adamlardıń ózi oylap tapqan bolsa kerek» dep edi Dáwletbiyke apa. Meniń «áskerlikte bolǵan jerlerimdi kórip qaytajaqpan» dep Qarjawbayǵa ótirik sóylegenim azday, endi onıń ózi meni hújjet

júzinde de jalǵan sóylewge májbúr etip atır. Bul dúnyanıń ózi ras penen jalǵannan, quwanısh penen qayǵıdan ibarat bolsa kerek.

Qalay da endi qaltam qampaydı. Arqayın Odessadan da, Kievten de aylanıp qaytıwıma jetedi. Endi anama aytatuǵın dálildi oylap tabıwım qaldı. Meni kim Moskvaǵa jumsawı múmkin? Qolımda diplomım, májiliske shaqırǵanday hámelim bolmasa...

Biraq, barıwım kerek. Kún ótken sayın Oksana jolıma qaray-qa- ray eki kózi tórt bolıp otırǵanday. Ele názerim túspegen perzen-

timdi de kórgim keledi. Kimge usadı eken? Oksanaǵa ma, yaki maǵan? Ne bolǵanda da onıń tamırında meniń qanım aǵıp tur. Sol qan tartıp tur meni.

—Apa, Moskvadan mashın alıp qaytıwǵa úsh shofyor barıp qaytatuǵın boldıq, — dedim bir kúni apama. Usı jalǵanda zorǵa toqtadım.

—Aydap júrgen mashınıń ánedey emes pe? — dedi ol. — Ele tozatuǵın waqtı bolaǵoyǵan joq-ǵo?

—«Volga» bermekshi eken.

—Áy-y, shıraǵım-ay, mashındı oylaǵansha shańıraq bolıwıńdı oylasań-o! Men turaǵa turaman ba?! Kelgindi shirkin xojalıǵıńdı buzıp ol ketti, minawıń sirá... Bir hápteden beri aqlıǵımdı qayta-qayta túsimde kórip júrmen. Awırıp qaldı

ma dep janım joq. Ońbaǵır qatın, eń bolmasa arasında kórsetip keteyin-ám demeydi.

Men ún-túnsiz anamnıń aldında diz búgip aytqan wásiyatın tıńladım.

— «Haramshılıq ǵosh jigitti xor eter» degen, — dedi ol.

— Óytip kórseqızar bolma! Kelin de bir esi kemis nashar boldı, aqıllı qatın bolǵanda «at aylanıp qazıǵın tabar» dep, «uzın arqanlap, keń tusap qoyar» edi. Ne boldı? Aqıbetinde, gúldey náreste tiri jetim bolayın dep tur.

Anam ne aytsa da, urıssa da, keyise de haq edi. Ol usı búginge deyin ishine jutıp kelgen debdiwin shıǵardı. Meni «ózi aqılı jeter, es-aqılın jıynap alar» degen niyette úndemey, shıdap júrgenin ayttı. Biraq, endi kesh edi. Men aqırǵı sheshimge kelip bolǵan edim. Endi meni Biybisaranıń keshirimi de, Alpamıstıń betime kúlip qaraǵanı da jolımnan irke almaytuǵını anıq. Álbette, Alpamıs ele kimniń kim ekenin biletuǵın bolǵan joq, Biybisaranıń bolsa báribir kewlinde qatıp qalǵan dıq bar. Onı

juwıp ta, qırıp ta ketire almaysań. Meniń kewlimde de oǵan bolǵan ısıqlıq, ıqlas sóngen.

Anam aq pátiyasın berdi. «Aman barıp saw qayt. Biraq, ana orıs qatınnıń kózine kórinegórme, kórse talaqtay jabısıp alar» dedi. Men bul gáplerge ujıbatlı juwap ayta almadım. Ne aytaman? Ózim soǵan baratırǵan bolsam.

— Qanatbay, saǵan bir gáp aytayın, — dedim aeroportta meni shıǵarıp salıwǵa kelgen inime. — Men mashın ákeliwge baratırǵanım joq. Odessaǵa — kisheńe baratırman. Onnan perzentli boldım. Lekin, apama tis jarıp bir awız bildiriwshi bolma. Sáti túskendey bolsa oyaqtan úshew bolıp qaytarmız. Sonda apama ózim bárin jatıǵı menen túsindirip aytaman. Diz búgip keshirim sorayman. Aqlıǵın kórgen waqta, álbette, meni de, Oksananı da keshiredi.

Moskvaǵa Il-18 samolyotı menen tórt saat ushtıq. Hár qaptalda eki motor teńine gúrildep, miyimnen miy qoymadı. Qasımdaǵı eki adam menen kóterilemen degenshe eki awız tanısqanımız bolmasa, soń birotala aldımızǵa qarap otırıwdan basqa ilaj qalmadı.

Qolımdaǵı tranzit bilet penen samolyotten tústim de, eki saattan keyin «Moskva — Odessa» degen reys penen ushatuǵın TU104 samolyotına otırdım. Samolyot eskilew bolǵan menen ishke onsha shawqım ótpeytuǵın, tegis hám tez ushatuǵın samolyot eken. Jolǵa onsha kóp waqıt ketpedi.

Qalaǵa jaqınlaǵanımızda suwı qap-qara bolıp ushı-qıyırsız teńiz kórindi. Odessa port qala ekenligin, revolyuciyadan burın bul qalaǵa francuz mádeniyatı kóbirek tásir kórsetkenligin, Qara teńiz qalanıń ishine kirip turǵanlıǵı, ondaǵı dúnyaǵa belgili plyaj hám plyajǵa túserliktegi ápsanawiy Potemkin teksheleri, qullası, qala hám onıń tábiyatı, sanaatı, mádeniyatı, miymanxanaları haqqında styuardessa qız biraz waqıt sóylep berdi. Qıdırıp kiyatırǵanlar ushın aeroportta miymanxanalardıń jaylasqan ornı hám onıń bahaları jazılǵan reklamalar, jeke tártiptegi úylerde jasawdı qálewshiler ushın kvartira byurosı barlıǵın eskertti. Men lekin, olarǵa itibar bermedim. Meniń baratuǵın jerim tayın. Ol jerde bálkim Oksana samolyot hár gúrildegen sayın aspanǵa kóz tigip otırǵan bolsa kerek. Eger úyi aeroportqa jaqın bolsa.

Qolımdaǵı adres boyınsha taksige otırdım. Bul jaqtaǵı kóshelerdiń kópshiligine derlik úlkenligi judırıqtay jıltır

tas tóselgen eken. Bul taslar qar-jawınǵa shıdamlı shıǵar-dá, lekin, mashina digir-digir etip mudamı iyniń selkildep barar eken. Tramvaylar jol boyı hár jerde qaptalımızdan yaki aldımızdan kesip ótip, ertedegi kinolardı eske túsirdi. Bir máhál «A.Dovjenko» degen jazıw qıstırılǵan jayǵa kózim tústi.

—Keshirersiz, Dovjenko degen familiyanı qáyerdedúr esitkendeymen, — dedim taksistke.

—Oqıp úlgermedińiz be? Aleksandr Dovjenko atındaǵı kinostudiya.

—Bul qalanıń ózi kino shıǵara ma?

—Álbette! Bul studiyaǵa men Vasiliy Shukshindi, Vladimir Vısockiylerdi aeroporttan alıp kelgenmen.

—Vısockiydi tanıyman, — dedim men.

Taksist jalt burıldı.

—Írastan ba?!

—Awa. Kinoda kórgenmen. Ol kúlip jiberdi.

—Kino boyınsha onı júz million adam tanıydı, bálkim eki júz million. Buyaqqa jaysha kiyatırsız ba?

—Doktorǵa.

—Qaysı klinikaǵa?

—Klinika emes, jeke tanıs doktorım bar.

Ol bunnan arjaǵın qazbarlap soramadı.

Oksananıń aytqan kvartirası jetinshi qabatta eken. Tekshe menen kóterilip, qara dermantin menen qaplanǵan esiktiń qońırawın bastım. Ishkerirektegi bólmelerdiń birinen «kim?» degen qarlıǵıńqıraǵan hayal dawısı esitildi. Shamamda qartayıńqıraǵan kempir bolsa kerek.

—Oksana usı úyde turama? — dedim ózimniń kimligimdi aytpay. Aytqan menen ol kempir qaydan bilsin.

Sıtır etip esik ashıldı.

—A-li-ik! — dep baqırıp qoya berdi birden maǵan kózi túsken Oksana. — Ózińseń be?

—Ózimmen, ózim! Kórip turǵanıńday

—Mama? Oksana meni maması burınnan tanıytuǵınday, keldi, dep kórsetip atır. Shaması bul úyde aldın da men haqqında biraz gáp bolǵan bolsa itimal.

Ishten beli búgilińkiregen, ústinde jaǵasınıń joqarı betleri ilingen tómengi etek jaqları jazdırılıp ketken jemperde,

sarı sınlı, júzin ájim torlaǵan bir kempir bizlerge qaray júrdi. Jańaǵı juwap bergen usı kempir eken.

Oksana anasınan tartınbastan meni qushaqlap aldı. Soń kempir shıǵıp kelgen bólmege basladı. Bólmede, tórde aynanıń awzına otırıp dem alatuǵın divan qoyılǵan eken. Divanda qasları ósip ketken, sarǵısh murtlı, biraq, saqalı joq, shashları

mıs reńli, iri deneli bir kisi otırar edi. Ortaǵa stol hám úsh orınlıq qoyılǵan. Kekse kisi bir qıyalap jatırǵan eken. Men jaqınlaǵannan keyin ornınan turdı. Qol berip sálemlestik.

—Meniń ákem, — dep tanıstırdı Oksana. — Sergey Vasilevich Kravchenko. Bul bolsa anam Irina Ivanovna Doncova. Milleti rus.

—Men xoxolman, — dedi Sergey.

Men sál qolaysızlanıp qaldım. Xoxol degen kemsitiwshi sóz emes pe eken? Áskerlikte júrgenimizde Ukrainlı jigitlerge ayrımlar «xoxol» dep sın taǵıp aytıwshı edi. Bul bolsa óziózine... Bálkim, bizdegi ruwlar sıyaqlı millettiń bir tiyresi shıǵar. Waqtı kelip Oksanadan sorap alaman dep qoydım.

Meni stolǵa mirát etti.

—Túslikten kesh keldiń, — dedi kempir. — Endi keshki awqatqa shekem...

—Ma-ma! — Oksana onı irkip tasladı. Qaraqalpaqlarda mezgilden kesh keldiń degen gáp bolmaydı. Miyman qálegen waqıtta húrmetli.

Sonıń arasında ekinshi bólmeden jılaǵan náresteniń sesti shıqtı.

—Mama, Sergeyge qarap tur. Men qazanǵa aylanısaman, — dedi de Oksana shıǵıp ketti.

Biz atası ekewmiz qaldıq. Ol maǵan ósik qaslı isik qabaǵın kúsh penen zorǵa ashqanday bolıp, tigilip qaradı.

—Neshege shıǵasań? — dedi soń.

—Jigirma toǵızǵa.

—Him... Oksanadan bes jas úlken ekenseń. Anatoliy menen jas ekenseń.

—Kim ol Anatoliy degen?

—Úlken balam edi. On tórt jasında teńizge shúmip ketti. Denesi de tabılmadı. Ne talap isleyseń?

—Shofyorman.

—Buyaqta saǵan jumıs tabılmaydı. Shofyordan kóp nárse joq.

—Men buyaqta qalıp ketpekshi emespen.

—He, nege? Oksananı alıp ketpekshimiseń?

—Júrse alıp ketemen.

—Onda biraz kútiwińe tuwra keledi.

—Qansha?

—Ira ekewmizge áwliyeden orın qazılǵansha!

—Onday demeń aǵa, sizlerge ele erte.

—Quday sennen-mennen ruqsat sorap otırmaydı. Ákeń bar ma?

—Yaq, ólgen.

—Ánekey! Oǵan erte dep aytpadıń ba?

Men gáp taba almay qaldım.

—Urısta qaytıs boldı ma?

—Urısqa barmaǵan.

—Sizler bette urıs bolmaǵan-dá! Buyaqta urısqa barǵanlar da, barmaǵanlar da sawashqa qatnastı. Barmaǵanlar partizanlıq háreketke qosıldı.

—Siz qaysısında boldıńız?

—Ekewinde de. Áskerlikten jaraqatlanıp kelgennen keyin partizanlarǵa qosıldım.

Qáyin atamız benen bir minuttı da bosqa ótkermey, ájikgújik bolıp kettik. Ol Orta Aziyada hesh bolmaptı. Samarqandtı kóriw ármanı bar eken.

—Lekin, endi uzaqqa barıwǵa den sawlıǵım jaramaydı, — dedi ǵamgun túrde.

—Ishiwdi azayt, — dedi usı waqıtta Sergeydi jubatıp kelgen kempiri.

—Anańqara, hámme hayallar ishiwshilikke qarsı! Ira, men saǵan neshe márte aytaman, sawashta júrgende de bizge ishiwdi qadaǵan etpegen. Qayta hújimge óterden aldın hámmege júz grammnan araq berer edi. Jigerlendiredi dep.

Oksana máyek hám sosiskalardı quwırıp ákeldi.

—Vino qayda? — dedi Sergey Vasilevich.

—Házir apkelemen. Sizlerde aldı menen shay ishiledi, — dedi Oksana maǵan kúlimsirep qarap. — bizlerde vino.

Ol bardı da grafinde yarımnan joqarıraq bolıp turǵan qızıl vino alıp keldi. Qasında tórt ryumkası da bar edi.

Ǵarrı vinonı alıp quymaqshı boldı.

Ǵarrı grafindi qolǵa aldı.

—Aǵa, boldı. Rejimdi buzajaqsız? — Oksana ǵarrınıń aldınan grafindi alıp qoydı.

Kishigirim dasturxan usınıń menen juwmaqlandı. Oksana meni óziniń bólmesine baslap keldi.

Kishkene Sergey sım prujinalı atkónshekte uyıqlap atır. Oǵan uzaq tigilip turdım.

—Usamay ma saǵan? — dedi Oksana sorawlı názer menen.

—Bilmeymen. Jas bala ele kóp ózgeredi ǵo. Qansha kún boldı!

—Bir ay bes kún.

—Gúwalıq aldıńız ba!

—Aldım. Aǵam mennen keyin atım óshpesin dep Sergey qoydı. Solay etip siziń balańız Sergey Sergeevich Kravchenko boldı. Sen ózińshe at qoyıp alıwıń múmkin.

—Meniń kewlimdegi atı Sársenbay.

—Qanday, qanday?

—Sár-senbay!

—Sar-sen-bay... Sarsenbay, ... Sarsenbay. Boldı, úyrendim. Keshte men onnan Izrayl haqqındaǵı gápti qaytarmalap sora-

dım.

—Nege sol sózge jabısıp aldıń? — dedi ol.

—Men hesh sırt elge barıp kórmegenmen. Barǵan bolsań Izrayl qanday el eken dep soramaqshı edim.

—Hesh qanday da. Seniń oyıńda basqa nárse, basqa gúdik bar! Taptım ba?

Men úndemedim.

—Aytaber, dál taptım ya? — dedi ol erkelenip, murnımnıń

ústinen suq barmaǵı menen basıp.

— Taptıńız.

Ol qolın tartıp alıp, biraz únsiz, pátikke qarap oyshań jattı.

—Kelisip alayıq, — dedi soń maǵan qaray burılıp. — Birewbirewdiń ótmishin qızǵanbaǵaylı... Esińde me, Baxrom degen tajik ásker jigitti jaqsı kórip qaldım degenim.

—Esimde.

—Onnan keyin ne boldı, dep soradıń. Men «kewlime qol salmaqshı bolǵanlar boldı, lekin, men olardı muhabbat dep ayta almayman» degenmen. Sol kewlimdi awlamaqshı bolǵanlardıń

biri Arkadiy degen johit (evrey) jigit edi. Ol politexnika institutında oqıytuǵın edi. Injener bolmaqshı edi keleshekte. Biraq, onıń kókireginde injenerlikten de úlken maqsetler turdı. Sol maqsetlerin júzege shıǵarıp aytqan waqıtları men tıńlap turıp shorshınıp keter edim.

—Sen dúnyanıń yarımına húkimdar bolǵan Shıńǵısxandı bileseń be? — dedi bir kúni.

—Bilemen, — dedim.

—Ol aytıp ketken bir danıshpanlıqtı she?

—Qanday danıshpanlıq eken?

—Shıńǵısxan aytadı: aspanda quyash birew, solay eken, jer júzinde de húkimdar birew bolıw kerek deydi hám ózi soǵan ámel etedi.

—Lekin, ol jer júzine húkimdar bola almadı-ǵo.

—Bolatuǵın edi. Biraq, ómiri jetpedi. Ózi dúnya-dúnya bolǵalı aldına usınday maqset qoyǵan úsh adam boldı. Birinshisi Aleksandr Makedonskiy, ekinshisi Shıńǵısxan, úshinshisi Gitler!

Gitlerdi aytqanda júregim shorshınıp ketti.

—Sen sol basqınshınıń tárepin alıp otırsań ba? — dedim

ashıwlanıp.

—Húkimdarlıq hámme waqıtta da kúsh isletiw jolı menen boladı. Musılmanlardıń payǵambarı Muxammed te Islam dinin dáslepki waqıtta kúsh penen moyınlatqan.

Men bunnan artıq tıńlap tura almay ketip qaldım. Ol bárhá usınday gápler tawar, óz milletin basqalardan ústin qoyar edi. Sóytse de, onnan birotala bezip te kete almadım.

Bir kúni ol xojalıǵınıń Izraylǵa kóshpekshi ekenligin aytıp, meni de alıp ketpekshi boldı. Írasın aytsam, hawalandım. Ózge jurttı kórgim keldi. Baǵanaǵıday, dasturxan basında aǵama qulaq-qaǵıs etkenim sol, qaltıratpa tiyip ketti aǵama. Qolındaǵı stakanın uslap tura almadı.

—Íras aytıp otırsań ba? — dedi baqırıp dawıslap.

Men tómen qaradım.

— Onda sen búginnen baslap Kravchenko emesseń! — dedi stoldı urıp. — Familiyamdı qaytıp ber. Ira, biz biyperzentpiz! Anatoliy balıqlarǵa jem bolǵan, Oksana aqılsızlardıń jemtigine aylanǵan. Bizlerde ul da joq, qız da!

Men dım úndemey óz bólmeme kettim de, jatıp qaldım. Azanda aldılarına kireyin dep qapını asha bergenim:

—Ashpa! Jap qapını! Kózime kórinbe? — dep baqırdı taǵı.

—Aǵa, men Kravchenkoman. Oksana Sergeevna Kravchenkoman! Seniń qızıńman! Hesh jaqqa ketpeymen! — dedim.

Aǵam kiriwge ruqsat berdi de, biraq, kóp kúnge deyin meniń menen ashılısıp sóylespey júrdi. Ol Arkadiydi jaman kórer eken. Al, Izrayl haqqındaǵı gáp onı pútkilley shıdamınıń sheginen shıǵarıp jibergen edi.

Usılardı aytıp, Oksana suwıq demin aldı.

—He, Arkadiydi saǵınıp kettiń be? — dedim men kúlip.

—Qoyaǵoyshı! Kel, endi usı temanı jabayıq. Jaqsısı awılıń

haqqında sóyle! Anańa ne dep kettiń?

—Ótirik sóyledim.

—Ótirikshi-i! — dep ol jáne meniń erinlerimnen barmaǵı menen basıp qoydı.

Yarım aqshamǵa shekem ekewmizdiń de kózlerimizge uyqı kelmedi.

***

Kishkene Sergeydiń dúnyaǵa shıqqanına bir yarım aydan asıp baratır. Házirshe onıń kimge uqsaǵanın ańlaw qıyın edi. Onıń ústine men de oǵan dıqqat salıp qaramayman. Tartınaman! Kimnen? Alısta qalǵan anamnan hám qurttay Alpamıstan! Qıyalıma anam tuw sırtımnan qarap turıp: há, essiz ǵana eńbegim-á! Álle netken bir kelgindiniń tuwǵan balası meniń Alpamısımnan artıq boldı

ma? Tuwmay tuwa shóksem bolmay ma seni tuwǵansha?! dep turǵanday boladı. Usı oylar basıma urıp ketken waqıtları ózimniń qay

jerde turǵanımdı umıtıp ketemen.

—Qara, Alik, kúlip atır! — dep Oksana qundaqtaǵı náresteni meniń murnımnıń astına kelip tutadı. Men oǵan júzine názer salǵan bolaman, lekin, dup-duwrı qarap turıp-aq ya balanı, ya Oksananı kórmeymen. Meniń qıyalımnıń basqa nárseler menen bánt ekenin sezgen Oksana birden qabaǵı salınıp, únsiz qaladı. Úndemeydi. Buyaqqa enisip kete almay atırǵanımdı sezedi. Biraq, dártimdi qozǵamaydı. Qaytıw haqqında gáp qozǵawımnan qorqadı. Sonday waqıtları usı qapashılıqqa sebep bolıp atırǵan tilsiz náresteni ayap, qundaqta jatırǵan jerinen qolıma alaman. Oǵan murnımdı basıp, iyiskeleymen.

—Oksana, haqıyqatında da náresteniń iyisi ózgeshe boladı eken, — deymen onıń bayaǵı aytqanların yadına túsirip.