Ádebiyat 8-kl

basshıları 1939-jılı respublikamızdıń orayı Tórtkúlge shaqırtıp aladı hám usı jılı ol Jazıwshılar awqamına aǵza boladı.

Shayırdıń Ekinshi jer júzilik urısınan burın «Biziń Watan» (1940) degen qosıqlar toplamı basılıp shıqsa, urıs jılları «Jeńimpaz xalıq» (1942) hám «Batırlar alǵa» (1944) degen eki toplamı jarıq kórdi. Urıstan sońǵı jılları shayır dóretiwshiligi burınǵıǵa qaraǵanda tez pát penen óskenligin «Baxtiyar» (1950), «Túlkishek» (1956), «Farhad» (1958, 1978), «Jipekshi Jańıl» (1961), «Jańa zaman jırları» (1962), «Aqlıǵım» (1965),

pashlar, qosıqlar hám poemalar jazdı. Shayır «Qanalaslar» dástanı ushın 1970-jılı Berdaq atındaǵı Respublikalıq sıylıqtıń laureatı bolıwǵa miyasar boldı.

S. Nurımbetovtıń kórkem ádebiyat maydanındaǵı islegen

BERDAQ

(poemadan úzindi)

Jámet basıw jarıq ultan qonısı,

Gedey japtıń eki jaǵı tolısı.

Usı jerler Ǵarǵabaydıń jaylawı,

Etken isi Sewilbaydıń jumısı.

Otırǵanı jaman shatpa ılashıq, Joqshılıqtan hárne bolar qurasıp. Óne boyı xızmet qılıp tapqanı,

Mezgillikke jeter zorǵa ulasıp.

271

Urada dáni joq, qorada malı,

Bir jutım as tappay qıynalıp janı. Ǵarǵabay da kúni ushın is qılar, Xojalıq bop Qarqaranı alǵalı.

Kún kórisi tómen awhal qıyında, Úyinde joq bir bahalı buyım da, Tósengeni qamıs boyar sabannan, Dán alıwǵa záriw qara tiyinǵa.

Qıs azıqtı oylap janı ashınıp,

Tońbaslıqqa jıńǵıl, tomar tasınıp.

Kúndiz-túni tınbay sarsılıp júrgen,

Sherim etik jambasınan basılıp.

Jaman halda boldı mine Ǵarǵabay,

Kúneltti er awır turmıs arqalay.

Baxıtsız miynette sarǵayttı júzin,

Jaynap-jasnap bir qumarı tarqamay.

Bir kún Berdaq oqıwınan erte kep,

Azıraq awqatın aldı maqul jep. «Baqsıǵa baraman aǵa men búgin — Tıńlamaǵa kópten háwes qıldım» dep.

Quwanısh dáryası tolqınlap tasıp, Júregi sháwkildep albırap sasıp. «Baqsıǵa taslawǵa aǵa pul ber» — dep, Ǵarǵabayǵa turdı qushaǵın ashıp.

Berdaqjandı súyip-súyip aldı da,

Názerledi eki kózin saldı da.

Balaǵa bergendey aqsha taba almay,

Kóp oylandı, qapalıqta qaldı da.

Berdimurat aǵasına qaradı,

Dedi: — Pul bermeseń qalay boladı.

Qatarda aqshasız otırsam múlgip,

Qabatlanıp júrekke dárt toladı.

272

Qatını ornınan túrgelip zorǵa,

Qolına kishirek aldı da qırma.

Asxanaǵa kirdi basıp aqırın,

Ishine toltırıp keltirdi jarma.

Sóytti de bulardıń qoydı aldına,

Ishiń dedi qırınlap kóz saldı da.

Hayalı da tórge shıǵıp jey berdi,

Kersen tolı quwırdaqqa bardı da.

Berdaq shayır bul awhaldı kórdi de, Ishpey-jemey qaytıp berdi kúldi de. Sewil ayttı sonda Berdaqqa qarap:

— Seniń de quwırdaq jegiń keldi me?

— Oylanıń Sewilbay, olay deme sen, Tamaq ushın saǵan kelgenim joq men. Nesip etsin quwırdaǵıń ózińe, Asıǵıspız bizden bir jol sora sen.

Men aytaman sizge sózdiń durısın,

Abıroyıńdı tógip bul ne qılısıń. —

Qoydıń góshi turıp jarmasın bergen,

Mal jıynaǵan mınaw kúniń qurısın.

Baylıq nıshanıńdı biz kórdik kele,

Jarmańdı ishken joq diyqanlar ele.

Aldıńda telmirtip qoyǵansha Sewil, Ǵarǵabay aǵamnıń haqısın tóle.

— Qorqpaysań, áy bala, tilińiz ótkir,

Erterek ózińniń basıńa jetkir.

Ashshı sóziń nishter boldı janıma,

Bul jerde turmaǵıl, jayıńa ketgil.

Maǵan sóz aytqanday balasań netken,

Hárbir sóziń jeti júyemnen ótken.

Sewilbaydıń jaǵasınan alıń dep,

Kim edi ózińe aqıl úyretken?

274

—Turmısın, awhalın salmaysız kózge, Mısalǵa alsańız qarańız bizge.

Eki jılǵı haqısın ber aǵamnıń, Quwırdaqqa toyıp qashpańız házge.

—Oq kibi qadaysań maǵan sózińdi, Haqıńdı bereyin joǵalt kózińdi. Kelgenińniń sońı bolsın usı kún, Biziń úyge qarap salma izińdi!

Haqısın bergen soń quwanıp qaldı,

Sewilbaydan miynet tabısın aldı.

Aqshasın da sanamaǵa asıǵıp,

Júzi gúldey jaynap úyine bardı.

Quwanısıp bári kewlin xoshlap,

Basınan uwayım-qayǵısın taslap. Óndirgen soń eki jıldıń haqısın, Asıqpay sanadı qolına uslap.

Kóp waqıt tınbastan qılıptı jumıs, Mańlaydı terletip, pitkerip kóp is. Jeti júz jigirma kúnniń ishinen, Úsh yarım ayınıń haqısı kemis.

Bilip bergen kemisligin Sewilbek,

Ǵarǵabaydı taǵı qılmaqshı ermek. Sonda Berdaq aǵasına aytqanı,

— Nadurıs sol zalımnıń diydarın kórmek.

Jatıp isher zalımǵa bolıpsań duwshar,

Jarlı diyqanlardıń ne jazıǵı bar.

Aǵa Sewilbaydıń xızmetin etpe,

Isleseń basqa da jumıs tabılar.

Berdimurat kerek aqshasın sorap,

Aldı aǵasınan jeńine orap.

Onnan keyin joldasların ertti de,

Ketti baqsı aytqan awılǵa qarap.

275

***

Jarı jolǵa barǵanında bir waqta,

Baqsı dawısı tal-tal keldi qulaqqa.

Júregi sháwkildep hallaslap urdı,

Jańadan yosh payda bolıp Berdaqqa.

— Shaqqan júriń ballar, kóreyik tıńlap, Baqsınıń sesleri keldi ǵoy jańlap.

Men bilsem eń aytqısh baqsı qusaydı, Kem-kemnen shıǵadı hawazı shaǵlap.

Múmkin, baqsı Aqımbettiń ozi me,

Esitkenler hayran qalǵan sózine.

Ataǵı zor kisi deydi adamlar,

Altı-jeti shákirt ergen izine.

Táwir bolar edi kórip tanıssaq,

Húrmet sálem berip hám qol alıssaq.

Qosıq aytıp qumarımdı tarqatıp,

Shákirtleri menen nama alıssaq.

Nama tutıwımdı, sózimdi kórse,

Sóytip maǵan kópshilikte sın berse.

Jazıp júrgen qosıǵımdı oqıyman,

Jaqsıraq buǵan da kewilin bólse.

Dep quwandı Berdaq mıyıǵın tartıp,

Jas júrekten tasqın muhabbat artıp.

Házillesip bular kúlisip oynap,

Bardı merekege hámmesi shalqıp.

Janǵa jaylı jazdıń hawası keshki,

Kópti qızıqtırǵan baqsınıń sesti.

Qur bolıp otırǵan háwli ishinde,

Kewilli dım jigit-qızlardıń ústi.

Kese alısıp bir-birine salıp kóz,

Aytısadı naqıl, juwap, házil sóz.

Shad bolısar kempir menen ǵarrı da,

Naǵız baqsı háwijlenip aytqan gez.

276

Namanı qaytardı Aqımbet baqsı,

Merekeniń keldi sonıńday naqshı.

Sılt etken adam joq qızıqtırǵan soń,

Hámmesi tıńladı qulaq sap jaqsı.

Baqsınıń dem alǵan waqtında azmaz,

Berdimurat basıp ayaǵın ǵaz-ǵaz.

Aqımbetke sálem berdi saldamlı,

Amanlıq-esenlik aytıspaq biraz.

—Harma, harma baqsı ata Aqımbet, Ózińizge kópten háwes bolıp ek. Aytqan namańızdan búgingi kúni, Kókiregime toqıp aldım kóp órnek.

—Uzaq jasa, qatarıńnan kem bolma,

Ómir bolsa aldıńızda kóp olja.

Xalqıń menen birge kámalǵa jetip,

Doslarıńız benen birge shaǵlasıp oyna.

—Qánekey, saz duwtar tabılsa maǵan, Úyreniwim ushın joqdur shek gúman. Satıp alıwıma aqsha kóp kerek,

Pul taba almay, soǵan qapa bolaman.

—Bolmassań Berdaqjan, heshkimnen de kem, Sizge bul duwtardı qılayın járdem.

Kewlim toldı adamgershilik isińe, Ádep-ikram menen bergende sálem.

—Minekey, saz duwtar qolıńa usla,

Bunı shertip balam, kewlińdi xoshla.

Baqsı Aqımbettiń sizge sıylıǵı,

Atań násiyhatın umıtpa hasla.

Bul sózdi esitip shadlandı Berdaq,

Kewli erip tura almadı ol shıdap.

Duwtardı bergende baqsı usınıp,

Quwanǵannan birden jiberdi jılap.

277

Berdaq uslaǵanda duwtar jarastı, Qızıqsınıp kórgen janlar qarastı. Dáwlen sılbır ushıp turıp ornınan, «Ózime bereseń!» — dedi tarmastı.

Ayttı baqsı: óziń netken balasań,

Kópshilikte kórgensizlik qılasań.

Berdaqjanǵa bergen meniń nıshanım,

Zorlıq etip bunı qalay alasań?

— Sózińdi qoy, Berdaqtan al, baqsı aǵa, —

Men aqsha bereyin saǵan kóp ǵana.

Esheyin usınba jaqsı duwtardı, Qádirin bilmeydi gedey, jas bala.

Qáytseńiz de zorlıq etip alaman,

Sazdı shertip men de házlik qılaman.

Bermeymen duwtardı Berdimuratqa,

Kerek dese men ayamay uraman.

—Dáwlen, urıs emes meniń tilegim, Sonday isler me edi seniń keregiń?

—Dedi daǵı Berdaq ashıwǵa minip,

Kúshine nıǵayttı mıqlı bilegin.

Ashıwın da hesh adamǵa bildirmey,

Dáwlenge duwtardan gúder úzdirmey.

Qos ókpeniń tusı emes pe usı,

Dep bir urdı tek janınan bezdirmey.

Sol sebepli úlken jánjel baslandı,

Birneshe adamnıń kózi jaslandı.

Berdaqqa bolısıp gedey balları,

Diyqan Bayjan degen jigit uslandı.

Berdimurat tógip kózinen jastı,

Bul awhaldı kórip qıynalıp sastı.

Qorıqqanı sonshelli jánjel ǵawǵadan,

Duwtarın jasırıp úyine qashtı.

278

***

Bayjan qarıw etip shoqmardı alǵan,

Jónsizdi urmaqtı bir maqset qılǵan.

Dáwlenge bolısıp kelgende Sewil,

Esinen tandırıp sulaytıp salǵan.

Sol sebep Bayjannıń qolı baylandı,

Zulım baylar óltirsem dep oylandı.

Bunı kórip arlı gedey balları,

Birlik penen qutqarıwǵa saylandı.

Jazdırıp Bayjandı dárriw jasırıp,

Qarańǵıda kóp jerlerge asırıp.

Jawızlar azaplap júrer seni dep,

Jiberdiler uzaq elge qashırıp.

Keldi Berdaq esik aldına jaqın, Qaytaqayta aytıp Bayjannıń atın. Hawlıǵıp ornınan turdı Ǵarǵabay, Ne deyseń dep meniń qolı-qanatım.

Bayjanday azamat ǵayratın saldı,

Birneshe zulımlar esinen tandı.

Jalǵız ózi kóp adamǵa tay kelip,

Urıp Sewilbaydan namısın aldı.

Ǵarǵabay da onnan alǵanday kegin, Gúrsinip shıǵardı ishinen demin.

— Júrek qıspam jaman qattı tıǵadı, Búgingi kún balam bolmay tur shenim.

Men ólsem sır berme Berdimuratjan,

Dos-dushpanıń keler jaqın-jıraqtan.

Albırama, jumsawın bil aqshanıń,

Tarıǵıp júrme sen azıq-awqattan.

Gedeyge erkinlik zamandı jırla, Ǵarǵabay aǵańız ırazı sonda.

279

Qostarım Qarqara, perzentim Berdaq, Óz erkimnen kettim xosh qalıń munda.

Xosh degendey jáne bir qaqtı ımdı, Írzashılıq etiw isharat qıldı.

Neshe jıldan dawam etken keselden,

Sóytti de erksiz kózlerin jumdı.

Ǵarǵabay óldi dep bayan etiwge,

Íńǵaylanıp Sewilbayǵa ketiwge. Taǵı da bir sınap kórmekshi bolıp, Oǵan qaray júrek qıldı jetiwge.

Buǵan júris qılǵan Qarqara edi,

Tarıǵıp baratqan biyshara edi.

Keldi de otırǵan Sewilbayǵa ol:

—Ǵarǵabay atańız óldi ǵoy — dedi.

—Ólse ólsin, adam az emes bizde, Neshe diyqanım bar onnan da ózge. Ǵarǵabayǵa járdemim joq bergendey, Kete ber Qarqara túsinseń sózge.

Degen gáp sózlerin aytqanda Sewil,

Bul sóz Qarqaraǵa tiygen joq jeńil.

Táme etip barǵanda onıń úyine,

Umıtpas máńgige qaldırdı kewil.

Ǵarǵabaydı jerlep balası Berdaq, Qońsı-qoba xızmetinde turdı taq. Qarqara da bar jumısın ayanbay,

Jayǵastırdı qay bir iske bolıp shaq.

Qaldı Berdaq sóytip atadan jetim, Pitkere almay kewlindegi maqsetin.

Sondadaǵı oqıwınan qalmadı, Óz isiniń bárha tawıp retin.

Qıssa kitaplardı oqıy basladı,

Hám de saz duwtardı qolǵa usladı.

280