Maman biy apsanasi Tolepbergen Qayipbergenov

sawdagerlerińdi talaǵan, eski dos eken dep mensinbegen eldiń adamlarına jaqsılıq jarasa ma?

—Sen nege jorǵalay bereseń — dep Amanlıq sóylep kiyatırǵan Allayardıń iyninen tarttı. Allayar toqtaǵan soń:

—Maman aǵa, qashanǵa shekem ayıplısız? — dep soradı.

—Búginshe. Keshirim sorap barsam keshiredi.

—Jańa keshirim soraw ushın oylanıp otır ma edińiz! — dedi Allayar

jáne.

—Joq, doslarım. Shayqımız bir aytqanın hesh qashan tákirarlamas edi. Gáde danalıqlar, gáde sheshiwi qıyın jumbaqlar aytatuǵın edi. Shákirtlerine mensiz aytqan jańa gáplerin esitpey qalaman ba dep ketpey otır edim. Burın aytqan ápsanasın tákirarlawdan ketpekshi edim, sizler keldińiz. Shaması, izin maǵan ákelip toqsırmaqshı. Tıńlaǵım kelmedi.

«Haq is ushın, adam balasına jaqsılıq qılıw niyetim nadurıs bolǵan eken»,

dep keshirim soraǵansha, qańǵırıp-aq ketemen. Sizler menen bolǵanda ne qıladı maǵan?

Amanlıq bas shayqadı.

—Oylan, jası úlken. Ara-tura kelip bir maydan kúlisip ketkeniń bolmasa, bizde jassız kóz bar ma? Borodin orıstıń saǵan aytqanınday, qosımızdıń jartı jaǵı kóz jastan ızǵar.

—Qalǵan jartısın qurǵaq qılıp qoyǵan biziń kúlki, — dep Allayar

kúldi.

Hesh qashan muńaymaytuǵın bul jigittiń kúlkisine Maman da, Amanlıq ta qosıldı.

Maman Amanlıqlardikinde mudam qalıw bılay tursın, sol kúni túney

diywanalardıń bay balaları ekenine kim isenedi? Jurttı aldap, mártebege umtılǵannan diywanashılıq jaqsı!

31

4

Juma.

Jurt bul kúndi, kútá isenimsizlik penen kútti. Sebebi, bul jerdiń tábiyatınıń ózi ózgermeli. Jaz ba, qıs pa, jıldıń qaysı máwsimi bolıwına qaramastan, kún ózgerip sala beredi. Jazda da ala-sapıran dawıl turadı. Alıs jaqlardan shań ákeledi, kóz ashtırmaydı yamasa jawın boladı, suwdan kiyimleriń etińe jabısıp, tislerińe shań kiredi. Eldiń xanı Ǵayıp xannıń minezi de usı jerdiń tábiyatına megzes. Qápelimde, ózgeredi. Usı káranıń urıǵınday sál epkinge qıysayıp qala beredi. Sonıń aldın alıw

Májilistiń kúni ózgermedi. Belgilengen juma kúni hámme jetim emenge qaray ıǵıldı. Adamlardıń júzlerinde ayrıqsha quwanısh, álle qanday úmit ushqınları, shadıqorramlıq. Hár qaysısında qıylı-qıylı oylar. Qaysı bala dilwar bolıp jeńetuǵının gáp qılıp, óz ara tartısadı. Pikirleri alshaq bolsa da, báriniń maqsetleri bir. Túbinde arǵısında bar dáyekli bir bala dizgin alǵay. Hámme izine eredi.

Jetim emendi gileń ash-arıqtıń úyi dese boladı. Dumanday japıraqlı. Panasızlar quyashlı ıssını usı kárada ótkeredi. Adam úzilmegenlikten astı tegis, jerge jabısıp ósken maysa giya maqpal gilem tósegendey. Sayamanlı, aynalası awıl boyınsha eń gózzal, hár qıylı jasıl shóp iyisi ańqıǵan xosh jupar iyisli sulıw jer. Qáyerinde otırsań da, tósek talap etilmeydi. Ústińe girbiń juqpaydı ızǵar ótpeydi.

Issı, lekin ortaǵa ot jaǵıldı. Bul Murat shayıqtıń tapqan aqılı. Oylasıq, oshaq átirapındaǵı bir úydiń oylasıǵına usasın, wádeni buzǵandı ot ursın, úyi jansın!

Xan otıratuǵın jerge, ottan sál alıs biyiklew jerge, eki kiyiz benen gilem tóseldi. Kelte ayaqlı xan ǵarbızday jılısıp kelip tósekke shıqtı. Biylerdiń jas úlkenleri — Murat shayıq penen Irısqul biy ortaǵa xandı alıp otırdı. Basqa biyler, aqsaqallar, ózleriniń jasına, eldegi abırayına, qarawındaǵı xalqınıń sanına qaray olardıń úshewin qorshalap orın alıstı.

32

jańartıp otırman. Ǵapılda qalmańlar. Tayar otırıńlar. Dıqqatlı bolıńlar. Birinshi sorawım «Dúnyada xan kóp pe ya qara puqara kóp pe?

Xan otırdı. Kópshilikten mısh-mısh sıbırlı payda boldı.

— Xanımız, sorawıńızdı tez-tez sheshse boladı, — dep sıbırladı Irıskul biy. — Bul sorawǵa Qońırattıń Bayqoshqar biyiniń ulı Esengeldi juwap bersin. Adamlar tım-tırıs otırıptı. Atın aytıp túrgeltsem qáytedi, baslap jibersin. Aqırı, kósh baslanbasa, táwekelshi bolmaydı.

Ǵayıp xan maqullap bas iyzedi.

— Bayqoshqar biy ulı Esengeldi túrgel! — dep dawısladı Irısqul biy. Súwen jaqlı, sulıwshıq, súlingir arıq bala sur shekpeniniń jaǵaların

dúzestirip, shábbi asıqtay shırp etip túrgeldi.

—Lábbáy, biy ata!

—Xannıń sorawına juwap ber, balam.

—Alpıs mıń úyli qaraqalpaqqa bir xan bar. Soǵan qaraǵanda dúnyada xan az, qara puqara kóp, biy ata, — dedi Esengeldi.

«Siz ne deysiz» degen názer menen Irısqul biy oń qaptalındaǵı xanǵa burıldı. Xan juwapqa qanaatlansa kerek, sál qozǵalıp mardıydı.

Bul saltanatqa Amanlıqlar da kelgen edi. Izgi qatarda otırǵan Amanlıq birden tikeydi.

—Shayıq ata, xanımız ruqsat etse, usı sorawǵa men de juwap berip kóreyin, — dedi.

Biyler xanǵa, xan biylerge, jıynalǵanlar bir-birine qarastı. Kópshilikten:

—Ruqsat etińiz, xanımız! — degen hawaz shıqtı.

—Meyli, aytsın, biraq esap bolmas, — dep murnınan mińgirledi

xan.

—Menińshe, xan kóp, qara puqara az, — dedi Amanlıq. Adamlar «haw, aljastı, haw..» dese qaldı.

Amanlıq ornına otırdı.

Ǵayıp xannıń qalpaǵı dirildep, saqalı jıbır-jıbır etip ketti.

—Sóz bermew kerek edi, buzdı — dedi biylerdiń biri.

34

—Ondaylardı bunday jıyınǵa shaqırıw qáte, — dedi ekinshi dawıs. Maman túrgeldi.

—Shayıq ata, xanımız ruqsat etse, men juwap bersem qáytedi? — dedi ol kútá álpayımlıq penen.

—Sen nesine hálek bolasań? — dedi bir dawıs. — Esengeldi dup-durıs juwap berdi.

Maman onı tıńlamadı. Alǵa júrip barıp xannıń aldına bir, shayıqtıń aldına bir, tájim etip, juwap beriwge ruqsat aldı.

—Xalayıq, menińshe Amanlıq durıs ayttı, — dedi ol. — Ne ushın durıs? Dúnyada óz kewline xan emes adam joq, sol ushın xannıń kóp bolǵanı dep oylayman.

Adamlar: «Dál juwap, durıs» desip, shuw etti. Ǵayıp xan qızardı. Sonda da sır bermedi.

—Ekinshi sorawım: «Adamdı ne azdıradı?»

Bir shoq adam dawıs qosıp, «adamdı kesel azdıradı»! — dep baqırıstı.

— Birimlep! — dedi shayıq.

Jáne bir shoq tıńlamay «adamdı joqshılıq azdıradı» desti. Xan qısıq shekesin qos qollap qısıp, túrgeldi hám ǵázebetlendi:

—Bilip qoyıń! Biytártiplik etseńiz, tarqatıp jiberemen, tarqatıp! Túsiniń!

Hámme qaytadan tınıshlandı.

—Xanımız, ruqsat etińiz, — dep Maman jáne tikeydi. — Bálkim, berilip atırǵan juwaplar durıs shıǵar. Biraq, bunday sorawlarǵa juwap beriw ushın oylanıw az. Kóp jasaǵanlar biler, bálkim. Menińshe, adamdı qulaq azdırsa kerek, xanımız.

—Juwabıń maqul, balam, — dedi xan birden. — Men haqqındaǵı shuǵıl sózlerge qulaq aspaw kerek. Azıp ketesiz.

—Bárekella, Orazan ulı, — dep maqulladı otırǵanlar. Xan sergeklendi. Kewillendi.

—Úshinshi sorawım: «Adamnıń dizgini nede?».

Hesh kim qıbırlamaydı. Maman jáne tikeyip, qádimgisinshe juwap beriwge ruqsat aldı.

— Xanımız, adamnıń dizgini tili bolsa kerek. Tilin tıymay adam irkilmeydi, aqırı.

35

—Men bir soraw beremen, — dedi Murat shayıq. — Aqıl tórkini nede ekenin kim aytıp beredi?

Hesh kim qılt etpedi. Maman Amanlıqqa bir názer tasladı. Amanlıq túrgeldi hám xan aldına kelip iyildi.

—Aqıl tórkini sabırlılıq bolsa kerek, shayqımız, — dedi hám ornına barıp otırdı:

Shayıq:

—Oyımnıń tórkini tabıldı, — dep saldı. — Men ushın bir sorawdı awılımızdıń axunı Eshiniyaz axun berse qáytedi?

Ǵayıp xan shep qaptalına burıldı. Irısqul biy maqullaǵan túr bildirdi.

—Tósektiń hasılı jaynamaz boladı, xanımız, — dep ol xannıń aldına barıp eki búgildi. Onıń háreketin de, juwabın da Irısqul biy menen Murat shayıq teń maqulladı.

Gezek Irısqul biyge keldi, biraq ol kishipeyillik etkisi keldi me, gezegin Ubaydulla biyge ótkerdi.

—Xanımız, — dedi Ubaydulla biy xanǵa burılıp: Meniń sorawım

sizikine taqabbil. Aytsın jigitler, «elde bay kóp pe ya jarlı kóp pe?» Izgi qatardan Allayar tikeydi. Biyler onı unatpadı. «Otırsın, kerek

emes», «aldı menen óz nanın tawıp jesin» dep ǵawırlastı. Qozǵalań payda boldı. Shayıq Mamannıń kózqarasınan bir nárse uqqanday xanǵa bet burdı.

—Xanımız, bir saparǵa usı balaǵa da ruqsat etersiz be? Xan bas iyzedi.

—Áy, bala, — dedi shayıq. — Xanımız ullı rehim menen ruqsat etti. Ayt. Qısqa ayt.

—Menińshe, húrmetli biyimiz, mal baylıǵın aytıp otırǵan joq. Tosınnan bir shabıwıl bolsa, wássalam, malıń ketedi. Baylıq degen nárse adamnıń qánááti. Kim qanáátli bolsa sol bay. Máselen, kúndegi toyǵanıma, men qanáátshilmen. Usı elde mendeyler kóp. Sonıń ushın dúnyada bay kóp.

—Baylıq qanáátte, — dep ǵawırlastı kópshilik. Endi

Irısqul biy soraw berdi.

36

— Ishi dártli adamdı qalay bilse boladı?

Bir kese chay ishimge shekem hesh kim dárpenbedi. Óz ara sıbırlı kóbeydi. Biyler otırǵanlarǵa qarap telmiristi. Irısqul biy qıyın soraw bergenine hawlıqtı. Xanǵa qaradı. Xan Murat shayıq penen basqa sultanlarǵa alma-gezek burıldı. Usı waqıtta Maman túrgeldi.

—Xanımız, — dep ol ádetinshe xanǵa kelip tájim etip juwabın basladı. — Adamnıń ishki dártin eki múshesinen kórse boladı. Birewi til, ekinshisi kóz. Dárt tilge ursa kóp sóyleydi, kózge ursa jılaydı.

—Taptıń, bala. Lekin, bunı kimnen úyrendiń?

Maman jasırmadı. Kuzma Borodin degen orıstı dinge úyretip júrip esitkenin ayttı. Ǵayıp xan selk etti. Qalpaǵı túsip kete jazladı. Xalayıqtıń awzı ashılıp ań-tań boldı. Sıbırlı kóterildi. Náwbet Dáwletbay biydiki edi. Hesh kimdi kórmegensidi, hesh nárse esitpegensidi. Párwayı pánseri halda túrgeldi.

—Xanımız, xalayıq, meniń sorawım joq. Orazan ulı Mamannıń danalıǵına bas iyemen, — dep otırdı. Bul «gáp áwelgi sıbırlılardıń ústine mala basıp jiberdi. Hámme dawıs qosıp shuwladı. «Maman dana», «Maman...» Arasında Amanlıqtıń, Esengeldiniń atları aytıldı. Bul alasapıran dawıstı basıw ushın, Ǵayıp xan ırǵıp túrgeldi. Alaqanın alaqanına urdı. Dawısınıń barınsha baqırıp sóyledi.

—Xalayıq, sabır etińiz. Biyparıq bolmańız. Kimniń dana ekenin kórdińiz. Qulaq penen esittińiz. Biz Murat shayıq hám biyler menen az ǵana másláhátlesemiz. Kim dana ekenin aytamız.

—Házir aytılsın! Mamanǵa qılaplıq qılınbasın! Maman dana! — degen dawıslar basqa dawıslardı basıp, dalada ústemlik súrdi. Xannıń kózleri apalaqladı. Jurt shıdatpadı. Xan házir juwap beriwge májbúr boldı.

—Qońıratlar basıldı. Yabılar aqıllı shıqtı. Maman jeńdi, — dedi. Murat shayıq shın kewli menen ırza bolıp, únsiz ǵana kúldi hám

túrgelip xannıń shalǵayınan súydi.

Irısqul biydiń kelbeti Murat shayıqtıń kelbetine usaǵan. Jasları qatar, tek kiyimlerinde ayırma bolǵanı bolmasa, jıynalǵandaǵı máqseti de bir

37

ketkendey tómen eńterildi. Xan kelte adımlar menen gibirtiklep júrip «yashań yabılar, yashań» dep Mamannıń moynına biy belbewin bayladı. «Meniń keńesgóyim, atshabar bahadırım bolasań», — dedi.

Jurt jáne hár qıylı pikir aytıp ǵawırlastı. Kópshilik maqullaǵan menen narazılar da tabılıp atır. Murat shayıq abıraydı qoldan jibergisi kelmey:

— Áziz biyler, toyımız bar, miyman bolıńızlar, — dep daǵazaladı. Hár ruw hár jerge shoq-shoq. bolıp, óz ara másláhátke jıylandı.

* * *

Qońırat biyleri namısqa kútá buwlıqqan edi. Bir-birine qabaq úyip, xabarlaspay turıptı. Irısqul biy olardı bir jerge toplap tınıshlandırıwǵa niyetlendi.

— Biyler — dedi ol, — Bir ǵabırıslıq ketse kerek. Murnıńızdıń tesigi tómen qaramasın.

Biyler óz ara tońqıldastı. Biri yabılardıń aldında masqara bolǵanına qıynaldı. Ekinshisi, kópshiliktiń aldında qońıratlar namıstı qoldan bergenine ólgisi keletuǵının ayttı. Úshinshisi, kópshiliktiń aldında qızartıp júrekke qoz basqan xandı ayıpladı. Jáne biri búgin yabılardıń toyında qalsa, ábden qorlanatuǵının eskertti. Irısqul biy bárine dálil taptı.

— Búginnen baslap kárwan joldı qorıw náwbeti qońıratlardiki.

Utılǵanǵa ishi-bawırı qansha ǵıjlasa da, xanǵa kelip, ketiwge ruqsat soradı. Xan zorǵa tur eken: «Barıńlar» — dedi. Irısqul biy Murat shayıqqa da, yabılardıń basqa bir biyine de xabarlaspadı. Túneriwi menen bir úzik bulttay atlılardı baslap awılına jol tarttı.

Jawmasa hesh gáp.

* * *

Yabı ruwınıń biyleri toparlasıp Mamandı alma-gezek súyip júr. Ustazı Murat shayıqqa birim-birim tájim berip melle shapannıń shalǵayına mańlayların tiygizii atır. Olarǵa

38

ayrıqsha náshe hám qızǵanısh penen qarap qıtay ruwınıń biyleri tur edi. Xan kórip qalıp Dáwletbay biydi jekke shaqırıp aldı.

—Ayt, biy, qıtaylardıń oyı qalay?

—Bul isińiz benen jaqsılıq samalın estirdińiz, xanımız. Jańa dáwran baslansa kerek, — dedi Dáwletbay biy.

Xan mıyıǵınan kúldi. Kók jiydedey kelte bas barmaǵı menen aq murtların ayırdı, ketik tislerin ıstı.

—Quwan, quwan, biy, — dedi gúrjik moynın aspanǵa qaratıp. — Biraq, abaylı bolıńız. Yabılardıń kókiregi qıtaylardıń kókiregindey emes. Ǵapılda qalsańız, yabılardıń tabanına túsesiz. Yabılar tabanǵa túskendi ayamaydı. Jenship jiberedi.

Dáwletbay biydiń kózleri alaqlap, tili tıǵıldı. Ashıw kernedi me, eki iyninen dem alıp bir gúrsindi. Sóylemedi.

—Bar atlanıńlar, biy namısı — ruw namısı, — dep xan kelte baqayların taltańlatıwı menen, quwanısıp atırǵan yabılar toparına qaray júrip ketti.

Shayıqqa xabarlaspastan Dáwletbay biy de atlandı.

* * *

Bir shette Amanlıqlar da shoǵırtpaqlasıp, óz ara ǵawırlı qurdı: olardıń oyınsha biy belbewi Amanlıqtıń moynında bolıwı kerek edi. Zorlar zorlıǵın qıldı. Sóyletpedi. Aqıllı sózi bar tildiń erki bolmadı. Qıbırlatpadı. Abıraylı áke bolǵanda, ana bolǵanda, mal-dáske bolǵanda, bári gúlalagúl bolar edi.

—Óydemeńler, Maman bar, — dedi Amanlıq hámmeni juwmaqlap.

—Awıllarımız ústinen toqshılıq samalı esetuǵın boldı.

Amanlıqqa barlıǵı isener edi. Júzlerinde quwanısh payda boldı, kishkeneleri bul gáptiń mánisin uqpay, taw etegindegi awıldıń ústine názer tasladı. Allayar hár qashanǵı ádetinshe birewdiń qulaǵına shertip jiberdi.

—Anaǵan qarań, samal yabılardıń, toyına un úyirip kiyatır. Ǵarkálláziy toyamız, — dep qubla bettegi dalańlıqta kóterilgen quyınǵa qol shoshayttı. Joldasları duw kúlisti. Amanlıq qızardı.

—Meyli, kettik. Maman aǵa ılashıǵımızǵa kelip ketkenlerin umıtpas,

—dedi Allayar basqalardı isendirip.

39

* * *

Kim qanday gáp aytsa, bári qula dalaǵa aytıldı. Maman atqa mingizildi. Biy boldı.

Murat shayıq Qońırat penen Qıtay ruwlarınıń ne sebep ketkenin túsinbey, izlerinen atlı shaqırtıwshı jibergen edi, qaytıw bılay tursın, xabarlaspadı da. Onıń menen yabı ruwınıń toyı buzılmadı. Sebebi, Ǵayıp xan qatnastı. Sultan inileri, balaları menen qatnastı. Toy úsh kún dawam etti.

5

Kópshilik waqıtın shikárda, toy menen kewil xoshlıqta ótkeretuǵın Ǵayıp xannıń miyin aylandıratuǵın, sheshiwi qıyın jalǵız ǵana túyin bar edi. Bul kárwan jol. Onıń jánjeli kóp, dawı ada bolmaydı. Usınıń ústine shawqım kóterilse, «bul sheshiwi qıyın túyin» dep, qalaq basın aldı menen qasıytuǵın xannıń ózi. Negizinde, Ǵayıp xandı xan etip turǵan da usı kárwan jol.

Bes jıllıqta orıs patshalıǵı Or dáryası boyına, Kishi júz benen aralıqqa jaqın Orsk qorǵanın salıwdı qolǵa aldırdı. Orıs elshileri kelgende olar menen dos bolıwǵa ózi tilek bildirgen Abılqayır xan bul qorǵanǵa da járdem beriwge wáde etken edi. Xalıqqa salıqtı kóbeytti. Sebep penen qaraqalpaqlardıń da jiziya pulın molaytıp jiberdi. El áptada. Qoqtasınlı úyler kem. Sol ushın da, bas itibar kárwan jolǵa berilgen. Sebebi, ótken kárwanlardan óngen bajı puldıń ózi eldiń tólemine bir az qosemetkey. Paydanı biyorın shashpaw máqsetinde kárwan joldı náwbet penen qorıwdı ruwlar bólisip alǵan. Xannıń sheshiwi qıyın túyini bajı ónbegen jaǵdaydaǵı awhal. Biyler túwe Ǵayıp xannıń ózine de bajı bermeytuǵın kúshli kárwan basıları ótedi. Ondaylar Abılqayır xanǵa aydap aparılıwı tiyis. Usılay islewdi Ǵayıp xanǵa tánha tapsırǵan. Ásirese, orıs kárwanların jolıqtırmay jiberse, Ǵayıp xannıń jıǵalı kundız soppası jerge jalp etedi. Soppas ishinde balanıń mushınday bolsa da Ǵayıp xannıń gellesi bar. Abılqayır mine usını qatal eskertken. Qaraqalpaq biyleri bolsa tutılǵan kárwan basılardıń Abılqayırǵa jiberile beriwine narazı. Tek naylaj. Xan xanlıǵın etip zorlaydı. Onısız da awzı ala biyler xanǵa

40