Maman biy apsanasi Tolepbergen Qayipbergenov

bar kúshi menen shımshıdı, kózi ashıldı. Atqoranıń ergenegin ashıp atırǵan xızmetkerdi kórdi. Bul Xelwettiń atqosshısı edi. Qasında Xelwet te turıptı.

— Ne qılıp qoydıń? — dedi Xelwet.

Maman juwap ornına jılısıp tústi. Úyge kiriwden qaptalǵa tósewli turǵan tósektiń ústinde dús tómenine jıǵıldı. Qulaǵı gúw-gúw: «Jetimler! Mamandı qorǵańlar!.. Jetimler!»

Murat shayıq kelip Mamannan basqalardı úyden shıǵarıp jiberdi:

—Qozǵamańlar! Óz buyrıǵı ózin qısıp atır! Jatsın!..

** *

Bayqoshqar biyler muradına jetip qaytqan menen júdá shad emes. Qıyallarına yabınıń jigitleri aldarqatıp qaytarıp, bir alańda jetip gelle qılatuǵanday. Bárha artlarına qarasıp shabısıp baratır. Aldınan tozań kórindi. Bul Irısqul biyler edi. Óz ara qansha arazlasıp júrse de, izinen úlken kúsh shıqqanın kórip, kewillerin bastı. Bayqoshqar biy jigitleriniń aldına shıǵıp Irısqul biyge sálem berdi, bolǵan waqıyalardı qısqasha bayan etti.

— Eki jigitin at quyrıǵına baylatqanı ıras pa? — dep Irısqul biy qayta soradı.

— Iras, qońırattıń xanı, ıras, — dep kewilli shawqımlastı jigitler. Irısqul biy ruwınıń ataqlı biylerin, jasawılların ertip shıqqan edi.

Olardı bir qatara kózden ótkerip alıp:

—Bayqoshqardan sizler sorańlar! Qulaǵıma inanbay turman! —

dedi.

Súyindik biy qayta soradı. Bayqoshqar biy ádepki juwabın qayta tastıyıqladı.

—Jigitler, Maman durıs aytqan. Yabılar qońıratlılarǵa ázelden dushpan emes. Men kelgenshe nege shıdamadıńız, háwlekiler! — dep Irısqul biy hám ashıwlı, hám quwanıshlı sóyledi. — Ádilliktiń adamı jańa shıǵıptı. Birazımız alpısqa shıqqansha pámimiz alıspaǵandı jigirmasında túsingen bul ádil buyrıq iyesine ǵaybana alǵıs bolsın! Endi mınaw Qońırattıń kózine túsken girtti attan awdarıńlar!

Buyrıq mult ketpedi. Bayqoshqar biy attan awdarıldı.

121

—Qundaqlap, bókteriwge kese taslańlar! Irısqul biydiń bul buyrıǵı da tez orınlandı. Jas Esengeldi qızajaq edi.

—Tınısh, kúshik! — dep buyırdı Irısqul biy — Sharshatpa meni! Kirpitikendey nege jıyırılasań?

Ákesiniń at ústinde kese baratırǵanına Esengeldiniń ishi órtengeni menen ilaj ete almadı.

Atlılar, jeńis penen emes, eń qádirli adamın jerlep qaytqanday, joldı únsiz dawam ettirdi.

17

Maman oyanǵanda tań saz berip kiyatır edi. Basın kóterip, ne ushın kiyimleri menen jatqanınıń sebebin esledi, esledi de, basın qaytadan dastıqqa urdı. Úydiń ishiniń hawası tawsılıp, demi qısılǵanday. Jáne túrgeliwge urındı. Tósegine jelimlenip qalǵanday, kókiregi kóterilmedi. Ádewirden soń, tań namazınıń azanın esitip, shapshıp túrgeldi. Dalaǵa shıqtı. Awıl arası álle qashan háreketke kiripti, sonda da, burınǵıdan kewilli kórinisler, shawqımlar joq, hátte, pada ushın bosatılıp atırǵan ana sıyırlar da móńirespeydi. Qulaqlarım pitip qalǵan joq pa eken dep, eki qulaǵın alma-gezek shuqıladı. Bayaǵısı.

Namaz oqıp dalaǵa shıqqan shayıqqa sálem berdi.

— Basıńnıń dumanı tarqadı ma, balam? — dep soradı shayıq.

Maman birden juwap beriw ornına, keshegi Izbasar bahadırlardıń qáyerge baylanǵanın soradı. Sońǵı gezde minezi ózgerip, ójet bolǵan, biraz menmensigen jigitti unatpaǵan keyip penen shayıq onıń betine tigilip turdı da, shashırap shıǵıp kiyatırǵan

pármanımdı hesh kim tárk etpegen. Meni oyatıwǵa batılı barmaǵan hesh kimniń. Qaydan keldi bul kúsh?

Xan atınan buyırǵanım ushın bolsa kerek. Biyshara adamlardıń balashaǵaları túni menen shuwlasıp shıqqan shıǵar.

— Maman, nege barmaǵıńdı tislep qaldıń? — dep shayıq onıń oyın bel úzdi qıldı.

Maman qolın jiberip jáne áwelgi ashıwlı keypine túsip:

— Xan buyrıǵın orınlawım kerek, ata, — dedi. — Orıslarǵa qosılıw jónindegi májilisti sol arbanıń aynalasında ótkereyik. Jasawıllar qayda?

122

—Bizler mındamız, — dep Mamannıń art jaǵındaǵı úyden Polat jasawıllar shıqtı. Murat shayıq Mamannıń qıyalına túsindi: «Adamlardıń bir jaǵın qorqınıshqa tirep sóylespekshi».

Maman Polat jasawıl menen sálemlesiwdi umıttı.

—Shayıq ata, adamlardı jıynawǵa xabar etilsin be? — dedi. Ashıwlı shayıq biraz jadıradı, onıń jıllı júzin kórip, óziniń durıs islegenin

túsinip, Maman Polat jasawıllar menen qatarlasıp, Izbasar bahadırlar baylanǵan arba tamanǵa qarap

turdı.

— Halqasqa awqat tayar etilgen edi, birotala jep shıǵıńlar, — dedi shayıq.

Ishke kirgen soń da shayıqtıń ózi sóyledi.

— Izbasar bahadırlardı bosatqan aqılǵa muwapıq. Óytpeseń, Maman balam, adamlarda qáhár toplanadı.

Maman juwap ornına jasawıllarǵa qaradı. Bul onıń óz kúshin kórsetiw belgisi edi. Shayıqtıń pikirine qarsı kelip ádetlenbegen jasawıllar úndemedi. Maman kóp otırmadı, baylaǵanlardı bosatıwǵa ruqsat etti.

Shayıqta gúptikey payda boldı: «Izbasar bahadır bosanǵannan keyin sumlıq oylamasa jaqsı. Kesheden bergi ashıwdıń qurbanı bolıp dıq penen kelse, jıynalǵanlardıń; awzın alalawǵa sebepshi boladı. Yabı ruwı jáne búledi, onnan soń basınan shirigen balıq bolǵanı. Buǵan jas Maman qızadı, hesh kimge isenbeytuǵın ózimshil bolıp aladı».

Shayıq usı oyları menen bánt bolıp, azanǵı awqat jelinip bolınǵansha sóylemedi, shayıqta jaqsı keyip bolmaǵanı ushın basqalar da sóylemedi,

záńgige shirenip qattı-qattı sóyledi. Óz túsiniginshe eldiń ala awızlıǵınıń sebeplerin ayttı. Hár ruwdıń óz aldına bir tóbe bolıp júrgenin dálillewge urındı. Ol xan jasawıllarınıń ortasında turǵanlıqtan ba, hesh kim sózin bólmedi, óz-ara sıpsıńlaspadı da, júdá dıqqat penen maqul tıńlap turıptı.

Maman jáne orıslardı táriyipledi. Kuzma Borodinler hám Abılqayır xanǵa ózi aparǵan orıs kárwanbasısı menen qalay

123

sóyleskenin, olardıń ne degenin usaǵına shekem qaldırmadı. Or qorǵanında xan tárepinen islengen qorlıqtı, qullası, sol kárada xalıq táǵdirine qaraslı qanday waqıya júz bergen bolsa, bárin aytıp, gápiniń haqıyqatlıǵına gúwa ushın húrmetli Murat shayıqtıń, kóp biylerdiń atların keltirdi.

—Aǵalar, atalar, men sizlerge úyretiw ushın aytıp atırǵanım joq, — dedi Maman kem-kem juwasıp. — Oylanıp kórińler. Aqıl juwırtqan insanǵa bir ruwımız jıńǵıl, ekinshi urıq, úshinshisi jantaq, tórtinshisi selew, besinshisi qıysıq torańǵıl.... Qısqası, bir toǵaydıń árre-tárre ósimligi. Birewi jelinip qurtılsa, ekinshisi jaǵılıp ketip atır. Bul toǵaydıń amanlıǵı ushın kúshli, jaraqlı qarawıl kerek. Bul átiraptıń kúshlisi — orıslar. Solarǵa tapsırıw kerek. Sonda Goden-Rabdan da, Ayuxan da, Abılqayır xan da heshteńe qıla almaydı. Murat shayıqtıń shákirtlerin baslap alda turǵan

Eshniyaz axunǵa qarap:

—Axun ata, biylerdiń atınan orıs patshasına ant qaǵaz tayarlap berińiz, — dedi.

Murat shayıq Mamannıń aqılına, danalıǵına jasınan isengen menen, bunday shápik tapqırlıǵına isenimi kem edi. Hayran qaldı. Usılay etpese, qızǵan tandır suwıp, japqan nanı arqa taslaydı. Jigitti quwatlaw kerek!

—Maqul ma, axun? — dedi.

Mamannıń sorawına juwap beriwge irkilip shayıqtıń kewilin baǵıp turǵan Eshniyaz axun shalt ún qattı.

— Ájep, shayqımız!

Jurt ele jım-jırtlıqta. Birew-birewdiń betine tigilip, tınıshlıqtı buzıp gáp aytatuǵın márt júrekti izlesiwde. Azanda baylawdan bosanıp, qayta kiyinip atına minip kelgen Izbasar bahadırlardıń attı sál aldaraq aydaǵanına jurt hawlıǵısayın dedi, eger usınnan qıyan-kesti jánjel kóterilse, arbanıń astına tıǵılıwdı gózlewshiler de payda boldı.

Mamannıń da júregi háwlirdi. Polat jasawılǵa «abaylı bolıńlar» degendey qarap, Murat shayıq burıldı. Onıń júdá tınısh, biyǵárez turǵanın kórip, sabırlılıq saqladı,

Izbasar bahadır óz atlılarınan alǵa shıǵıp, jurtqa sóylew belgisin bildirip qamshısın kóterdi. Qaytadan sheksiz tınıshlıq ornadı.

— Yabı ruwınıń ar-namısı ushın Mamannıń pikirin quwatlayman. Axun aǵa, orıs patshasınıń atına ant qaǵaz jazsańız aldı menen qol qoyaman, mór basaman, — dedi.

124

Basqalar sıyaqlı Eshniyaz axun da onıń ne sóyleyjaqlıǵın bilmey, topalań turǵıza ma dep qorqıp tur edi.

—Ant qaǵaz emes, ahidnama, inim, — dep bir jaǵın sál dálkekke alǵan bolıp, dúzetip juwap berdi.

—Ant qaǵaz, ahidnama, bári bir nannıń eki jaǵı, — dedi ol, —

Orıslarǵa qosılıw, orıslar menen táǵdir biriktiriwge umtılıw — búgin ya keshe baslanǵan jańa is emes. Orıs xalqı menen ázelden shalǵaymashalǵay otırıp, bir tandırǵa nan japqan xalıqpız. Sonı da túsiniń, maqsetimiz tek pana izlew emes, áyyemgi doslıǵımızdı tiklew.

Adamlardıń arasında álle qanday erkinlik, júzlerinde jadırawshılıq payda boldı. Tip-tik qáddilerinen ayaqlarına dem berip bosastı.

—Shayqımız, orıslar menen áyyemnen dos ekenimiz kitapta jazılǵan ba? — dedi birew.

—Kitapta emes, babalarımızdıń súyeklerine oyılıp jazılǵan, — dep Murat shayıq xalıq awzında saqlanǵan qısqa bir ápsana aytıp berdi. Ápsana boyınsha: babalarımız bir jawgershilikte orıslardan ayra túsken. Biraq izimizden orıs doslar keler dep jollarına qaray-qaray moyın súyekleri qıysıq pitken, kózleri sarǵayıp ketken. Aqırı, kelgen.

—Bul ápsananı barlıq awıllarǵa esittiriw kerek, — dedi kópshilikten jáne bir dawıs.

Men bunı jasımda qońırattıń bir ǵarrısınan esitkenmen, — dedi de, shayıq kóp sóylep turmay shákirtlerin úyli-úylerine waqıtsha qaytarıp jiberetuǵının, sebebi, babalarımızdıń orıs knyazleri menen iyinlesip bir jawǵa qarsı urısqanın, bir-biriniń ar-namısı ushın qan tógip, jan beriskenin tastıyıqlaytuǵın áńgimeler menen ápsanalar kóp ekenligin, solardı duyım júrtqa házirden baslap túsindiriwdiń zárúriyatligin ayttı.

Maman quwanǵanınan attan tústi. Kesheden berli ońlı sálemlespey, sóylespey bultıyıp júrgeni ushın keshirim soraǵannıń, belgisi sıpatında Murat shayıqtıń aq boz atınıń aldına barıp, iyilip tájim qıldı. Pútkil tómengi qaraqalpaq eliniń din házireti shayıq aldında kimniń bolsa da birewdiń

iyilgenin kórse, yabı ruwınıń hár bir adamı ushın iyilip tájim etiw peshe bolıp ketken edi, turǵanlardıń bári qol qawsırıp Murat shayıqtıń aldınan óte basladı.

125

— Toqta, — dep shayıq Eshniyaz axundı irikti. — Házir is baslaymız. Úyińe barıp qálem-qaǵaz, sıya sawıtıńdı sazlap otır. Eshniyaz axun sóz ornına basın qayta-qayta iyzep «maqul»

degen isharat penen ketti.

Toptı tarqatıp Murat shayıq penen Maman gileń biylerdi, jasawıllardı Eshniyaz axunnıń úyine qaray basladı.

* * *

«Ahidnama» jazıwdıń úlgileri bunnan burın da islengenine qaramastan, usı saparǵı ahidnamanıń sózin tayarlawdıń warrawarrası eki kúnde tamamlandı. Ahidnamanıń sózlerine hár kim óz pikirin qosıp, qansha kegirdek sozıspa bolǵan menen, is pitti, is tabıslı pitti.

Ullı jolda birinshi adım atlandı. Yabılar ant jazdı. Xandı tez quwantıw ushın Polat jasawıllar qayttı.

Murat shayıqtıń shákirtleri óz awıllarına tarqadı. Orıslar menen qaraqalpaqlardıń áyyemgi doslıqları haqqında áńgimeler, ápsanalar yadlap tarqadı.

Bazı bir qıyın gezlerde ákesin eslep, bazda kewlin xoshlap kúlisip qaytatuǵın Allayarın óltirip qoyǵanın eslep, ishki dártlerin ózi qozǵap alsa, qızıp ketetuǵın Maman, Murat shayıqqa júdá shápeniy-shırtıldaq bolıp kóringenlikten shikárǵa ertip ketti.

Qaytısın, Maman joldaslarınan izirek jekke kiyatır edi, Bektemirdi kózi shaldı. Bektemir de onı kórgen sekilli edi, biraq arman qashtı. Burınları uzaqtan aldına shıǵatuǵın bala, nege qashtı? Mamannıń ishi ǵım etti. Izinen jetpekshi bolıp atın burıp edi, Bektemir bir túp búrshikli jıńǵıldıń tasasına shógip otırıp qaldı. «Bir jaqtan urlıq etip kiyatırıp qorqtı ma eken?» degen oy keldi Mamanǵa. Sol ushın qısındırmayın dep turdı da, arqalaǵan heshteńesin kórmegen soń izinen bardı. Búrshiktiń

— Túrgel, kórip turman.

Bektemir qalsh-qalsh etip tikeydi. Ún joq. Óli shıraylanıp, solıp qalıptı.

— Nege qaltıraysań? Dorbań qayda? Nege awıldan alısta júrseń? Qaysı awıldan qayttıń?

126

Bektemir hesh sorawına juwap bermedi, qaltıldawın dawam etti.

Maman attan túsip, Bektemirdiń iyeginen kóterip kózlerine úńildi jasawrap ketipti, qalshıldısı burınǵıdan da kúsheydi.

—Ne boldı, Bektemir?

—Óltirmeyseń be? — dedi Bektemir. Ol usını aytıwı máttal, kóz

jasları sel bolıp, eki betin juwıp ketti. Maman waqıyaǵa endi túsindi. Jubatıp atına mingestirdi. Jol boyınsha onı — mıń shuqlastırıp sorap Bektemirden alǵan túyirli juwabı mınaw boldı.

— Házir sennen hámme adam qorqadı. Amanlıq awırıp atır. Táwir bolǵan soń bizlerge qaytıp qosılajaq...

Ol Bektemirge eki qoyan berip ılashıǵınıń qasına túsirip ketti.

Úyge kelgen menen parasat ete almadı. Bir qırǵawıldı qoynına salıp, piyadalap Amanlıqtikine qaray bir qırınladı. Ilashıqqa eki-úsh adım jaqınlawdan-aq Amanlıqtıń ınqıldap atırǵanın esitti. «Sorlı ırastan da awırıptı», — dedi ózinshe.

bılay tursın, basın burıp qaramadı. Maman ayaqların ǵaz-ǵaz basıp onıń bas ushına otırdı. Bir qaptalda qazıqqa ildiriwli ákesiniń qınaplı qılıshın tanıp, kewli buzılıp barıp, ózin bastı hám Amanlıqtıń basınan áste ǵana sıypaladı:

— Qashannan beri jatırsań?

Amanlıqtıń denesi shoq bolıp tur edi, Mamannıń muzday qolı jaqtı ma, kózin sál ashıp:

—Úsh kún boldı, — dedi ásten ǵana.

—Ókpelediń be? — dedi Maman.

—Ókpeledim. Sebebi, usınday qılatuǵınıńdı biler edim. Adamgershilikten góre, óz dańqın jaqsı kórgen adam ushın belgili wazıypa atqarıp qalǵanıma nalıyman. Almagúl qara ǵunandı tusawlawǵa ketip edi. Iyesine kerek bolsa qońsısı ókpelemeydi. Áketerseń. Kút.

Maman sózden utıldı. Ne qıların bilmey biraz otırdı. Amanlıq jáne sóyledi:

—Kóp kútiwge zerikseń Almagúldiń aldınan shıǵa ǵoy.

Tikeyiwge dińkem joqlaw.

127

—Jata ber, jata ber. Kewlińdi sorawǵa keldim. Qıbırlama, ashıwlanba. Attı áketpeymen. Kettim.

—Allayar menen qushaqlasıwǵa ket! — dep qaldı Amanlıq. Murat shayıq namazlıgerge dáret alıwǵa shıǵıp tur edi. Mamannıń qaydan qaytqanın soradı.

—Allayar, Amanlıqlardıń kúlki qabı edi, ayrılǵan soń awırıptı. Kewlin sorap qayttım hám ózimdi jazalawdı, qattı jazalawdı oylap qayttım, — dedi Maman.

—Keshirim soradıń ba?

—Soramadım.

—Olay bolsa, moynıńdı kóterip júr. Ájeli jetse kim ólmeydi. Biypana jetim ıssıdan da, suwıqtan da óledi. Qapalanıp ushına shıqpaysań.

Shayıqtıń bul gápi Mamanǵa unamadı, biraq úndemedi.

Keshki awqat ústinde:

—Shayıq ata, is baslandı, buǵan ne deyseń? — dedi Maman. Murat shayıqqa «bul mennen marapat kútti» degen oy kelip,

házirgi qádemleriniń durıslı qádem bolıp shıǵıp atırǵanın maqtadı. Onıń tek qızba bolmawın ótindi. Tuwısqan atasınan ayırması joq, bul adamnıń keńeslerin zeyin menen tıńlap, tiykarǵı aytajaq oyına kóshti.

—Biz Amanlıq penen qazaq awıllarına barıp, eliniń oylıbálentiniń parqın uqqan edik. Eń ishinde Ayǵara biy awılı bizlerge júdá unadı. Adamları bálent eken.

Endigi jaǵında sol awıl menen aramızdan doslıq jibi tartılsa, jaqsı bolar edi.

Ol sóylep bolǵansha bólmey tıńlap Murat shayıq jáne izin kútti. Maman gápiniń usı bólegine juwap kútti. Murat shayıq túsindi.

—Durıs aytasań, balam, — dedi ol. — Ayǵara biy eske túskende, Abılqayırdı da jaqsı kórip ketedi kisi. Ayǵara biydiń bir ózi emes: qońsı-qobası, awıl aymaǵı menen; ilahiyda áziz adamlar. Biz aramızda doslıq jibi bar dep júrmiz. Sen doslıqtıń qanday jibi haqqında aytpaqshı ediń, balam?

—Men be? — dep Maman az ǵana oylanıp alıp dawamladı. — Ayǵara biydiń qızı bar. Quda túsiw kerek... — Maman irkilińkirep edi, shayıq kútá sabırlılıq penen otırdı, tez juwap bermedi. Maman pikiriniń izin jalǵastırdı. — Sol kisiniń qızın Amanlıqqa áperiw kerek.

128

úmiti push shıqtı, ákesi awıllardıń ortası menen solayınsha alıp ótildi. Mine, sonda, Esengeldi shıdamay, Irısqul biyge usılayınsha sandıraqlaǵan edi. Úlken biydiń jıǵırdanı qaynap, onı da baylatpaqshı bolıp turdı da, astıńǵı ernin bir tislep, ózin tuttı. Meyli, kisi gewkewisiz oyına kelgen bolsa aytsın. Ashıw kisige ne qıldırmaydı?

Ele awzınan sarısı ketpegen palapan! Ákesi ushın janı ashımasa, perzent boldı ma? Adam sol ushın perzent tileydi-dá! Ulı ójet bolsa,

jaslar arasında ózine qarsı kúsh payda bolatuǵınına kewil awdarmaǵan edi. Bunday kúsh astırtın dúzildi. Bayqoshqar biydiń tárepdarları dúzdi. Esengeldiniń qasına ózine teńles onlaǵan atlı qosıp «alıslarǵa ketińler, tisi mújilgen qasqırdan ósh

alıw jolın másláhátlesińler», — dep jiberdi.

Balalar awıldan alısıraq shıǵıp másláhát qurdı.

— Qáne, ne isleymiz?

Usı sorawǵa bári juwap izledi. Aqır sońı kelgen juwmaǵı: qıtay, mańǵıt awıllarına barıp jora tabıw. Kóbeyip alıp aldı menen sarı tisli Irısqul biyge emes, azıwlı, kúshli azıwlı Mamanǵa qarsı atlanısqa shıǵıw. Bul aqıldı birinshi kim taptı? Ol hesh qaysısınıń esinde qalǵan joq. Bárine maqul túsip qıyır dalaǵa shabısıp ketti...

* * *

Maman tuwrı Irısqul biydikine tústi. Bul waqıtta Irısqul biy Jańakent qalasına adamlar jıynatıw ushın hár awılǵa jasawıl atlandırıp atır eken. Mamannıń ne jumıs penen kelgenin sorap alıp, sol jasawıllardıń birinen Esengeldini mında jiberiwdi qosıp tapsırdı. Sóytip Mamandı úyine kirgizip, arada hesh qanday ashıw-kek bolmaǵanday-aq, júdá jumsaq, álpayım sóylesti, eldiń alawızlıǵına janı tózbey kózlerine jas alıp sóylesti.

— Sırttıń hár qıylı shabıwılınan sótilgen jaralı qabırǵalardı biriktiriw ushın irińleskei birli-yarımın ılaqtırıp taslaǵannıń zıyanı joq eken balam. Durıs islep atırsań. Men endi túsindim, balam. Atıńnıń jılawın usı baǵıtıńnan ózgertpe. Esengeldiden de jerkenbe, balam. Dosıń kóp bolsa, isiń rawaj tabadı.

130