Muratbay Nizanov Tanlamali shigarmalar_roman_gurrinler_drabller
.pdfMuratbay NÍZANOV
TAŃLAMALÍ
SHÍǴARMALARÍ
VIII TOM
(Roman, gúrrińler, drabbller)
NÓKIS
2018
Muratbay. Nızanov. Tańlamalı shıǵarmaları. VIII tom. (Roman, gúrrińler, drabbller). Nókis,
Jazıwshınıń bul tomınan «Sońǵı tilek» atlı jańa romanı orın alǵan. Onda tán qumarlıǵına berilip, óziniń tuwılǵan jurtınan alısta júrip ótkergen ómiri, qartayǵan shaǵında basınan keshirgen azap-aqıretleri, óz Watanınıń qádirqımbatın kesh túsingen insannıń táǵdiri qızıqlı syujetler menen berilgen. Sonday-aq, tomǵa jazıwshınıń jańadan jazılǵan gúrrińleri, eń qısqa janr — drabblleri de kirgizilgen.
SOŃǴÍ TILEK
Roman
PROLOG
Báhárdiń dáslepki ayınıń ortaları edi. Xalıq awzında «bun-
nan buyaǵına dúzde tuwılǵan qozı ólmeydi» dese de, eki kúnnen bergi qara suwıq, qozı túwe anasın da sespey qatıradı.
«Bar tapqanıńdı báhár ish, basqa waqta záhár ish» degen atababa báhárdiń arıqshılıǵınan shıǵısıw ushın. Sonı esapqa alıp, bazardan bir kilodan mollaw qazı aldırıp, palaw astırdım. Qazı
júdá bir tańsıq awqat emes, sonda da kúnde palawǵa qazı tósep atırǵan shańaraqlar shamalı. Biz de solardıń qatarındamız. Awqatqa bólek shıǵıp ketken balamdı da mirát ettim, aqlıqlar menen.
Hámme dasturxan basına jám boldıq. Asxana betten demlewi jetilisip kiyatırǵan palawdıń iyisi tanawıńdı qıtıqlap bara-
tır.
Usı waqıtları esiktiń qońırawı shıńǵırladı. Keshletip keledi dep kútip otırǵan hesh kimimiz joq edi. Sonıń ushın ba, bala-shaǵa kútilmegen qońırawdan bir shorshıp tústi. Onıń ústine qońıraw da bir shıńǵırlap qoymadı, ústi-ústine basıldı. Bul bir suwıt xabar bolmasa ne jaqsı, jay-jáywat júrgen adam qońıraw túymesin bir márte basıp, soń juwabın kúter edi.
—Bul kim boldı eken? — dedim men kempirge qarap. Kewlimde qanday da bir húrey payda bolǵan edi.
—Qızlar shıǵar, — dedi kempir párwáyi-pálek. Baǵana balla-
rıńdı alıp kel dep qońıraw etip edim.
—Qızlar búytip qayta-qayta shıńǵırlata bermeydi-ǵo!
—Balları-dá! Suwıqta tońıp turǵan shıǵar, bar Dáwlet tez ashıp kel.
Dáwlettiń barıwınan qaytıwı tez boldı.
4
— Túr-túsi ábeshiy bir adam turıptı, — dedi hawlıǵıp.
— «Qudayı qonaq»pan deydi.
Kúni menen qızı menen aqlıqların kútip otırǵan kempir birden sergeklendi.
— Ol neǵılǵan qudayı qonaq? Usı zamanda qudayı qonaq bar ma?!. Tur, óziń bar, qudayı qonaq almaymız de. Qaydan bileseń, qanday pıyǵıl menen júrgen adam ekenin?!
Men paxtalı shapanımdı iynime salıp sırtqa shıqtım. Bul úyde «qudayı qonaq»tıń mánisin tek kempir ekewmiz bilemiz. Ballar onday sózdi esitip kórmegen. Bizlerdiń kishirek bala waqtımızda esigine «qudayı qonaqpan» dep kelgen adamdı tórge shıǵarıp, awqattan kesh kelse arnap qazan kóterip, qudayday sıylaytuǵın edi. Sebebi, ol qudaydıń atın aytıp keldi. Sóytip
sawap tabatuǵın edi bizden aldınǵılar.
Házir zaman basqa. Hámme jetilisken. Hesh kim barar jerine jete almay jolda qalmaydı. Júdá qalıp baratırsa miymanxana bar. Adamlar endi álle kim túwe, qızınıń úyine de qonbay, kúnine barıp, kúnine qaytatuǵın bolǵan. Toqshılıq penen joqshılıqtıń parqı sonda — joqshılıqta adam balası bir-birine mútáj, bir-
biri menen tatıw boladı eken dá, toqshılıqta hámme nárse aǵıltegil, birewge birewdiń isi túspeydi. Biraq, sonıń menen insanlar arasındaǵı miriwbet te áste-áste kóterile baslaydı eken. Bunı siz de, biz de elestirmeymiz.
Sırtqı esikti asha bergenim, bosaǵanıń awzında zińireyip turǵan biytanıs adam menen mańlay dúgistirip qala jazladım.
Awızda uzın boylı, qaq sheke –arıq, shinelge usaǵan súr reńli
suknodan |
tigilgen |
gónetoz |
paltosı bar, basında qasnaǵınıń |
bir sheti |
sınıq qara |
shapka, |
ayaǵında sirisi jalpayıp, ókshesi |
kórinip turǵan góne tufliy, saqalı tártipsiz ǵawlap ósip ketken bir kisi turar edi.
—Diywanaman! – dedi ol sálem joq, álem joq, túyeden postın tastaǵanday dúrs ettirip. — Qudayı qonaq alasań ba?
Men de óziniń sawalına qaray qarsı sawal berdim.
—Diywanasań ba yaki qudayı qonaqsań ba?
—Kúndiz diywanaman, keshte qudayı qonaqpan. Qorıqpań, qaltamda qural-jaraq, kewlimde jaman niyetim joq.
Búytip turǵan adamǵa ne deyseń?! Waqtında ıssılı-suwıǵı joq diywanada túr-tús qala ma?! Bir aqsham on aqsham bolmas.
—Júriń, — dedim onı ishke baslap.
Sońǵı tilek |
5 |
|
Ústi-bası olpı-solpı birewdi ertip kiyatırǵanımdı kórgen ballar orınlarınan órre-órre turdı. Qudayı qonaq ballardıń da, kempirdiń de sálemlesiwge biyimlesip turǵanın elestirmey, xantaxtanı aylanıp, tuwrı tórge ótti. Dáslep ústindegi paltosın sheship, shep qolınıń shıǵanaǵına taslap bir qayırdı da, oń qaptalǵa tasladı. Soń shapkasın paltosınıń ústine qoydı. Keyin xantaxta tárepke aylanıp, otırıwǵa iykemlesti. Biraq, qalay otırıwdıń esabın taba almay biraz gibirtikledi. Soń barıp, bir ayaǵın jambasına qayırdı da, bir ayaǵın stoldıń astına sozdı.
Qonaq, jaylasıp bolǵansha hámmemiz túrgep turdıq. Soń dasturxandı dógereklep, diz búktik.
Men amanlıq-esenlik ushın pátiyaǵa qol jaydım. Qonaq ań-tań bolıp gá maǵan, gá jabıla qol jayıp otırǵan balalarǵa jaltaqlap qaradı da, soń ebeteysiz qolların alǵa sozdı.
Kelin miymannıń qolına suw aldı.
Ol qolına suw quyılıwın kútpegen edi. Men «qolıńdı juw» degennen keyin jeńlerin túrip jiberip, lágenge qolın sozdı. Názerimde onıń terisi ǵaǵırlap kewip qalǵan, qollarına suw juqpastan, sıpqanan aǵıp ketip atırǵanday edi.
Miyman oǵırı ash edi. Ózinen beter kózi ash edi ol bayǵustıń. Qol juwıp atırıp eki kózi nan salınǵan tabaqta boldı. Men nandı aldına jaqınlattım. Ol jas bala qusap nandı shappattaydan sındırıp alar hám onı eki qabatlap, gúrep-gúrep asar edi.
Kelin miyman ekewmizge eki sháynek shay ákelip qoydı. Qonaq shaydı kesaǵa sorpa quyǵanday toltırıp quydı. Soń ol suwıyman degenshe gúysewin dawam etti.
— Aqsaqal, qayaqtan kiyatırsız? — dedim onnan ózliginen juwıq arada saza shıqpaslıǵın ańlap.
—Men aqsaqal emespen, — dedi ol nan shaynap otırıp bólipbólip sóylep. Sonıń arasınsha shayı suwıńqıraǵan bolsa kerek, bir tınbastan simirip iship, kesanı tars ettirip stolǵa qoydı.
Men ózimniń sháynegimnen kesasın qayta toltırdım. Ol maǵan jaman kózi menen túksiyip qaradı.
—Mında bar ǵoy.
—Isheberiń, men jańa da iship edim.
Men juwapsız qalǵan sawalımdı qayta tákirarladım.
— Aqsaqal bolmasańız da bizden jası úlken shıǵarsız? Qaydan kiyatırsız, qayda baratırsız, jol bolsın sorap atırman?
6 |
Muratbay Nızanov |
|
—Odessadan kiyatırman, — dedi ol. — Biraq, baratuǵın jaǵımdı bilmeymen.
—Odessadan?!
—Awa. Esitpep be edińiz?
—Esittim. Lekin...
—Aǵaynim, lekin-pekindi qoyıp tur, azımaz qarınǵa el qonsın, kózim toysa, kewlim toysa, jón-josaǵın aytıp beremen, bolmasa hámme «bomj»lar qusap, cherdakta túnep shıqqanday bir aqsham uyqılayman da, azanda ketemen.
—Máyli, máyli. Jeń, jep alıń.
Sonıń arasınsha kelin esikten bas kórsetti.
—Awqattı sala bersin be? — dedi shıǵıp ketiwge báne taba almay otırǵan kempir shırp etip.
—Sala bersin. Ballar, sizler-ám apańız benen ana tamǵa baraǵoyıń. Bizler miyman ekewmiz sóylesip otırıp awqatlanamız.
«Ǵarq bolarsız!» dep gúńk etti kempir shıǵıp baratırıp. Sóytpeseń hayal bolasań ba?
Ortaǵa tabaq tolı palaw keldi. Awqattıń teń yarımın bizler betke salıptı.
«Ele nesin kóripseń, qıl taqqan soń ǵańqıldaydı» degendey, miymannıń kúni menengi nan jewi jew me, «awqattan basla» dewimdi de kútpesten jabaday qolın toltırıp bir alǵanda tabaqtıń bir shetiniń túbi kórindi. Keyin ol óz betinen ortaǵa qaray jol sala basladı. Ortaǵa barǵannan keyin úyilip turǵan palawdı jayıp-jayıp jiberip, jáne tazadan jol saldı. Ortaǵa
tuwrap ákelgen qazı qashshan palawǵa aralasıp ketti. Bunday alapasırlı awqatlanıwdı kórmegen men, tabaqqa qol salarımdısalmasımdı da bilmey, ekilenip qaldım. Biraq, «pisken astıń kúyigi jaman» degen, arıslannan aybınıp, oljaǵa jaqın bara almay turǵan giena qusap hár waqta bir alıp otırman. Miymannıń bolsa meniń jegen-jemegenim menen isi joq edi.
Aqır ayaǵında miyman awqattan tıyıldı. Toydı. Men aldımda turıp suwıp qalǵan sháynekten eki kesa toltırıp shay quydım. Ol birin-birine qospastan simirip jiberdi.
—Al, endi soray ber, — dedi ol keyin sheginip, divanǵa jawı-
rının berip.
Birden ne sorarımdı bilmey gibirtiklendim.
— Qayaqtan keldińiz, atıńız kim? — dedim azıraqtan keyin.
Sońǵı tilek |
7 |
|
—Jasıń neshede? — dep ol maǵan qaytarıp soraw berdi.
—Sizden tórt-bes jas kishi bolsam kerek.
—Biraq, mennen burın tozıp atırǵanǵa usaysań. Qayaqtan kelgenimdi baǵana ayttım ǵo... Atım...
Ol azıraq irkilip qaldı. — Atım Arzıwbay, — dedi soń birden esine túskendey. Hújjette solay. Erqasımov Arzıwbay. Biraq,
hayalım ertede maǵan «Alik» dep at qoyıp edi, keyin hámme sóydep shaqıratuǵın boldı. Íras atımdı siyrek esleymen.
—Hayalıńız orıs pa edi?
—Ukrainka. Ne parqı bar, seniń menen maǵan bári orıs.
Ol tabaqta qalǵan eki asamday palawǵa suqlanıp qarap qoydı.
—Palaw júdá mazalı bolıptı — dedi soń.
—Jeń, jeń, qalmasın, — dep tabaqtı aldına jaqınlatıńqı-
radım.
Ol tabaqtaǵını sıpırıp-sıyırıp eki asadı da, qaytadan divanǵa súyendi.
—Bileseń be, men jigirma-jigirma bes jıldan beri palaw jegen joqpan. Onnan arıda bir márte ózim asıp, hayalımdı, qáyin atamdı, qáyin enemdi bir toydırǵanman. Maqtap otırıp jedi.
Lekin, palaw menen tisi shıqpaǵannan keyin... Ishetuǵını gileń «shi»me, sup ba...
—Qashan keldińiz?
—Keshe.
—Úyińizge bardıńız ba?
—Úyim bolǵanda seniń úyińde ne jeymen?
Soń mushın iyegine tirep, biraz únsiz qaldı.
—Ulıwma... úyim bar edi, — dedi keyin gúmilji. — Keshe kelip qalanıń batısı qayda, shıǵısı qayda bile almadım. Dusmallap barǵan jerlerimde gileń bes etajlı jaylar. Shaması, bi-
ziń úyler buzılıp ketken bolıwı kerek. Hár kim — hár kimnen sorayın dep jaqınlasam, mennen qashadı. Jabayı adamǵa usayman ba?
—Saqal-murtıńız alınbaǵanǵa...
—Bomjlar saqal-murt almaydı.
Úyi joq-kúyi joq, hár jerde jasırınıp jasaytuǵınlardı «bomj» dep ataytuǵının esitetuǵın edim dá, biraq, búgingidey
júzbe-júz gezlesken emes edim. Kempirdiń kewlindegi qáweter endi maǵan da óteyin dedi.
— Elden qashan shıǵıp kettińiz?
8 |
Muratbay Nızanov |
|
Ol azımaz oylanıp qaldı da, keyin, shamalap juwap berdi.
—Anıq jılı esimde joq, áytewir, otız-qırıq jılday bolıp qaldı-ǵo.
—Tósek salıp bersin be?
—Yaq, — dedi ol keskin. Soń kózime tesireyip qaradı. — Sen meniń kimligime qızıqpaysań ba?
—Qaydan bileyin...
—Meniń delbelenip sóylegenimnen qorıqpay-aq qoy. Men onday jaman niyetli adam emespen! «Ash adam urısqaq» boladı. Endi mine, qarın toydı. Bir sháynek shay aldır, ashkózlenip jey berippen, palaw tesip shıǵaman dep tur.
Miymannıń aldına bir sháynek shay qoydırdım. Shıntaǵına eki kópshik berdim. Ol ayaǵın sozıp, arqayınlastı. Mańlayındaǵı jıyrıqları da jazılayın dedi.
—Siziń atıńız kim? — dedi maǵan.
—Xojaqmet.
Azıraqtan keyin shıp-shıp terge tústi. Endi ol biytanıs úyde emes, kópten kórmegen qádirdan dostın ushıratqanday, ashılısa basladı.
Sońǵı tilek |
9 |
|
BIRINSHI BÓLIM
***
—Sheshem meni usı turısımda usqınsız etip tuwmaǵan, — dep basladı ol sózin. — Jaslıǵımda tap seniń jańaǵı ballarıńday, kerek deseń olardan da sulıwıraq, uzın boylıdan kelgen súlingir jigit boldım. Biraq, hesh jerde oqımadım. On altı jasımda
úsh aylıq kurstı pitkerdim de, rulge otırdım. Shofyor boldım. Aydamaǵan mashınım qalmadı, asfaltqa suw sebetuǵın mashın aydadım, kanalizaciya tartatuǵın mashın aydadım, shóńkermeli mashın aydadım, samosval. Biraq, bári góne mashınlar edi. Kóp waqıtqa deyin mańlayıma taza mashın pitpedi. Lekin, sonda da men shofyorǵa usamadım. Usamaǵanım — ya ústi-basımnan, ya qollarımnan bolıp maydıń iyisi shıqpaytuǵın edi. Anam biyshara «úyde júrseń qulday bol, dúzge shıqsań bektey bol» dep, kóylegimdi úsh kúnnen artıq kiygizbeydi, uyqılap qalsam oyatıp, sheship alıp juwıp taslaytuǵın edi. Usı tárbiyanı kórgennen keyin ózim de
taza júriwge tırıstım. Kabinaǵa otırǵan adam, «inim, ne sewip qoyıpsań, iyisi tanawımdı jarıp baratır ǵo» der edi.
Sóytip júrgende Qıdırbay aǵa degen bir jası úlken bar edi kóshemizde, ministrlikte isleytuǵın, sol meni den sawlıq saqlaw ministriniń aldına ertip bardı. Jol boyı «nege baramız? desem,
júre ber inim, men seni jaman iske baslamayman ǵo» — dedi de, arjaǵın aytpadı.
Ministr hár iyninde bir adam otırǵanday iri deneli, azıraq ózbekshe qosıńqırap sóyleytuǵın ósik qaslı kisi eken.
—Aqsaqal, keshegi aytqan balam usı edi, — dedi ol meni
kórsetip. Men húrmet júzesinen ornımnan turdım. Ol maǵan uzaq tigilip turdı.
—Atıń kim? — dedi soń.
—Arzıwbay, — dedim.
—Sennen aldın ata-anańnıń ul perzenti bolmadı ma yaki ulıwma biyperzent pe edi? — dedi.
10 |
Muratbay Nızanov |
|
Bunday sawaldı kútpegen men, birden ne derimdi bilmey, tubalap qaldım.
—Anam birinshi qızlı bolǵannan keyin toǵız jılǵa deyin qursaq kótermegen, soń men tuwılǵanman...
—Áne, kórdiń be, ata-ana perzentke hesh waqta dusmalıy at qoymaydı. Demek, kóp jıl perzent kútip, endi arzıwıma jettim, dep qoyǵan eken ya, solay ma?
Men únsiz bas iyzedim.
—Bunı sorap atırǵanımdı ayıpqa sanama, mına, Qıdırbay seni mayıńdı tamızıp maqtadı. Sonda da «atım Arzıwbay» degennen keyin, birewdiń mápelep ósirgen erketayı bolıp, erteń kórsetken qılıǵı quyısqannan shıǵıp ketpes pe eken, degen maqsette sorap atırman, balam.
—Aǵa, men erketay bolıp úlgere almadım, ákem toǵız jasımda qaytıs boldı. Anam hám bes jasar úkem menen jetim qaldıq.
—Boldı, boldı, balam. «Kemliktiń kamalı bar» degen, ele jetilisip keterseń. Qolımnan kelgeninshe men de járdemimdi ayamayman. Seni aldırǵandaǵı maqsetim, atqosshım mayıplanıp napaqaǵa shıǵıp qaldı. Maǵan atqosshı bolasań. Aylıǵıń mına Qıdırbay aǵanıń tabısınan kem bolmaydı, — dep kúlip qoydı.
—Aytpaqshı, armiyaǵa bardıń ba? — dedi izinshe.
—Bardım.
—Avtomat usladıń ba, mashın aydadıń ba?
—Ápiwayı qurılıs batalonında xızmet ettim.
—Záleli joq, armiyanıń atı armiya! Temir tártip. Ísılasań!
Sóytip, ministrge atqosshı |
boldım. «Volga»sı |
bar edi. |
Shılt jańa edi «Volga»sı. Men |
onı burınǵıdan beter |
sılap- |
sıypap aydadım. Úsh jılda bir detalın ózgertpedim. Bir márte jolda qalmadım. Bir márte de ministrdi kúttirip qoymadım. Biraq, jumısımda mınaw azan, mınaw kesh dep belgilengen waqıt joq edi. Shembi, ekshembi degendi bilmegenmen. Onıń esesine eki jerden aylıq alatuǵın edim. Birewi ózimizdiń garajdan, jáne bir aylıǵım, qalanıń ishindegi qaysı bir mekemeden. Qanday wazıypaǵa tiykarlanıp aylıq alaman, oyaǵın bilmeymen. Dizimdegi ózimniń atımnıń tusına qol qoyaman, bolǵanı. Kassir shıtırlatıp aqshamdı sanap beredi.
Usılayınsha úsh jıl «kimseń, ministrdiń atqosshısı» bolıp dáwran súrdim. Nege «úsh jıl, úsh jıl» dey beredi dep otırǵan