Maman biy apsanasi Tolepbergen Qayipbergenov

Haqıyqatında shayıq el birligin buzbaw ushın usı ólim jazasın soraǵanı bolmasa, qıyametlik dostı Orazan batır kelgende ne juwap bererin bilmey sarsılıwda edi. Xan aldına jıǵıldı:

— Xanımız, pármanıńızdı buzıwǵa lebiz berińiz.

Ǵayıp xannıń párwayı pánseri. Xalıqtıń shojıp, hár kim hár jaqtan dawıslap atırǵanı ushın pármanın buzıwǵa ishinen kelisti. Liykin, shayıqtan talap etti.

—Bul pármandı beriwime siz sebepker bolǵanıńızdı duyım jurtqa uqtırıńız!

Shayıq tikeydi. Xalıq onıń eki sóylegenin esitpegen edi. Endi bári qıyın kórindi. Júzi kógerdi. Tili tıǵıldı. Xalıq ele shuwlasıp, ayıpkerlerdi ápiw etiwdi talap etip atır. Shayıq heshteńe esitpedi. Miyine baǵanaǵı bir top ǵawladı da turdı.

«Ózimizdi ózimiz qırıp boldıq»... Bası qaltırap eki qolın jaydı. Jalbarınıw dawısı menen xalıqqa múrájat qıldı.

—Xalayıq, tıńlańızlar. Xanımız keń peyil adam edi. Bul bılamıqqa men gúnalıman. Xanımızdan keshirim sorayman. Ayıpkerlerdi ápiw etsin.

Jurt siltidey tındı. Xan kelte qolın kóterip:

— Ápiw etilsin! — dep hawanı bir kesti...

* * *

Kúni-kúni kelgende Amanlıq qıynalıp nan tappay ashlıqqa buratılǵan kúni dúnyanıń hesh qızıǵın sezbes, ólgisi keler edi. Átteń, jalǵız tuwısqanı Almagúldi ayaydı. Anası óler aldında:

«Almagúl tiri bolsa, mańlayına shań tiydirme. Anamnıń kózi dep bil, ulım» degen. Anasınıń sózin qıymaydı. Ol jılasa, anası jılap otırǵanday, ol qabaǵın shıtsa, anası muńayıp otırǵanday kórinedi. Dúnyada jasawı tek Almagúl ushın bolıp otırǵanday.

Haldan ketkenine qaramay, jazadan qutılıwdan jartı ılashıqqa asıqtı. «Palapanım, shúykildemedi me?» — dedi birinshi ushırasqan

Bektemirge.

Almagúl gúweninen házir bosanǵan qozıday sekirip ájaǵasınıń moynına asıldı.

Allayar kózin tańdırıp jatıp, onı sorawǵa tuttı.

— Bul ne moynı juwanlıq?

61

Amanlıq juwap bermey-aq Allayar minberletti.

—Sol ushın da jeti atasında biylik bolmaǵan adamǵa isenbeydi. Jaqsılıq qılıp atqa mindirgen aq peyildi joldan shıǵarıp, nege aqılsız boldıń?

Amanlıq shıdamadı:

—Óydeme, Allayar. Ekewimizde de gúná joq. Kim eki júzli bolsa, gúna sonda.

—Kim olar? — dedi qızıqsınıp Bektemir.

—Olardı bile beresiz. Maman orıslardı bosatqanda eldiń aybatınan ayırıwdı oylamadı. Eldi gúnadan pák qıldı. Kóz jaslardı kemitkisi keldi. Sóytip jábir shekken bendelerdiń pátiyasın aldı.

—Yaqshı, dem alıńlar.

Amanlıq penen Allayar saban tósekke qatar jattı.

* * *

Murat shayıq qapa. Eki sóylep qoyǵanına qapa. Ázelden nege qızdı? Aqırı, Maman óz balasınday emes pe? Ashıwlı biylerdiń ırqına nege kóndi? Ol tislendi. Nuqıl tisleri astınǵı ernin bólgenshe tislendi, bólmedi.

Endi Mamannıń kewlin alıw kerek. Qáytip? Onnan da keshirim soraw kerek pe? Bul júdá páslik boladı. Adam aytqısız páslik boladı. «Sharshadım, miy ortalandı. Júk awır», dep gúbirlendi óz-ózinen.

Úlken otawdıń qaptalında kepirenniń ústine dastıqtı biyikten saldırıp jatırǵan Maman kórpe astınan sıǵalanıp, shayıqtıń keypin, hátte oyın ańlap jatır edi.

Kórpeni ásten seripti.

—Shayıq ata, Amanlıqqa qarındası menen turǵanday ılashıq soǵıp beriwge járdem etersiz be?

Mamannıń ózi sóylegeni jaqsı boldı. Shayıq janlandı.

—Jat, balam, dem al. Járdem etermen.

Shayıqtan wáde alıw qıyın. Berse bejeredi. Maman tınısh ǵana uyqıǵa ketti.

* * *

Bunday qolay kegirdek keler me, awzı bılshırap ile almay, úlken ruwdı jer menen jeksen qılar ma?

62

Jáne utılǵan qońırat biyleriniń qaytısındaǵı gápi usı. Birin-biri nıqırtadı, birin-biri ayıplaydı. Súzisetuǵın qoshqarlarday dúńkiyisedi.

Irısqul biy gápke aralaspadı. Xannıń erk bergenine, oysız quwanıp

Esengeldige isengenine barmaǵın tislep tek ózin ayıplap kiyatır.

— Bárine Irısqul xan ayıplı!

Irısqul biydiń qulaǵı erbeń etti. Nege? Xan degen laqapqa marapatlanıp pa? Joq. Bul oǵan úyrenshikli laqap. Gúllán qońırat ruwınıń biyleri, bayları óz ara sóyleskende, onı, úlken biyin — xan dep ataydı. Bul jaǵınan olarǵa ruwlar tańlanısıp, hátteki, qızǵanısatuǵın edi. Awızbirshilikke kóz tiydi. Ózinen kishi biylerden, ataqlı baylardan awır sóz esitip dákki jep kórmegen adamǵa bul gáp awır tiydi. Juwan, jıyrıq-jıyrıq moynın burıp alara qaradı.

Irısqul biydi ayıplaǵan atlı, qońırattıń shúllik tiyresiniń ataqlı bayı Jandos degen edi. Qızılalasınıń juwenin tartıńqırap, Irısqul biy menen shekinisiwge meyillendi. Qara shoq saqalı dirildep, ernin japqan ósik murtları jıbırlap, qıyıq kózleri Irısqul biydiń aybatlı názerine túsip edi, shıdamay atınıń juwenin erkine jiberdi. Olardıń qorazlanǵanın sırttan baqlap kiyatırǵan joldasları únsiz. Biraq namısın qoldan bergen biyge orınlı aytılǵan birinshi tikenekli gápke hámmesi ırza bolıp kiyatır. Kek qısqan Jandos bay shıdamadı. Óz-ózinen sóylendi.

—Yabılarda ósh ketti. Qaytarılmasa, júzimizdiń jerge qaraǵanıqaraǵan.

Ashıwǵa buwlıqqan Irısqul biy birden dálil tappay qaldıma «ol balada Murat shayıqtıń káramatı bolsa kerek» dedi ásten.

Esengeldi hámmege kórsetip qamshı tutqan qolınıń iynin shep qolı menen uwqaladı.

—Áytewirde tas ılaqtırǵan iynim sızlap kiyatır.

Buǵan qońırat biyleriniń qaysısı isendi, qaysısı joq, námálim. Hár kimniń óz bilgeni ishinde qaldı. Hesh kim sóylemedi. Olar ótken saparı da usı jol menen usılayınsha ashıwlı, jabatuǵın úzik bulttay túnerip qaytqan edi, házir de solay. Atlılardıń shoǵı buzılmastan, izde burqasınlaǵan shań qaldırıp ketip baratır. Qáyerde irkilip, qáyerde qanday zıyan tiygizedi,

házirshe sır.

63

9

Jaz ózin aldırıp samal jelemikleniwge qaradı. Bazda uytqıǵan shań kóterip esken jelemikke shıdamay japırıla bas iygeni bolmasa, hátteki, eń ázzi giyaǵa shekem óz lipasında, ózgeris joq. Jasıl, jupar iyisli. Qarasań kóz tartadı, iyiskeseń kewil yoshtıradı.

Murat shayıqtıń esigi aldına kelip xızmetkerlerdiń shıǵıwın kútip, torısınıń júwenin tartqan, ash-óleń uzın qara jigit záńgige shirenip turıp, taw basında janlı eki noqat kórdi. Biri ájjeli tasqa, ekinshisi qara tasqa qonaqlaǵan búrkitlerge megzeydi. Araları jaqın.

Sonıń arasında murtları jańa tap bergen, arıq ǵana qarapáreń, eńsesi sál iymeklew, dóńgelek jaǵalı bóz kóylegi bar xızmetker juwırıp shıqtı. Tóbel torını jılawlap, «súyenip túse ǵoy», degendey atlınıń záńgiligine kelip iynin tuttı.

— Atam úyde joq pa? — dedi atlı.

Bul atlı Murat shayıqtıń úlken ulı Xelwet edi. Ǵayıp xannıń úlken ulı Ubaydulla sultan menen Or qorǵanında islewshilerge azıq aparıp qaytıp kelip turǵanı. Ol ele awıldaǵı ózgerislerden biyxabar edi. Xızmetker júdá juwas, júdá minnetdar dawıs penen shayıqtıń joq ekenin, keshe «Jańakent» betke Ǵayıp xan menen shikárǵa ketkenin ayttı.

—Ho-ho, anaw taw basındaǵı eki noqat atlılar emes pe? — dep Xelwet qamshısın shoshayttı.

Xızmetker iymeklew murnın bir tartıp qoyıp, taw tárepke burıldı, kóre almay, kir-kir shashınıń etegi menen jazıq mańlayına sorǵalaǵan terge qosıp qıyıq kózlerin sıpırdı. Atlılar ekenin tastıyıqladı.

—Qıstaw tapsırma bar edi. Birewi atam emes pe eken? Basqalarda onday at joq edi ǵoy.

—Aq boz ǵunan Orazan ulı Mamanǵa berilip edi. Áne kózim ilip tur. Mamannıń ózi. Búgin azanda Amanlıq penen birge, jerimizdiń oylıbálentin kóremiz, dep ketip edi, oylı-bálentti názerlep turǵanı shıǵar.

—Amanlıq bolǵanda, anaw úrpek bas qarındası menen júretuǵın diywana ma?

—Awa, sol. Aytpaqshı, siz joq edińiz-aw, — dep xızmetker keyingi bir ay ishinde awılda ne jańalıq bolǵanınıń uńqılshuńqılına shekem qaldırmay, tez-tez sóylep berdi.

64

Awıldıń kún batısına kóz jiberisti. Atlı birew aldındaǵı eki piyadanıń ókshelerin bastırıp, uzın sırıq penen sabalap, awılǵa kirip kiyatır. Maman onıń ne kórinis ekenin bilmey tur edi.

— Urlıq etken sorlılar bolıw kerek, — dedi Amanlıq.

— Olay bolsa ursın. Emenniń átirapına qara, tap jańa joq edi ǵoy,

— dedi Maman. Amanlıq qaradı. Emenniń astına hár jaqtan óńsheń jalań ayaq, jalań bas, ash-arıqlar kelip atır eken.

—Olar Jalayırdıń jetimleri. Bárha usınday waqta jıynalıp artıq aspay nan-pan tapqanlar ashlarına usı kárada berip toydıradı. Sóytip, kimler qaysı awılǵa tilenshilik etiw kerekligin oylasadı.

—Shayqımızdıń otawı aldında irkilgen atlı kim?

—Kim bolsa da jińishke. Shayıqtıń úlken ulı — Xelwet shayıqqa usaydı.

Joqarıda oylı-bálentlik ayqın kórinedi eken. Amanlıq, bárin kórip bolıw qıyın, keteyik.

—Meniń de joqarıdan birinshi qarawım edi, sırlardıń izi tawsılmaydı eken... Kettik.

Batısqa burıldı. Eki shaqırım júrmey-aq «Uay-way, járdem et, qutqar!» — degen ayanıshlı dawıs esitildi. Ekewi de shıdamay, atlarınıń sawrısına qamshıların basıp-basıp jiberdi. Órtekedey oynaqlaǵan ǵunanlar demde-aq dawıs shıqqan jerge jetkerdi.

Eki ayaǵı, eki qolı óz tayaǵına qosıp, arqasına baylaǵan birew, dústómenine jatır. Amanlıq attan túse sala onıń júzin joqarı qarattı. Betawzı topıraqqa bılǵanıp, murnınan zirek-zirek qan josıp atırǵan bir ǵarrı.

—Shıraqlarım, irkilmeńler! Jalayır awılınıń padashısı edim, mallarımdı eki qara atlı aydap ketti. Bılay-bılay, — dep ǵarrı arqa tamanǵa qol siltedi.

Olar, ǵarrı qolın shoshaytqan jaqqa quyınday ushtı. Talawshılar ele alıslap kete almay atır eken, kóz ushında shańǵıt kórindi. Há demey-aq jetti. Qırqlaǵan sıyırdı eki qara atlı aydap baratır. Onsha asıqpaydı. Bulardı kórip qashıw ornına, irkildi. Mamanlar da qorıqpadı. Jaqınlap bara berdi. Talawshılardıń ekewi de beglerin qara teri menen tańıp, qara qılqa, qara tumaq kiygen. Hátte, qılıshlarınıń qınapları da qara, sapları da qara, atları da qara, tap kúyik aǵashlardan

66

soǵılǵanday birewler. Hawlıǵıwdı bilmeydi. Ósik qara qaslar astınan jıltıraǵan kózleri bulardıń atlarında.

—Atıń jorǵa ma, júrmel me? — dedi olardıń biri.

—Hám jorǵa, hám júrmel, — dep Maman juwap berdi.

—Oynama, bala!

—Biz oynap júrgen ballar emespiz, aldıńızdaǵı mallardı qaytarıwǵa kiyatırmız.

—Há, sózińe qaraǵanda jedelli kórineseń, sen Mamanbısań?

—Awa.

—Bizlerdi kim dep tursań? — dedi ádepki sóylegen talawshı.

— Sizler jerdiń sútinin taydırayın dep júrgen quda biyzarlarsız,

— dedi Maman.

Talawshılar teńnen wahahalastı.

—Ne dediń, ne dediń? Janıń kerek emes pe ózińe? Qáne, atlarıńızdı burıń. Burmaysız ba? Mal kerek pe? Onda hár qaysısıńız eki sıyırdan alıp qalıń. Sizlerdiń padashı ǵarrıńızday jılayman, ashkóz emespiz. Izimizden iyttey jortıp qalmaǵan soń baylap ketip edik. Barıp bosatıń. Ózi sonday suw kóz ǵarrı eken. Bir jılaydı, bir jılaydı — dep olardıń biri sóylenip, Mamanǵa jaqınlay berdi.

—Toqta. Túsiń! Sizler tókken kóz jaslarǵa jerdiń sútini tótepki bere almaydı, — dedi Maman hawlıqpay.

—Pay, gáp boldı-aw. Sol jılayman ǵarrı házireti qızır ma?

—Joq, túsiniń aqırı, — dedi Maman. — Jerge kóp salmaq túspewi

kerek.

—Sonda sol ǵarrınıń salmaqlı bolǵanı ma? Men onı bir qolım menen baylap kettim, — dedi jedellenip.

Awırlıq onıń ózinde emes, kózinde. Biliń, dúnyada adamnıń kózinen aqqan jastan awır nárse joq. Jerge salmaq sala bermeń, aqırı?

Tonawshılar at ústinde tańılǵan ólidey azmaz sóylemey turdı da, birden atların artqa burıp, qamshılap-qamshılap jiberdi.

Qápelimde, olardıń kóz ushında jalp-jalp shawıp baratırǵanına Amanlıq:

—Gáptiń tórkinine túsindi, — dedi.

—Áy, bilmedim, — dep Maman mallardı qayırıw ushın alǵa júre bergeni, kóz ushında kiyatırǵan onlaǵan atlını kórdi. Bular shikárǵa

shıǵıp baratırǵan Ǵayıp xan, Murat shayıq hám basqalar edi. Maman menen Amanlıq mallardı kayırıp,

67

toplayman degenshe, bir qora iytler menen olar jaqınlasıp qaldı.

—Bul ne mal? — dedi Ǵayıp xan.

—Jalayırdıń malı eken, xanımız, jańa bir-eki urıdan alıp qaldıq, — dedi Maman.

Ǵayıp xan ǵarqıldap kúldi:

—Qádemlerińiz qayırlı bolǵan eken, aydap aparıp berińler. Esim biyge aytıp barıńlar, ǵayratlı jigitlerden padashılar qoysın.

—Awa, balalarım, xan maqul gáp ayttı, — dedi shayıq, — mal degen eldiń ǵawǵası. Búytip uzaqqa baqtırǵansha, awılınıń dógereginde baqtırsın. Aytpaqshı, Maman, úyden qashan shıqtıń? Xelwetti kórdiń be?

—Haw shayqımız, jańaǵı gáp esten shıqpasın. Or qorǵanına ketetuǵın eliw piltabanǵa bas qılıp bunı jiberemiz, — dedi xan Mamandı iyegi menen nusqap.

Or qorǵanınıń qurılısı sozılıwına baylanıslı Kishi júzge adam kúshi salınǵan eken. Abılqayırdıń ornına waqıtsha otırǵan balası qaraqalpaqlar eliw adam bersin dep aytıp jiberipti. Bul xabardı búgin tań azanda Or qorǵanınan kelgen Ǵayıp xannıń ulı Ubaydulla sultan aytıp kelipti. Endi úlken xan buyrıǵın tárk etiwge bolmaydı. Qaraqalpaqlardıń bir biyi sol eliw adamdı basqarıp Or qorǵanına ketiwi kerek. Qorǵan pitkenshe basında boladı. Bul jumısqa Ǵayıp xan Mamandı qolay kóripti. Murat shayıq xannan izde qalıp usılardı túsindirip edi.

—Maqul, — dedi Maman qısqa ǵana.

Olar mallardı aydap kelip padashısına tapsırdı da, xan menen

baslaǵan gezde qazaq awılına jaqınladı. Awıl tórt tárepin jazıqlıqqa berip, qonıslasqan eken. Qublası gúl maydanshasına usaydı. Kóz jetpes kógalay keńislikte at bawırınan dala gúlleri eken. Bul jas jigitlerdiń kewlin kóterdi, názik qıyallarǵa jeteledi.

— Usı gúl arasında bir qız ushırassa, ne qılar ediń? — dep saldı

Maman.

68

Amanlıqtıń júzi qızıl gúldey qızarıp, aq gúl ǵumshasınday tislerin kórsetip kúldi.

—Nege kúleseń?

—Men qız ushıratıp kórmedim.

—Ayǵara biydiń dala gúline megzes qızı bar degendi esitip edim.

—Men dala gúlin jaqsı kóremen.

—Qalayınsha?

—Dala gúli dúnyadaǵı biyǵárez, ashıq gúl. Quyashta sonday jarqıraydı, úzip alıwǵa kóz qıymaydı.

—Onday gúldi men de jaqsı kóremen.

—Onda Ayǵara biydiń qızı dala gúlindey jarq etip aldımızdan shıqsa ne qılamız?

Maman kúldi. . ...

Ekewi ózleriniń sózlerine ózleri kúlisip baratır edi. Kóz ushında qızıl kóylegi ottay lawlaǵan birew kórindi. Ekewi teńnen qolların mańlayına tutıp, qarap «haqıyqat dala gúli eken» desti de, teńnen at qoydı.

Kızıl kóylekli qız haqıyqattan da Ayǵara biydiń qızı edi. Iyninde tezek salatuǵın qabı bolǵanı ushın ekewi de tanımadı. Susı bastı ma, hesh qaysısı gáp baslay almadı. Amanlıq qızdıń kózin alıp Mamanǵa ım qaǵıp «gáp ayt, amaybısań ayt» degen isharat bildirdi. Qız olardıń albırasıp turǵanın sezdi de, aldına qaray tezek terip ketti. Bular ya eriwdiń, ya qalıwdıń esabın tappadı.

Amanlıq shıdamadı:

—Ha qız, Ayǵara biydiń awılı qaysı?

—Usı awıl.

Ekewi de záńgige shirenisip aldındaǵı shoq-shoq qara úyler menen suwın-suwın qoslarǵa, olardıń, arasında úyme-úy juwırısqan jalańayaq tilenshilerge, hár jerde ekew-úshew bolıp jánjel-leskenlerge qaraǵan bolıp, bir qaptallap qızdan kóz almadı.

—Atıń kim, qarındas? — dep soradı Amanlıq qızǵa qayrılıp. Qız az ǵana iybenip turdı da:

—Aqbiyday — dedi.

—Elińe barsaq suwsın ishermiz be?

Qız jáne az ǵana gidirip:

69

— Qazaqta suwsın bermeytuǵın úy bolmaydı, ishersiz. Tartınsańız anaw biziń úyge barıńlar, — dep úlken aq otawdı kórsetti. Maman da, Amanlıq ta qızǵa «birge júreyik» dey almadı.

Qız jónine ketti.

— Bulardıń xanınan aqıret kórsek te arǵımızda joq. Bul awıl azaplasa, ashıw menen barıp bosatatuǵın tutqınlarımız qáne? — dedi Maman.

Bul astarlı sıqaqqa Amanlıq kúldi.

.. . Kóre bereyik, bul awılǵa yaramazan aytıp, nan tilep talay kelgenbiz. Qız siltegen otaw Ayǵara biydiki.

qundız qıstırǵıshlı malaqayın sheship ásten basın qasınıp tur edi. Shaması, oy ústinde. Qolı basınan qozǵalmaydı.

Tuwrılap kiyatırǵan qos atlını kóre sala malaqayın kiydi de, qarsı qarap júre berdi.

Jigitler biyden burın sálem berip úlgerdi.

Ayǵara biy olardıń sálemin qabıl etip, ekewiniń atın eki qolına jetelep úyine qaray tarttı.

Maman bul kisiniń miymandoslıǵı, qonaqtı alıstan kútip alatuǵını, hátteki, awıl arasınan, biydárek jolawshı ótip baratırsa, qayırıp eń keminde suwsın ishkizip jiberetuǵını haqqında esitken edi. At jetelegen biydiń kúnge kúyregen qaraltım jelkesin Amanlıqqa kórsetip «kórdiń be, at jetelettik» degen maqtanısh penen kóz qısıp qoydı. Ayǵara biydiń esigine jaqınlawǵa bata almay, sırttan qayır soraytuǵın Amanlıq, endi ol kisige atın jeteletkenine qısınıp, shıp-shıp terge túsken edi. Maman bunı kórip «sır aldırma» degendey iyegin tisledi. Qonaqlar úlken otawǵa túsirildi. Bul otawdıń oshaǵına jalınlı, tútinli ot jaǵılmay, tek tezek jaǵıladı eken. Úydiń kerege, uwıqları, shańıraǵı murınnıń qanınday qızıl, kókleri shiykil sarı, kiyiz úzikleri qarday aq, basqur-bawshuwları shılt

jańa.

Ayǵara biy jigitler menen otırıp amanlıq-esenlik sorastı. Orazan batırdıń Xorezmge ketkenin biledi eken. Murat shayıq hám basqa da biylerdiń hal-jaǵdayın, densawlıǵın sorastırıp bolıp, ózi shıǵıp ketti. Ornına baǵanaǵı dala gúli Aqbiyday payda boldı. Jigitler óz ara ım menen sóylesti: «Qızı menen

70