Maman biy apsanasi Tolepbergen Qayipbergenov

eliniń «qaymaqların» shıbınnan qorıǵanday, Murat shayıq ǵana uyqısız. Qalpaǵı menen jelpinip, shep qaptalǵa shókken narday jambaslap jatır. Bazda keregeniń kózgeneklerinen ashshı quyash penen buldırlaǵan taw jarlarına sıǵalanadı, onnan nár joq, qayta bar samaldı irkip tur. Esikke burıladı. Awıldıń qubla shetiniń saqshısınday, jalǵız túp emen múlgip tur. Shayıq onnan da salqınlıq kútedi, nársiz. Tek ǵana aynalasındaǵı kók maysa ańqıydı, sonıń jupar iyisi ǵana úyge álle qanday lázzet jiberip tur. Bul azlıq ete me, sezbeydi. Jelpinedi.

Shıjǵırǵan ıssı, lekin awıl arası tınımsız. Mal jetelegenler, eshek mingenler, alısıraqta túyeliler, atlılar olay-bulay ótip turıptı. Analarınıń etegine oralǵan jalańash balalar qońızday juwırısadı. Dorba asınǵan qosaqqosaq jaslar, kempir-ǵarrılar bir-birine baylanǵan sıyaqlı bir tayaqtıń eki ushınan uslasıp ótip turıptı.

Bunday kórinislerge kózi úyrenip qalǵanlıqtan onsha elestire bermeytuǵın shayıq búgin basqasha keyipte.

«Sońǵı gezde el arasında paraxatshılıq ornap kiyatırǵanda jáne jaw darıdı. Pada-pada mallar aydalıp ketti. Bul zamanda malsız adam — baxıtsız. Kim maldan ayrılsa, baxıttan, baǵdáwletten ayrıladı.

suw jaylasqanday edi. Sonlıqtan kóz jasların sıpırmadı. Oń qaptalda jatırǵanlarǵa moyın burdı. Olardıń tórgisi Qońırat ruwınıń jası úlken aqsaqal-biyi, saqal-shashı quw párindey aq, Irısqul biy, onnan tetesikósenamay kisi, mańǵıtlardıń biyi Ubaydulla, úshinshisi, saqalı aq, shashı qara adam — qıtay ruwınıń biyi Dáwletbay biy, esigirektegi eń shetkisi, shashı aq, saqalı qara-jalayır ruwınıń biyi Esim biy.

Bul ataqlı ruw basshıların úyine jıynap, qoy soyıp kútip atırǵan Murat shayıqtıń oyı uyqılatıw emes edi. «Abılqayır xannıń atlıları eldi jáne talap ketti. Endi ne qılıw kerek. Biyler ne keńes aytadı?» — dep oylasıwǵa shaqırǵan edi. Biyler

21

hárqashanǵı ádetin qılıp, kelgen pátte orınǵa talastı. Jası úlken Irısqul biy az ǵana mızǵıp edi, qalǵanları da qıysaydı. Házir olardıń qaysısı shın uyqıda, qaysısı ózgelerdi baǵıp otırǵan kisi qusamayın degen oy menen oyaw jatır, biliw qıyın. Bul ójet biylerdiń háreketlerine bawırı qamılǵan shayıq sırtqı kóriniske shıdamay, qalpaǵınıń ernegi menen betin sıpırdı hám olardı oyatıw máqsetinde «óhó-óhó» dep jóteldi.

Irısqul biy bas kóterdi.

—Shayqımız, uyqılap ketippiz, biyádeplilik bolmadı ma?

—Kisi uyqılayman dep ómiriniń jartısında ne bolǵanın bilmese kerek. Sizler uyqıladıńız, men pútkil eldi alaqanımda kórgendey bolıp otırdım,

—dedi shayıq.

—Astapıralla! Shayqımız, biyádeplilik bolsa keshirińiz

—dep Dáwletbay biy bas kóterdi. — Kózimiz ilingenine bir kese chay ishim boldı ma eken?

Murat shayıq betin qalpaǵı menen sıpırıp kekesine keńkkeńk kúldi.

—Bir kese chay ishim túwe, kirpik qaqqansha dúnyada adam payda bolıp, dúnyadan adam ketedi. Qanaat etińiz biyim, — dep Ubaydulla biy basın kótermey jatıp sóyledi. Jalayırdıń Esim biyi:

—Yapırmay, qudayım ottı jaqtı-aw! — dep esnep túrgeldi.

Biyler almagezek dalaǵa shıǵıp kelip qolların juwıp orınlarına otırdı.

—Áziz biyler, qaraqalpaq eliniń aǵaları, — dep gáp basladı Murat shayıq. — Men sizlerdi úyden jıynalıp duz ishsin degende, aytajaq oyım bar edi. Uyqıńız qanǵan bolsa, tillerden ziban bersek...

—Júdá bárekella, shayqımız. Siz shaqırtpasańız da jıynalıp, oylasıwǵa keliwimiz kerek edi, — dedi Irısqul biy.

Basqaları da «awa, shayqımız, awa», desip onı maqulladı.

Bir qolında qabaq shılapshını, ekinshi qolında mıs qumanı bar xızmetker kirip, awqattıń tayın bolǵanın bildirdi.

Gáp kesildi.

Murat shayıqtıń bir ádeti, awqat ústinde tamırı tereń ketip kisini oylandıratuǵın gáp aytıwdı jaqsı kórmeytuǵın edi. Hawa rayınan ǵana gáp qozǵadı.

—Pay, qudayımnıń kúni de jandı-aw! Ot esip tur, ot! Ózinám orınsız qonǵanbız ba, taw bizge samal jibermey, baqırashqa salǵanday quyashqa tutadı. Degen menen, qısta házi bar.

22

Shayıqtıń gápin hámme jónlep, kimisi házir taw etegine máyek qoysa pisip qalatuǵının, kimisi demin zorǵa alıp otırǵanın ayttı. Túriwli esikten kóz ushındaǵı jetim emenniń astında qozǵalǵan ıbır-jıbır gellelerdi kórip shayıq gápin jalǵastırdı:

— Quday qanday sheber. Sırdanday jerge jalǵız emen kógertip bendelerin jarılqap qoyıptı. Sol emen bolmaǵanda anawlardıń miyleri loqıldap keter edi.

Murat shayıqtıń sarı ala júnles kópegi bosaǵanı dastanıp jattı. Biyler shayıqqa jaranıw ushın ba, yamasa toyǵanı ushın ba, aldılarına qoyılǵan

shayıqtıń bosaǵasına kelip dizerlesip, ekewi qatar otırdı.

Sarı ala kópek bunday áptadalarǵa úyrengenlikten be, yamasa olardıń táǵdirin óz táǵdiri menen teń kórdi me, ırıldamadı, tek moyın burıp bir qaradı da, ádewir eti bar súyekler aldında shashılıwı menen, eki ayaǵınıń arasına basın tıǵıp, jatıwın dawam etti. Kelgen jas jigittiń putında órmekke toqılǵan góne ıshtanı bar, bolǵanı. Shashı ósken, denesi kúnge kúyregen, qayraqtay, qońqı murın, tana kóz, qulaqları alaqanday, izine ergen qarındasınıń kir-kir aq bóz kóylegi bar, biraq sını dúziw, jırtılmaǵan. Kómirdey qara shashın sebet burım etipti, burımlarınıń ushı tıshqannıń quyrıǵınday. Kózleri jawdıraǵan, gúlshe júzleri qarawıtqan, kún kóringendey juqa qulaqlarınıń tesiklerine shóp ótkerip qoyıptı. Awqatlanıp atırǵanda, bosaǵada jatqan, sarı ala kópekten qorqıp hesh kim kele almaǵanda, batıllıq penen kelip otırǵan bul ekewi Amanlıq penen qarındası Almagúl edi. Gezegi boyınsha ózlerine, joldaslarına napaqa izlewge shıqqan. Olarǵa biyler tańlanısa qarastı.

23

Baǵanadan berli kewli eljirep otırǵan Murat shayıq, óz úyi bolǵanı ushın ba, túrgelip barıp bir jilik góshti Almagúlge uslattı, basqalardan esikte otırǵan Esim biy qolındaǵı góshin Amanlıqqa usındı. Olar biylerge minnetdarlıq bildirip bas iyiw menen qabıl aldı. Biraq ekewi de ash ekenin bildirip birden awızlarına baspadı.

Shayıq Amanlıqtı birinshi kórgende shıramıttı, biraq esine keltire almadı. Úkesi menen ekewiniń atların sorap, bilgennen keyin, biraz kewilsizlendi. Qabaǵı úyildi. Biyler elestirmedi.

Amanlıq túrgelip baratır edi. Esim biy soradı:

— Ruwıń neli, bala?

Gúllán biylerdiń qulaǵı erbeńledi. Óz ara kisilik jarıstırıp otırǵan biyler birewiniń ruwınan bolıp qalsa kisiliginen ayrılatuǵınday, meniń ruwımnan bolmaǵay desip qıpsalandı. Tap usını túsingendey:

— Ruwımdı bilmeymen, — dep Amanlıq qarındasın ertip jónine ketti. Hámme bir dem lám-mimsiz qaldı. Tabaqqa da qol urılmadı, shıbın

ızıńı esitildi.

Awqatqa pátiya etilip, dasturxan jıynalǵannan keyin biyler qaytadan ayaq sozıp jambasladı. CHay ishiw baslandı.

Irısqul biy gáp qozǵadı.

—Shayqımız, baǵana bir nárse demekshi edińiz?

—Umıtpadım, ázizlerim, umıtpadım, elimniń tóreleri, — dedi shayıq.

—Jańaǵı kelgen balanı endi tanıdım. Sizler bálkim, tanımaǵan shıǵarsız.

menen bul jaqqa kóshti, Qudiyar degen inisi Xorezmge Sherdalı biydiń jılqısı menen ketti. Qalǵan úshewi Buxaraǵa, Qıtayǵa qaray awıstı. Birewi junǵarlarǵa bende boldı. Daniyardıń ata-anaları óldi, qız tuwısqanları hár jaqta bir eldiń kesewi bolıp ketti. Aytsań, barlıq dárt qozǵaladı. Murat shayıq gúrsindi. — Bul bala sol «aqtaban shubırındı» jılı jolda tuwılıp edi. Endigi jaǵında «amanlıq bolsın» degen niyet penen atın Amanlıq qoyǵan men edim. Sonnan berli on jeti jıl. Úh!... On jeti jıl! Ómir zuwlap ótip baratır. Qorlıq penen biybelgi ótip baratır. Bul balanıń ákesi menen anası,

24

jańaǵı qızı bir jasqa shıqqanda, bir kúnde óldi. Tırıspaydan óldi. Anası biyshara qızına júkli bolarda almaǵa jerik bolǵan eken. Tappaǵan. Sol ushın Almagúl qoyǵan. Endi biyshara bala ruwın da bilmeydi.

—Ruwın bilmeytuǵın jarımesti de quday jaratadı-a, — dep tańlandı Esim biy. — Áy, quday, ózińe shúkir-á! Qanday halǵa túsirdiń?

—Bul dúnya, dúnya. Aqıbeti oyran dúnya, — dep sarsıldı Irısqul biy.

—Degen menen, bolasınlı bala kórinedi, — dep qoydı Dáwletbay

biy.

Ubaydulla biy gápke aralaspadı.

—Hár shabıwıl júykemizdi qurtıp baratır. Qayta-qayta awzı kúygen xalıqpız. Úrlep ishpesek, endigi úrim-putaǵımızdıń bári jańaǵılardıń kúnine sazıwar bola ma degen gúdigim bar. — Shayıq muńlı dawıs penen tómen qaradı. — Maqsetim — ózlerińiz biletuǵın shınlıqtı esińizge salıp keńesiw edi. Orazan batır da Xorezm eline baratırıp sizler menen jáne sóylesip kóriwdi ótingen edi.

—Maqul etkensiz, shayqımız, — dedi Ubaydulla biy. — Meniń pámimshe, siz erteńimiz haqqında sóylespekshisiz. Bunı men jańaǵı jetim balaǵa ózińiz jilik aparıp bergenińizden abayladım.

—Óz jetimimizge ózimiz shalǵay jappasaq kim jabadı, ázizlerim?! Adam balası da anaw emendey, — dep túriwli esikten kóringen jalǵız emendi iyegi menen nusqap sóyledi. — Tárbiyasın berip, adam dógereklese, háwijlene beredi, bolmasa, ǵarǵaquzǵınǵa mákan bolıp, solıydı. Qudaǵa shúkir, usıkáraǵa kelip qazaqlardıń járdemi menen jáne boy tikledik. Biraq tik jarda turǵan sıyaqlımız. Bul qazaqtıń Ayǵara biyleri súyese, bir jaǵı iyterip jiberejaq. Endi jıǵılsaq, joq bolǵanımız. Qaraqalpaq degen atımız haslan atalmay qaladı. Ǵayıp xan bolsa ózlerińizge málim. Issıda terlemeydi, suwıqta tońbaydı, sonda da keńesiwge májbúrmiz. Xandı atlaw — qudanı atlaw. Xanǵa barǵansha awırmanlıq ózimizde.

Biyleri oy basıp, aldındaǵı keselerin kótere almadı. Kimisi alaqshınǵa, kimisi oshaqqa kóz tikti. Júzlerinde ne haqqındadur oy, jan ashıw seziledi.

25

— Ózlerińizge málim, Abılqayır xan bizge kárwan joldıń erkin berip qoyıptı, — dep jáne dawam etti shayıq. — Aqılıma sıydıra almayman, usınıń ózi qanday erk! Biz ótkenlerden bajı alamız, bizden xan aladı. Ólip boldıq, berip boldıq, talanıp boldıq. Tórt ret taladı. Baǵana sizler uyqıladıńız, shıjǵırǵan ıssıda qansha-qansha jetimler ótti esik aldınan. Bunı men aytpay-aq, kúnde kórip júrsizler. Esabı ne bolar, aqılım jetpeydi. Orazan batır da ketip baratırıp usı jóninde ayttı. Bir-birin tıńlamay, hár kim ózin óz ruwınıń xanı sultanı dep daǵazalap júrgen biyler endi bári birge qılpıldaq kemede otırǵanday sezinip, bir-birinen artıq ómir súretuǵınına

kózleri jetpey qoydı. Táǵdirleri birdey kórindi.

—Kútá úlken salmaq tasladıńız, shayqımız, — dedi Ubaydulla biy.

—Salmaqtı men emes, Abılqayırdıń júwensizleri salıp otır.

—Usı qazaqlar menen jayparaxat qız alısıp, qız berisiwdiń jolın nege tappaymız. Sonda, bálkim, bunday alawızlıq bolmas edi, — dedi Dáwletbay biy.

Irısqul biy bas kóterdi:

—Oylanıp qarasań qosıwıspız, biraq tákabbır elmiz. Bılay ótken orıs sawdagerlerin tutamız, bılay ótken Qıtay, Buxara, sawdagerlerine jambas uramız. Sol ushın jawımız kóp. Táwke xan babalarımızǵa «Aq

kúydik, ol jılındı. Házirde solay. Kósewi biziki, qızǵını Abılqayırdıń adamlarıniki. Shayqımız, júdá jaqsı oy saldıńız. Uzaqqa kóz jibergen adamǵa bul ne degen ádalatsızlıq. Kósew qılıp qoyǵanı azday, xan elimizdi talatadı. Jaram jazılar-aw, qara qotır boldı dep quwanǵan kúni ústine duzlı suw sewip jiberedi. Sorı qaynaǵan biz, shırqıraymız.

Ǵarrı biylerge el táǵdiriniń salmaǵı janǵa túskendey sarsılıstı. Hesh qaysısı ujıbatlı heshteńe ayta almadı.

—Orazan batırdıń ustaǵanlı ne gápi boldı? — dedi Irısqul biy állen waqıttan soń.

—«Awzı kúygen úrlep ishedi» degen gápti aytqan sol. Ol ele bayaǵı orıslar-orıslar degen niyetinde. Solar aǵalıq qıladı deydi.

26

—Aytpaqshı, orıs bendelerdiń halı qalay eken? — dep qızıqsındı

Esim biy.

—Musılman qılıwdıń talabındamız. Orazannıń ulı Maman júdá zor bala boldı. Bárin begishtirip dinge salıp atır.

—Siziń sharapatıńızdıń kúshi-dá, — dep Ubaydulla biy xoshladı. — Orıstan bende saqlaw xalqımızǵa qanday abıray hám aybat boldı. Esitkenler bizdi kúshli dep, sırttan qorqıp júrse kerek.

—Áziz biyler, Orazan batırdı uzatıp qaytıp kiyatırǵanda Ǵayıp xanǵa jolıǵıp, erteńimizdiń ǵamın jewge wádesin alıp edim, — dep shayıq jas jigitlerdi sınaw jóninde xan menen keliskenin aytıp saldı. Biyler ań-tań bolıstı. Irısqul biy az ǵana oylanıp:

—Durıs bolǵan shayqımız, — dedi. — Bárimiz de qartaydıq. Biziń Qońıratta ataqlı Bayqoshqar biydiń Esengeldi degen balası bar, pitken aqıl, pitken dana. Áne sondaylarǵa liykin berilse, shep bolmaydı.

Jaslardıń erinlerin qanǵa basıp ta, qara jerge basıp ta úyretiw kerek.

—Bayqoshqar biydiń Esengeldisindey balalardı biziń mańǵıtlar-ám tuwǵan, — dedi Ubaydulla biy.

Dáwletbay biy menen Esim biydiń jaq jarıstırajaq bolǵanın sezgen shayıq aldın aldı.

—Tarıspańlar. Erkegi bolsa qatın qısır qalmaydı. Biraq kim qalay tárbiyaladı, xan aldında jıynalǵanda kóremiz.

—Kúshiginde talanǵan iyt úlkeygende mırılday ma? Biziń balalarımız talanıp ósken, xan xızmetine jaraǵanday ul atı qaraqalpaqtan tabılsa, —

dep gúman bildirdi Dáwletbay biy. Hámme oylanıp qaldı. Irısqul biy de heshteńe dey almadı.

— Shayqımızdıń ıqlası ketip júrgen shákirtleri bar shıǵar, — dedi Esim biy.

— Házir aytıw — tuwılmaǵan balaǵa kóylek pishken menen bara bar. Lekin Orazannıń balasınan dámem bar, — dedi Shayıq. Shayıqtıń tiykarǵı sóyleseyin degeni qazaq xanınıń jónsiz shabıwıllarınan qutılıwdıń jolların tabıw jóninde pikirlesiw edi. Qodireń gápler túwesilmey-aq, dalada Polat jasawıldıń attan túspey turǵanı xabar etildi, úy iyesi asıǵıp

úyden shıqtı.

Ǵayıp xan Murat shayıqqa bergen wádesin tezletipti. Polat jasawıldıń ákelgen xabarı boyınsha azan menen barlıq awıllarǵa

27

atlılar jollandı. Kelesi juma kúni hár bir biy óz awılınıń on bes penen jigirma bes arasındaǵı es aqılı dúziw, bardamlı jigitlerdi ózinen qaldırmay, jetim emen qasına ákeliwi tiyis!

* * *

Náwbeti boyınsha haqlap qaytqan bala keshte jańalıq tawıp keldi. «On bes penen jigirma bestiń arasındaǵı balalar xan menen biylerdiń sınaǵınan ótse, kálentar biy boladı-mısh».

Sopaq baslı Allayar quwanǵanınan ba, qulaqların tikireytip, jalpaq

—Bul diywanalardıń jarısı emes, — dedi Amanlıq.

—Bilemen, bilemen, — dedi Allayar. — Kisige qol jayıwdıń úlgilerin kórset, birewdiń jutıp baratırǵanın alıp jut dese, aldıma adam salmas edim.

Adıraq kóz, ósik shashlı kishkene Bektemir olarǵa gáp qostı.

—Jasım on beske jetse, Maman aǵaǵa aytıp jarısqa qosılar edim. Allayar onıń qulaǵına shertip jiberdi.

—Jası úlkendi násiyatlama!

Kewilli otırǵan balalar jım-jırt boldı.

Degen menen, Bektemirdiń keńesi eki jas úlkenge oy saldı. Haqıyqatında da, Maman menen sóylesip, sırlasıp kórgende ne

qıladı? Shayıq atası onı jaqsı kóredi. Sózin sındırmay ya Amanlıqqa, ya Allayarǵa bay balasınıń kiyimin kiydirip jarısqa salsa. Ho-o! Dáwlet qusınıń qonıwı zárrebaǵısh. Aqırı, olar da kóp nárse biledi. Mamanlarǵa usap Shayıqtıń qol astında, tárbiyasında bolıp, oqımaǵan menen, talay-talay esiklerde otırıp kóp oqıǵanlardı, danalardı tıńlaǵan, aqıllı gáplerdi esitken. Oy alla, zárrebaǵıshtan jarılqap xanǵa jaranıp ketse, talay sorlılardıń ıǵbalı ashılar edi. Sonda Mamannıń qádirin umıtpaydı. Shayıqtı da máńgige húrmetleydi.

Olar usı oyǵa toqtadı.

Allayardıń gezegi bolıwına qaramastan, azanda úsh balanıń moynına dorba asıp, haqlawǵa jiberdi, ózleri Mamanǵa jolıǵıwǵa keldi.

28

Murat shayıq, sońǵı hápteniń ǵalma-ǵalı menen úyli-úylerine tarqaǵan shákirtlerin qaytadan jıynatıp, búgin oqıw baslaǵan edi. Amanlıq penen Allayar Mamandı Murat shayıqtıń úyiniń (bala oqıtatuǵın ekinshi úyi bar) kóleńkesinen taptı. Moynı iyilgen, úskini quyılıp otır. Qaptalında shayıqtıń sarı-ala kópegi ayaqların dastanıp jatır. Olar alıstan-aq Mamanǵa bir nárse bolǵanın sezdi. Selteń bermey ásten kele berdi. Sarı-ala kópek alıstan

kúlip jibere jazlap, ózin irkti hám onıń bir nárse dep qoymawınıń aldın alıp «sóyleme» degen belgi ushın eki barmaǵı menen erinlerin qıstı.

Maman sarı ala kópektiń qulaǵınan tartıp túrgeltip jiberdi. Olar selt

— óz anańa qol salıw menen barabar. Biziń xalqımız qara matam kiyip, sonıń atı menen qaraqalpaq atalǵan degen ápsana bar. Babalarımız Jayhundáryasınıń boyların jaylaǵan, bir sahrayı xalıq eken. Iskander Zulqarnayn dúnyaǵa kelip, sol sahrayı xalıqtıń uyası buzıladı, palapan basına, turımtay tusına ketedi. Qılıshınan qan tamǵan Zulqarnayn shabıwıl menen Jayhun boylarına jetkende, bir sahabası mınanday aqıl beredimish: «Xalıqtıń baǵınǵanınıń belgisi, qızların súnnetke endirsin». Bul shárt xalıqtıń ıza otına may quyıp lawlatadı. Jayhun boyınıń pútkil xalqı kek atına minedi. Xalıqtıń úlken qozǵalańı baslandı. Qozǵalańdı baslaǵan batır basına matam qalpaǵın — yaǵnıy qaraqalpaq kiyip shıqqan eken. Iyilmegendi at tuyaqları astına jenship, álemdi titirentken Zulqarnaynnıń láshkeri neni shıdatsın, xalıqtıń batırın tutıp alıp, torańǵılǵa astıradı. Bunnan keyin xalıqtıń burınǵıdan da beter ıza otı qaynap, duyım jurt sol batırdıń matam qalpaǵınday qalpaq kiyip, atlanısqa shıǵadı. Adam qanı suw bolıp aqqan qırǵın baslanadı. Iskenderdiń qurallı láshkerine tótepki beriw qıyınlasıp, qaraqalpaqlılar qonısın

29

taslap, posıp kóshiwge májbúr boladı. Qırımǵa qaray kóshedi. Orıs qol astına qaray kóshedi. Áne, balalar, sol matam qalpaǵın kiyip posqan xalıq toparı biziń babalarımız. Lekin basında matam, kókiregi haq xalıq shın dosların tabadı. Orıslar menen shiyme-shiy otırıp, bir dasturxannıń nanın bólisip jeydi. Orıs knyazleri menen tatıwlasıp, biriniń jawı ekinshisine jaw, biriniń dosı ekinshisine dos bolıp birigip ketedi. Biraq bul da uzaqqa barmaydı. Dúnyanıń bir múyeshinde Shıńǵıs xan degen tuwılıp, zaman jáne astan-kesten boladı, babalarımız jáne qonısın ózgertedi, aqırı aynalıp, usı Túrkstanǵa keledi. Bunda da payan tappadıq. Eń sońǵı awır álamat jungarlardıń shabıwılı boldı. Xalıq endi shabılsa, enedáreksiz tarqaw aldında tur. Sol ushın qádimiy doslarımızǵa murajat qıldıq. Az dey me, hálsiz dey me, námálim, biraq mensinbey atırǵan sekilli, ele belgili baslı juwap joq. Qaytama jibergen sawdagerlerimizdi talaǵan. Olar qaytpadı...

Maman Amanlıq penen Allayardı túrtip «túrgeliń» dep ım qaqtı. Olarǵa shayıqtıń áńgimesiniń aqırın tıńlaw qızıq edi. Mamannıń shırayın qatal kórip, izine erdi.

— Ne ushın, ne ushın? — dedi narazı Allayar sıbırlanıp.

—Házir aytaman, — dep Maman olardıń ekewin eki qoltıǵına alıwı menen awıldıń arqasına qaray júrdi. — Bul ápsananı shayqımız burın-ám aytqan edi. Kerek bolsa, izin aytıp beremen, Iskender Zulqarnaynnıń waqtında matam qalpaǵın kiygen xalıqlardan Jayhun dáryasınıń boyında ele bar bolsa kerek. Meniń atam solarǵa ketti. Shayqımızdıń bunı aytıp otırǵannıń mánisi — kim azańdı birge azalamasa, ólińe jılamasa, shın dos emes demekshi.

—Iyt penen kóleńkede otırǵanday ne gúnań boldı? — dedi Allayar. Maman muńayıp kóp jerge shekem sóylemedi.

—Gúnam ba? — dedi Maman állen waqıttan soń. — Gúnam sizlerge de belgili. Ekewińizge de aytqanman. Qarawıllardan esitipti.

—Orıs bendelerdi bosatıw oyıńdı ma? Men shayıq atamnıń ornında bolǵanda, seni iyt penen kóleńkede otırǵızbay, pıshıq penen qosıp qapqa salıp sabatar edim. Nege adırayasań? Azalı kúninde matam tutpaǵan, ólińe jılaw ornına, qalasına barǵan

30