Maman biy apsanasi Tolepbergen Qayipbergenov

Milliy ádebiyatımızdıń maqtanıshı, Ózbekstan Qaharmanı, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı, Tólepbergen Qayıpbergenov óziniń qaraqalpaq xalqınıń awır turmıs tárizi, ápiwayı miynetkesh xalıqtıń basınan ótkergen qara kúnleri, qaraqalpaq degen milletti, xalıqtı saqlap qalıwǵa óz janın qurban etken batırlar haqqında sóz etiwshi tulǵalı romanlar dóretip, qaraqalpaq ádebiyatın hám sol arqalı qaraqalpaq xalqın álemge tanıttı.

Álbette, waqtında bul roman boyınsha kóp ǵana talas-tartıslı pikirler boldı. Sonıń menen birge, búgingi kózqarastan qaraǵanda avtor ózi jasap turǵan dáwirdiń siyasatına jaltaqlıq penen qálem terbetkeni de sezilip turadı. Olay etpegende, bul kitaptıń jarıq kóriwi de qıyın bolar edi.

Ájjedey appaq diywalǵa, Bir shıbın qonıp qalıptı. Xiywada kelte minárǵa Láylek qus uya salıptı,

— degendey, bul nuqsanlar biziń tariyxımız haqqında jazılǵan bul romannıń bahasın kemite almaydı dep oylaymız.

Birinshi bólim

«Biz... rus jeri ushın seniń ulıń menen birge ólemiz, seniń ar-namısıń ushın basımızdı sadaqaǵa qoyamız».

(Yuriy Dolgorukiyge qaraqalpaq babalarınıń wáde-ıqırarı).

1

— Wáleykum assalam! Asıq, ulım, jol alıs!

Noǵayı jaǵalı aq bóz kóylektiń sırtınan sádep jaysız sarǵısh jún shekpen, basına qara kiyiz qalpaq kiygen, iri gewdeli qarapáreń, alaq kóz, jigirma jasar jigittiń keń qulashı, sarıqqan búrkittiń qanatlarınday jayılıp, oń qolı ala ayaq torınıń, shep qolı aq boz attıń jılawın tutıwı máttal, júrip ketti, taw etegindegi shashaw awıldan qosarlanıp shıqqan páti menen qublaǵa qaray ketti.

Atlar, misli bir oq arıstıń eki jaǵına jegilip, teń júk tartıp baratırǵanday, shekshiyip qádem taslawları bir bap.

Aq boz at ústinde melle shapanlı, aq sálleli, aq saqallı, ǵarrılıqtan

atlınıń sırtqı kórinisleri ǵana emes, ómir jolları da eki qıylı bolǵan menen, 1723-jılǵı junǵarlar shabıwılınan «aq taban shubırındı» atanıp, gúzde jarılǵan sobıq úpelegindey toztoz bolǵan qaraqalpaq eliniń Sırdárya tómenine qaray ıǵısqan toparı menen birge kóz jas tógisip, olardıń basına túsken awır júkke teń iyin tiresip, iyin tutqan adamlar. Olardıń biri uzaq saparǵa jollansa, ekinshisiniń usılayınsha uzatıp salıwı, al, kelse, awıldıń qublasındaǵı jalǵız túp emenniń túbinde kútip

3

alıp, tap házirgidey qosarlasıwı menen atların birewge teń jeteletip, awılǵa kiriwi peshe. Sonlıqtan ba, olardıń qaysısı sóylese de, jurtqa juǵımlı. Hámme «lábbáy!» deydi. Bul, bálkim, batır sóylese, artında shayıq bar, shayıq sóylese, artında batır bar dep túsiniwden shıǵar. Baslı sır bunda emes. Murat shayıq tómengi qaraqalpaq eliniń din házireti. Orazan tómengi qaraqalpaq eliniń batırı. Eki attıń ortasında tósi qayqayıp, ókireń qaqqan piyada, Orazan batırdıń jalǵız ulı Maman.

Olar jalǵız túp emenge jetip irkildi.

Orazan batır záńgige shirenip, artına burıldı.

Awıldıń arqası menen batısı uzınına jalǵasqan páskeltek taw dizbekleri edi. Kánarı azanǵı quyashqa shaǵılısıp, jasıl opat qılǵan jartı diywaldıń júzindey, sarǵısh-qaraltımlandı, etegindegi el jer silkiniw nátiyjesinde taw basınan qulaǵan úyinshik taslarǵa usap jayılıp atır.

Orazan batırdıń bul qarawı awıl menen xoshlasqanı edi, atınıń basın qublaǵa qaratıp ushı-qıyırsız jazıqlıqqa bir kóz juwırttı da, at ústinen eńkeyip, Mamannıń qalpaǵın alıp, aydarınan bir súydi.

—Endi, sen, qala ber, ulım. Quda bir — wáde bir. Kúndegi wádeli waqtında jetpeseń, orıslar «qaraqalpaqlar biyopa» deydi. Úyret, úyren. Ósken jerdiń oylı-bálentin ańlap barıw kerek, ulım. Shayıq atańnıń zeynine tiyme, sadıq bol, ulım. Shayqımız, kettik!

—Ǵayrı din adamları aldında wádeni buzıw — islamnıń diywalına kúye jaǵıw, balam, tez jet, — dep Murat shayıq Orazan menen teń atınıń sawrısına qamshısın shırp etkizdi.

Maman ákesiniń záńgisine mańlayın tiygizip súyip, iyilgen kúyinde shayıqtıń izde kiyatırǵan at qosshısı da ótip ketkenshe, ushınan sınǵan qazıqtay búgiliwi menen qos atlı kózden ǵayıp bolǵansha turdı, soń quyashqa qarap, waqıt tayalıp qalǵanın bildi de, batısqa burılıp, hár ushırasıwı onıń qıyalların sharıqlatatuǵın, óz ákesi Orazan batırdan, Murat shayıqtan sońǵı úshinshi qádirdanı bolıp qalǵan adam menen diydarlasıwǵa asıǵıp, juwırıp ketti.

Ol taw qısnaǵına qurılǵan tas qapıǵa jaqınlap, solıǵın basıp alıw ushın, shettegi bir dumalaq qara tasqa otırǵan edi. Jiyektegi jıńǵıllıqlar arasında :ketip baratırǵan eki otınshınıń áńgimesi esitildi:

4

— Sen bileseń be, jurt onı ne ushın jaqsı kóredi, — dep birew óz sorawına ózi juwap berdi. — Shayqımız óz elimizdiń jarılqawshısı. Biziń ǵarrını, óziń bileseń, júdá ójet adam edi. «Sonsha jıl namaz oqıp qudaydan jaqsılıq kútsem de, bir kún emin-erkin toyınbadım» dep junǵar shabıwılınan soń namazdı kesgellem qoydı. Retinde qudaydı begishtirip sókkeni de bar. Biyshara bıltır ólerinde júdá hawlıqtı. Shayqımız kelip edi, «halım ne bolar eken?» dep jıladı. Sadaǵań keteyin shayqımız kóp oylanbadı. «Bul dúnyanıń basqa salǵan zúlmetin qaytarıwǵa kúshim joq. Al, o dúnyada atı qaraqalpaq áwladınıń janı jánnette bolatuǵınına iymanım kámbil, nendey duwa bolsa, qaraqalpaq áwladınıń jolına qalıs oqıyman» dep jubattı.

jaǵınan xan unatpasa kerek. Túsinbegenge, sırttan bir kórgenge ór. Bolmasa, naǵız el iyesi. Shayqımızǵa «biz azbız, az dawıstıń úni pás, az qoldıń kúshi kem, eger, kóp bolǵanımızda bul dúnyanıń basqa salǵan zúlmetin qaytarar edim» degen. Sóytip, jırtıq góne qaptan tógilgen tarıday hár jaqqa shashıraǵan qaraqalpaqlardı jıynaw niyetinde júrgen qusaydı.

Endi Xorezmge ketermish!

— O-o, sadaǵań keteyinler-áy! Aytpaqshı, jáne bir sırdı bileseń be? Shayıq penen batırdıń o dúnya menen bu dúnyaǵa bóten-bóten kózqarası bola tura, bir adamnıń ulınday doslıǵınıń dánekeri nede?

—Dánekeri me? Dánekeri ekewi bir aǵashtıń eki shaqası, Yabı ruwınan.

—Joq, óydeme. Olar biziń táǵdirimizdi bólip alǵan. Birewi o dúnyamızdı, birewi bu dúnyamızdı. Maqsetleri — qaraqalpaq tuqımın eki dúnyada qor etpew. Usı maqset olardıń arasındaǵı dánekeri...

Maman otınshılardıń áńgimesin tıńlay berejaq edi, olar alıslap ketti. «Qızıq! Jurt neler tuwralı aytıspaydı? Xalıqqa basshı bolıw — bárha olardıń talqısında bolıw. Qulaǵım esitpedi dew, qáte. Basshı bolsań, abaylı bolıw kerek eken. Xalıqqa oń jaǵıńnan kórinetuǵın isiń, tiliń, adamgershilik hújdanıń bolıwı kerek eken» dep Maman túrgeldi.

Awıldan kúnde tup-tuwrı kele beretuǵın úyrenshikli ayaq soqpaǵına tústi. Bul onıń bir jıldan beri bárha bir iz benen

5

aljasıqsız júrip salǵan soqpaǵı. Taw qısnaǵındaǵı ay baltalı qos qarawıl turǵan tas qapıǵa barıp joǵaladı. Bul tas qapınıń arjaǵındaǵı gewek, aynalası eńterilme tikjar, órmelep shıǵıp ketiw múmkin emes. Bul jerde erkegi, hayalı, balası júzden aslam bendeler jasaydı. Olar orıslardan túsirilgen bendeler. Sońǵı gezde orıs patshasınıń qol astına sawda etiwge ketken sawdagerleri óz eline qaytıp, bala-shaǵasına quwıspaǵanı ushın qaraqalpaq biyleriniń ashıw menen til biriktirip, orıslardıń shet-shebir awıllarınan túsirgen bendeleri. Aldına eki jıl, sońǵılarınıń qolǵa túskenine jılınan asıp baratır. Sırtqa shıǵarılmaydı. Sol gewekte tas jonadı. Kerek bolmasa da tas jonadı. Kishi júzdiń xanı Abılqayırdıń buyrıǵı boyınsha Sırdáryanıń quyar ayaǵındaǵı áyyemgi «Jańakent» sháháriniń ornına endi salınatuǵın qala ushın tas jonadı. Olarǵa tas jondırıwshı hám musılman dinine úyretiwshi Orazan batırdıń ulı Maman.

Maman anadan jetim edi. Anası «Aqtaban shubırındı» jılında qazalanǵan. Ákesi Orazan batır junǵarlarǵa qarsı urısta altı jıl júrip, qaytıp shańıraq tikley almadı. Anasınan úsh jasında jetim qalǵan Mamandı Murat shayıq óz balaları menen qosıp tárbiyaladı, ózi úyinde ashqan mektepte basqalarǵa qosıp oqıttı. Maman ózgelerden zeyni ilgir, shaqqan bala bolıp ósti. Shayıq onı áweli shákirtleriniń sárkardası qılıp júrdi, soń onıń shaqqanlıǵı, ziyrekligi, kúshliligi, ǵayrı dindegilerge mehirsizligi ushın shayıqtıń ózi ertip kelip, usı qapıdan kirgizdi. Orıs bendelerdi kórsetti.

— Qara, balam, xalqım deseń, bularda xalqıńnıń óshi ketpesin. Sawdagerlerimizdi qaytarmaǵanı ushın urǵıń kelgenin ur, qaraqalpaq xalqın kimde-kim hálsiz kórip mensinbese, qalay jazalaytuǵının tanıt. Ayama. Ǵayrı din adamları misli eshek. Kúshi hadal, kókireginde janı barın jumsa hám musılman bolıwǵa úyret, — dep tapsırdı.

Mine, sonnan berli sarras bir jıl. Maman hár kúni qatnaydı. Awızdaǵı aybaltalı eki qarawıl kelgenniń aldına kese balta tutadı, al Mamanǵa haslan irkinish joq. Darqanshılıq.

Ol shayıq atası qalay is tapsırsa solay basladı. Bárin qatal basladı. Bendelerdiń ǵarrısın da, jasın da, awırıwın da, sawın da ayamadı. Buyrıqtı tayaqtan basladı.

6

Musılmansha sálem beriwge, káliyma-shaadat qaytarıwǵa úyretti. Tili gúrmelmegenlerdi óz qálewinshe jazalaydı.

Olardıń arasında Kuzma Borodin degen qopa saqallı, iri orıs bar edi. Ózi qırq bes, eliw jaslarda, oń ayaǵın sıltıp basadı. Kóp sóylemeydi. Mamandı kórse, jawatuǵın bulttay túneredi, lekin jawmaydı, quyashqa kúyregen mıstay denesinen monshaq-monshaq ter tamshılap, tınımsız tas awdaradı. Maman onıń taslardan ot ushqınlatıp atırǵanına qarap: «Bul ne degen kúshli adam!» dep tańlanadı. Maman usı adamdı

dúńkilew keń mańlayınıń ortasındaǵı barmaq basınday oyıqqa qarap, shıpshıp terge tústi. Kuzma Borodin onıń qıyalın uǵıp, kóp biliwge qumar jas jigitke ózin tanıstırǵısı keldi.

Kuzma kóp biliwge qumar, shaqqan bala bolıp ósip, birge oynaǵan balalarınan tatar tilin úyrendi. Olarǵa qońsı tatardıń úyine Orta Aziyalı sawdagerler kóp kelip ketetuǵın edi, ol sawdagerlerdiń

ózi baslap ketiwdiń jolların taptı.

Átteń, bul niyeti aqırına shekem iske aspadı. Qaraqumnıń ortasında jol qaraqshılarına tap boldı.

7

Bul jazdıń shıjǵırǵan ıssı kúnleri edi. Shólistanda ólip ketpew ushın, tiri qalǵan eki joldası menen súyenisip jaqın jerden suw, elat izlewdiń ǵamına kiristi. Qaraqumda suw tabıw, elge jetiw ańsat emes edi. Ayaq basalmay, bir shól torańǵılınıń astın panalap, qolları menen jer qazıp, ızǵarǵa bawırların basıp jattı... Biraq, joldaslarınıń ekewi qaytıp tura almadı. Kuzma Borodin olardı sol jatqan jerlerinde topıraqqa aralastırıp, jáne alǵa ketti. Talay espe qumlardan astı. Shólden jáne tili awzına sıymay, bir seksewildiń astın qolı menen tırnap, ızǵarǵa bawırın basıp jatıp, neshe kún uyqılaǵanı biymálim, oyansa, tań atıp, qaptalındaǵı joldan onlaǵan eshekke júk artıp baratırǵan duzshılardı kórdi de, izlerinen baqırıp juwırdı.

Duzshılardıń basshısı kútá mehirli adam eken, irkilip, azǵana suw, nan berdi.

Kuzma Borodin ábden boldırǵan edi, olarǵa erip júre almaytuǵın shamasın aytıp, bir eshegine mingizip júriwdi ótindi.

Duzshılar onıń ótinishin aqmaqlıq kórip, jaman kózleri menen qarap

edi.

— Meni Xiywanıń qul bazarına satıńlar, — dedi, Kuzma shólden óliwden tirilikti abzal kórip. — Kúshlimen. Qul bazarında eki-úsh eshekke artılǵan duzdıń pulına ótiwim múmkin.

Duzshılardıń basshısı onıń turpatın kózden ótkerip turıp, bir eshektiń júgin basqa esheklerge bóldi.

Duǵıjım deneli Kuzma Borodin, haqıyqattanda, Xiywanıń qul bazarında qarıydarlardı qızıqtırıp, Saray juwazshılarınıń biri satıp aldı.

Ol birinshi kúnnen-aq, iyesine sadıq xızmet etiwi, kúshliligi, tapsırılǵan barlıq islerge uqıplılıǵı menen tez kózge túsip, dańǵarası Saraydıń din iyelerine de jetti. Usınday jaqsı qásiyetlerge iye adamnıń ǵayrı dinde bolıwı din iyelerin hayran etip, olar Kuzma Borodinniń musılman dinine ótiwin talap etti.

Ol usılar jóninde Mamanǵa áńgime qılıp berip:

— Jas molla, — dedi biraz ashıwlı. — Orıs adamı hesh qashan dinin buzbaydı! Men sol diniy Xiywada da hesh kimniń aytqanına kónbedim. Biraq Xiywada aytqanǵa júrmegen ǵayrı

8

dindegi gúnakardı jazalawdıń awır usılı bar eken. Gúnakarǵa zorlıq penen duzlı suw ishkizip, izinen onıń shólden qalayınsha óletuǵının tamashalaydı eken. Maǵan da sol usılın qılmaqshı bolıp, eki tabaq ıssı suwǵa duzdı bılamıqtay eritip ákelip, suwıǵannan keyin meni jıqtı hám zorlap awzıma quydı... Sonda qanday azap shegip jatqanımdı til jetkerip aytıw múmkin emes... Ekinshi kúni bir topar adam kelip, betime úńilip turdı. Birewi

«eki kún shıdaǵan adam bolmaytuǵın edi, bul ele tiri ǵoy, kúshli kórinedi» dedi de, maǵan, «háy, orıs, sen Xiywa ushın nóker bolasań ba?» — dedi. Kelisip bas iyzedim. Sebebi, nókerlikte júrip qashıp qutılıw múmkinshiligin sezer edim. Soń bilsem, maǵan nóker bol degen kisi Saray sárenjamlarınıń biri edi. Ol qasındaǵılarǵa qoy mayın eritip ákelip, maǵan ishkiziwdi buyırdı. Bul duz ishkizilgen adamdı tiri qaldırıwdaǵı jalǵız usıl eken. Qullası, awzımnan duzlı suwdıń dámi ketpey atırıp nóker boldım. Xiywanıń atınan Buxaraǵa qarsı shabıwıllarǵa qatnastım. Meniń háreketlerim, mártliklerim áskerbasılarǵa unap, áwele onbası, sońınan eliwlikke, júzbasılıqqa kóterildim. Saray xızmetkerleri maǵan húrmet penen qaraytuǵın boldı. Usılayınsha, aradan eki jıl ótti, qalanıń áddi-úddin jaqsı úyrendim. Biraq, Xiywanıń ıssı hawası, ılaylı suwı maǵan jaqpay, etime qıshıma shıqtı. Táwekel ózimshe em qılıp, tut japıraǵı menen denemdi ısqılap jazıldım. Bul «táwipligim» de abırayımdı arttırdı. Usılay etip júrgenimde, Saray móhirdarınıń Persiyadan bende qılıp ákelingen kishi hayalı awlaǵın tawıp maǵan keldi de, kewlin bildirdi. Qısqası, ol meni unatadı eken. «Meni bul káradan alıp ket...» dep jalbırındı. Kópten kútken ármanıma qanat pitip, tezirek qashıwdıń, ózim menen qosa persiyalı bende nashardı qutqarıwdıń ǵamın jey basladım. Bir jaman jeri, qaladan qashqan menen awıllar ústinen ótiw qáwipli. Sebebi, awıl mollaları dinshiller orıs adamın kórse, tutıp Xiywaǵa ákeletuǵını turǵan gáp edi. Sóytip, sumlıq oylap taptım. Xannıń diywanbegisine kóp pul berdim de, xanlıqtıń arqa shegarasındaǵı elleri menen sóylesik júrgizetuǵın isenimli elshisi degen jarlıq xat jazdırıp aldım. Oǵan mór basıwdı móhirdardıń maǵan kelgen hayalınan ótindim. Ol bir kúni, eriniń qaltasınan móhir saqlanatuǵın temir arshanıń giltin urlap, mór basıp ákeldi. Sóytip, kóp uzamay, bir qarańǵı aqshamda, sol persiyalı kelinshek ekewimiz

9

Xiywadan qashtıq. Baxtımızǵa qarsı, Ámiwdáryaǵa kelgende, izimizden quwǵınshılar jetti. Asıǵıp-albırasıp dáryaǵa boy tasladıq. Biyshara kelinshek júziwdi bilmeydi eken, qaynawıtlı iyrimnen qaytıp shıǵalmadı. Men ıqqa qaray súńgip kete berip, qutıldım...

—Dım ǵana hásiretli, — dedi Mamannıń kózleri qáhárli tunjırap.

—Tirilikte adamnıń kún kórisi neden jaqsılansa, sonı úzilkesil qoyıw qıyın eken, Maman. Onıń ústine, biziń tuqımımız Petr birinshiniń kórsetpelerine sadıq edi.., Qısqası, aman-esen úyime jetip bala-shaǵalarıma qosılǵan soń jáne sawdagerlik qılıw maqsetinde, qaraqalpaq elinde ne arzan, ne qımbat ekenin biliwge kelip edim. Meni biylerińiz bazardan tutıp aldı da, usı káraǵa qamadı.

—Basqa ayıbıńız joq pa?

—Biziń ilgerigi patshamız Anna Ivanovnanıń dáwirinde jayıq kazakları (Ural orısları) qaraqalpaq sawdagerlerin tuta bergen. Men sol ótmish ushın tuttı-aw dep shamalayman. Olarǵa

«Men jayıq kazaklarınan emespen. Házir patsha da basqa, ullı Petr birinshiniń bel qızı Elizaveta» desem, meni tıńlar qulaq bolmadı... Sen mańlayımdaǵı oyıqqa qarap otırsań, bul, sol Qaraqumdaǵı ayqasta boldı. Tonawshılardıń pıshaǵınıń izi.

—Sizdi bulkáraǵa jazıqsız ákelgeni... — dedi Maman oylı.

—Bul zárúriyatlıqtan bolsa kerek, — dedi Borodin.

Óz basına túsken baxıtsızlıq ushın hesh kimdi ayıplaǵısı kelmegen kúshli orıs adamı Mamanǵa ábden unadı.

—Borodin aǵa, balalarıńız bar shıǵar?

—Vladimir, Petr degen eki balam bar.

—Olar ne kár qıladı?

—Ayttım ǵoy, men Petr birinshiniń wásiyatlarına sadıq tuqımnanman. Úlken ulım Vladimirdi Tula qalasına aparıp, mıltıq, qarıw-jaraq soǵatuǵın zavodka bergenmen. Petr birinshiniń húrmetine atı qoyılǵan kishi ulım Petrdiń súyegi qatıńqırasa, Voronej degen qalaǵa aparıp, aǵash ustalarına, yaǵnıy teńiz, okeanlarda júzetuǵın keme, korabller soǵıwshılarǵa shákirtlikke beremen.

—Ustalı el dúzeler, deydi, biziń xalıq. Petr patsha isimli ulıńızǵa kásipti durıs tańlapsız. Biraq úlken ulıńızdıń kásibi ólim tuwdırıwshı emes pe?

10