Filosofiya 10-tema lekciya teksti

Qádiriyatlar filosofiyası (aksiologiya)

Joba:

1.Qádiriyat túsiniginiń mánisi hám onıń ulıwmalıq sıpatlaması.

2.Qádiriyatlar klassifikaciyası

3.Shańaraqtıń qádiriyatlıq aspektleri.

4.Shańaraq hám nekeniń ádep-ikramlılıq negizlariniń jaslar tárbiyasına tásiri

Tayanısh túsinikleri: aksiologiya, qádiriyat, qádir, qádirsizleniw. qádiriyatlar sisteması, qádiriyatlar klassifikaciyası, Shańaraq, muhabbat, nekepromiskuitet, toparlıq neke, monogamiya, poligamiya, reproduktivlik funkciya, tárbiyalıq funkciya, xojalıq-turmıslıq funkciya, rekreativlik funkciya, psixologiyalıq qorǵaw funkciyası, óz-ara húrmet, shańaraqlıq konfliktler

Qádiriyat túsiniginiń mánisi hám onıń ulıwmalıq sıpatlaması

Qádiriyatlar hám olardıń tábiyatı haqqındaǵı táliymat aksiologiya dep ataladı (grek. axios – qádiriyat hám logos -táliymat). Sokrat iygiliklerdiń mánis-mazmunı hám qádiri haqqında sóz etken birinshi insan edi. Bul Afina demokratiyası krizisinen keyin júz berdi, krizis sebepli insan hám jámiyet turmısın shólkemlestiriwdiń mádeniy

úlgileriniń almasıwı, adamlardıń mánawiy turmıstaǵı baǵdarınıń ózgeriwi júz berdi. Biraz waqıt ótip, filosofiyada qádiriyatlardıń tábiyatı, olardıń payda bolıwınıń,

ámel etiwiniń nızamlıqları, sonday-aq olardıń insan hám jámiyet turmısında qanday orın iyeleytuǵınlıǵı haqqındaǵı táliymatttıń rawajlanıwı hám qáliplesiwi orın aldı. Sonday-aq qádiriyatlardıń insan ómiri hám iskerligindegi basqa fenomenler menen baylanısı, qádiriyatlardıń klassifikaciyası hám olardıń rawajlanıwı sóz etildi. Bul táliymat aksiologiya atına iye boldı. «Aksiologiya» túsinigin birinshi mártebe 1902-jılı francuz oyshılı P.Lapi óziniń «Erk logikası» atlı miynetinde qollandı. Bul jańalıqtan soń «aksiologiya» túsinigi I.Kaybigtiń «timologiya» túsiniginiń ornına keń qollanıp baslandı. Nemec filosofı Eduard fon Gartman 1904-jılı onı filosofiyanıń óz aldına tarawı sıpatında kórsetedi.

Aksiologiya endi óz aldına táliymat bolıp ajıralıp shıqqan dáwirde qádiriyatlar koncepciyasınıń bir neshe tipleri orın alǵan edi:

•Naturalistlik psixologizm.

•Transcendentalizm.

•Personalistlik ontologizm.

•Mádeniy-tariyxıy relyativizm.

•Sociologizm.

Naturalistlik psixologizm hám onıń sıpatlaması

Naturalistlik psixologizm A.Meynong, R. Perri, Dj. Dyui, K.Lyuis hám t.b. izertlewshilik iskerligi nátiyjesinde óz aldına koncepciya bolıp qáliplesti. Olar qádiriyatlardıń deregi shaxstıń biopsixologiyalıq interpretaciyalanǵan talaplarında degen pikirdi bildirdi. Sonıń menen birge qádiriyatlardıń ózleri keship atırǵan reallıqtıń specifikalıq faktleri sıpatında empirikalıq tárizde esapqa alınıwı múmkin. Bir jantasıw sheńberinde «qádiriyatlardı standartlastırıw fenomeni» qollanıladı, basqasha aytqanda, qádiriyatlar degende insannıń talapların qanaatlandıratuǵın hár qanday predmetlerdi túsiniw múmkin.

Transcendentalizm hám onıń tiykarǵı ózgeshelikleri

Baden neokantizmi mektebi ishinde payda bolǵan aksiologiyalıq transsendentalizm koncepciyası qádiriyatlardı empirikalıq sana emes, al bálkim sap

1

yamasa normativlik sana menen belgilenetuǵın normanıń ideal bolmısı sıpatında túsindiredi. Olar insan talapları yamasa qálewlerinen ǵárezsiz.

Bul konceciya tárepdarları spiritualizm poziciyasına ámel qıladı, onıń postulatı insannan ústin turatuǵın «logos». Variativ usınıs sıpatında N.Gartman qádiriyatlar tarawınıń ǵárezsiz orın alıwı fenomenin tiykarlap, aksiologiyanı diniy tásirlerden azat qılıw usınısın kirgizedi.

Personalistlik ontologizm hám onıń ózgeshelikleri

Bul koncepciya aksiologiyalıq transcendentalizm aǵımları tásiri astında qáliplesken bolıp, ol reallıqtan tısqarıda qádiriyatlardıń orın alǵanlıǵın túsindiriw ushın qollanılǵan. Bul koncepciyanın eń jarqın wákili M. Sheler, ol qádiriyatlıq dúnyanıń haqıyqıylıǵı insan shaxsı strukturasında jetik bolmaǵan tárizde sáwlelenetuǵın «Qudaydaǵı máńgilik aksiologiyalıq qatar» tárepinen kepillenedi, - deydi. Onıń túsinigi boyınsha, qádiriyat insanda orın alǵan bolıp, ol belgili bir ierarxiyaǵa qurılǵan, onıń eń tómendegi basqıshın sezimlik qálewler dárejesindegi qanaatlanıwlı alıw menen baylanıslı qádiriyatlar iyeleydi. Bunnan soń gozzallıq hám biliw qádiriyatları orın aladı. Eń joqarǵı basqısh muqaddeslik hám Quday ideyaları qádiriyatlarına tiyisli.

Mádeniy-tariyxıy relyativizm hám onıń tiykarǵı qaǵıydaları

Mádeniy-tariyxıy relyativizmniń tiykarǵı ideyaları V.Diltey tárepinen usınılǵan bolıp, ol bul koncepciyanı tariyxıy metod járdeminde interpretaciyalanatuǵın teń huqıqlı qádiriyatlıq sistemalardıń kópliginen quralatuǵın aksiologiyalıq plyuralizm ideyaları arqalı sıpatlaǵan. Bul jantasıwlardıń mánisi qádiriyatlardıń absolyut, birdenbir haqıyqıy koncepciyasın jaratıwǵa urınıwlardı sınǵa alıwdan ibarat bolıp, oyshıldıń pikirinshe, real mádeniy-tariyxıy kontekstten pútkilley ajıratılıwı kerek edi.

Sociologizm hám onıń tiykarǵı ózgeshelikleri

Tiykarın salıwshısı M.Veber bolǵan qádiriyatlardıń sociologiyalıq koncepciyası qádiriyattı norma sıpatında táriyplep, onıń bolmıs usılı subyekt ushın mańızlı bolıw dep túsindiredi. Bul koncepciyanı M.Veber sociallıq háreket hám sociallıq bilimdi túsindiriw ushın qollandı. Bir qansha waqıt ótkennen keyin M.Veberdiń ideyaları strukturalıq-funkcionallıq analiz mektebine tiyisli bolǵan F.Znareckiydiń miynetlerinde óziniń keyingi rawajlanıwına iye boldı. Onıń qatnasıwshıları ushın qádiriyat jańa ulıwmalıq-metodologiyalıq mániske iye boldı hám sociallıq baylanıslardı hám sociallıq institutlardıń ámel qılıwın anıqlaw quralı sıpatında qaraldı.

Alımlar qádiriyat belgili bir mazmunǵa iye bolǵan hám qanday da bir sociallıq topar aǵzaları ushın áhmiyetke iye hár qanday predmet dep boljaydı. Bul konteksttegi kórsetpeler subyektiv xarakterge iye bolıp, olar topar aǵzaları tárepinen qádiriyatqa qatnaslı ańlatıladı.

Materialistlik filosofiya qádiriyattı túsindiriwge hár qıylı poziciyadan jantasadı: sociallıq-tariyxıy, ekonomikalıq, mánawiy hám dialektikalıq. Real qádiriyatlar insan hám jámiyet ushın konkret anıqlanadı, tariyxıy xarakterge iye boladı hám adamlardıń iskerligi, olardıń rawajlanıw dárejesi hám jámiyettiń rawajlanıwınıń ulıwmalıq dárejesi menen shártlenedi. Bunnan tısqarı bul subektlerdiń rawajlanıwınıń baǵdarları da real qádiriyatlarǵa tásir jasaydı hám tábiyatın hám mánis-mazmunın anıqlaw ushın tariyxıy xarakterge iye, bunda dialektikalıq-materialistlik jantasıwdı hám muǵdar kórsetkishleriniń sapa kórsetkishlerine ótiwi menen sıpatlanatuǵın shek ólshemin qollanıw kerek boladı.

2

Qádiriyat – insan hám jámiyet mánawiyatınıń quram bólegi, álemdegi waqıyalar, qubılıslar, processler, jaǵdaylar, sıpatlar, talap hám tártiplerdiń qádiriyan ańlatıw ushın qollanılatuǵın túsinik1.

Qádiriyat – bul insannıń, jámiyettiń ómir iskerligin insan hám jámiyettiń rawajlanıwınıń obyektiv nızamlarınıń hám adamlardıń kózde tutqan maqsetleriniń, juwmaqlarınıń, nátiyjeleriniń ortasındaǵı sáykeslik shegi sheńberinde belgilewshi sociallıq hám tábiyiy obyektler (nárseler, qubılıslar, ideyalar, bilimler, úlgiler, modeller, standartlar hám t.b.) jıyıntıǵı.

Qádiriyat insannıń hám jámiyettiń rawajlanıwın belgilep beretuǵın reallıq dúnyasınıń ideal obrazların bul processte múmkinshiliklerge iye emes yamasa qatnasıwǵa qábiletli bolmaǵanları menen belgili bir pikirlerde oy juwmaǵın shıǵarıw járdeminde ańlatılatuǵın salıstırıw nátiyjesinde payda boladı. Bul sezimlik dárejede hám rawajlanıw nızamların, mısalı insan organizminiń, biliw dárejesinde baqlanadı.

Basqasha aytqanda, «qádiriyat» kategoriyası real hám oydaǵı qubılıstıń (zatlardıń, processlerdiń, oylardıń hám t.b.) konkret adam yamasa jámiyettiń talaplarına, maqsetlerine, umtılıslarına, jobarına, baǵdarlamalarına sáykesligi dárejesiniń sapalıq ańlatpası bolıp tabıladı, bul ilgeri sanap ótilgen subektlerdiń uyǵın hám nátiyjeli rawajlanıwın túsindiredi. Usı sebepli reallıq dúnyasınıń predmetlerine, baylanıslarına hám onıń óz-ara tásirlerine insan bolmısınıń obrazların, modellerin, standartların qádiriyatlar qatarına ótkeretuǵın belgiler beriledi.

Qádiriyatlardı eń birinshi gezekte insan hám jámiyettiń rawajlanıwınıń nızamlıqlarına sáykesligi tiykarında ajıratıamız. Ol eki túrge bólinedi. Birinshisi – adam ushın. Onıń qatarına ómir, talant, kósemlik, muhabbat, doslıq hám usı kibiler kirgizilgen. Ekinshisi – jámiyet ushın. Bul jerde qáwipsizlik, patriotizm, qaharmanlıq orın alǵan.

Qádiriyatlar tómendegi formalarda orın aladı:

•Diniy.

•Etikalıq.

•Huqıqıy.

•Ekonomikalıq.

•Siyasiy.

•Estetikalıq.

•Ekologiyalıq.

•Ilimiy.

•Filosofiyalıq.

Hár bir forma óziniń tipologiyasına hám kórinis tabıwının etnomilliy

ózgesheliklerine iye.

Barlıq insanıy qarım-qatnasıqlar jámiyetlik sana formalarında sáwlelenetuǵın bolǵanlıǵı sebepli qádiriyatlardıń kórinis tabıw formaların da jámiyetlik sana formaları boyınsha klassifikaciyalaw múmkin. Bul qádiriyatlar formasınıń tómendegishe klassifikaciyasın islep shıǵıwǵa múmkinshilik beredi:

•Konfessionallıq yamasa diniy.

•Morallıq yamasa ádep-ikramlıq

•Huqıqıy.

•Siyasiy.

•Estetikalıq.

•Ekonomikalıq.

1 Маънавият. Асосий тушунчалар изоҳли луғати. -Т.: 2009

3

•Ekologiyalıq.

Qádiriyatlardıń túrleri tikkeley túrde sociallıq bolmıs subektleri: adam hám adamlar jámáátleri menen baylanıslı. Olardıń bar bolıwı insan qádiriyatlarınıń ulıwma shaxsqa hám jámiyetke tásir ótkeriw dárejesi menen túsindiriledi, sonday-aq qádiriyatlardıń sociumǵa tásir ótkeriw dárejesi menen shártlenedi.

Bul belgiler shaxstıń sociallıq qatnasıqlardıń basqa subektleri menen óz-ara tásirleriniń mazmunın jarqın kórsetip beredi. Usınnan kelip shıǵıp, hár bir ajıratılǵan belgiler boyınsha qádiriyatlardıń belgili bir túrlerinde óziniń kishi túrlerin konkretlestiriw múmkin.

Qádiriyatlardıń rawajlanıw procesine tásiriniń dárejesi tómendegi belgiler boyınsha klassifikaciyalanıwı múmkin:

•Revolyuciyalıq.

•Evolyuciyalıq.

•Kontrrevolyuciyalıq.

Hár bir túr ishinde qádiriyatlardıń tásir etiw xarakterine baylanıslı nátiyjelerdiń tómendegi túrleri boyınsha klassifikaciyalanadı:

•Pozitiv rawajlanıwǵa alıp keliwshi.

•Negativ rawajlanıwǵa alıp keliwshi.

Qádiriyatlar klassifikaciyası

Qádiriyatlardıń jasaw formaları arasında tómendegiler ajıralıp turadı: sociallıq, predmetli hám shaxsıy (olar tablicada tolıǵıraq berilgen).

Qádiriyatlardıń jasaw formaları ( O.V. Suxomlinskaya boyınsha)

M. Rokichtiń izertlewleri qádiriyatlar hám qádiriyatlıq baǵdarlardı úyreniwde ayrıqsha áhmiyetke iye. Ol qádiriyatlar degende birer bir obyekt yaki jaǵdayǵa hesh qanday baylanısı joq, tek ǵana is-háreketlerdiń túrleri hám ústinlikke iye maqsetler tuwralı insan itiqatlarınıń ańlatpası bolǵan unamlı yaki unamsız ideyalardı (abstrakt ideyalardı) túsingen. Izertlewshiniń M. Rokichtiń pikirine kóre, barlıq qádiriyatlar tómendegi belgilerge iye:

•(mańızlı hám motivaciyalaytuǵın) qádiriyatlardıń ulıwma sanı onsha kóp emes;

•adamlardıń barlıq qádiriyatları bir-birine uqsas (tek olardıń áhmiyetlilik dárejesi parıqlanadı);

•barlıq qádiriyatlar sistemalardı quraydı;

•mádeniyat, jámiyet hám sociallıq institutlar qádiriyatlar derekleri bolıp tabıladı;

•qádiriyatlar hár qıylı ilimler úyrenetuǵın kóplegen qubılıslarǵa tásir qıladı. Bunnan tısqarı, M. Rokich insannıń qádiriyatlıq baǵdarlarınıń kóplegen

faktorlarǵa, mısalı, onıń dáramatı, jınısı, jası, rasası, milleti, maǵlıwmat hám tárbiya dárejesi, diniy baǵdarı, siyasiy itiqatı hám basqalarǵa tikkeley baylanıslılıǵın anıqladı.

Qádiriyatlardıń bazı bir belgileri S.Shvarc hám V.Biliski tárepinen usınılǵan, atap aytqanda:

• qádiriyatlar túsinigi astında yaki túsinik, yaki itiqat túsiniledi;

4

•olar individtiń minez-qulqınıń qálengen juwmaqlawshı halatına yaki onıń minez-qulqına qatnaslı bolıp tabıladı;

•olar situaciyadan joqarı turıwshı xarakterge iye;

•tańlaw, sonday-aq insan minez-qulqı hám is-háreketin bahalawdı basshılıqqa aladı;

•olar áhmiyeti boyınsha tártiplestiriledi.

Qádiriyatlar klassifikaciyası.

Búgingi kúnde psixologiyada qádiriyatlar hám qádiriyatlıq baǵdarlardıń júdá kóp hár qıylı klassifikaciyaları bar. Bul kóp qıylılıq qádiriyatlardıń túrli ólshemlerge kóre klassifikaciyalanǵanlıǵı sebepli payda boldı. Bul qádiriyatlardı qanday zárúrliklerdi qánaatlandırıwına, insan ómirinde qanday rol` oynawına hám qaysı tarawda qollanılıwına qarap, belgili bir toparlar hám klasslarǵa birlestiriw múmkin. Tómendegi tablicada qádiriyatlardıń eń ulıwmalastırılǵan klassifikaciyası keltirilgen

Qádiriyatlar klassifikaciyasıÍ

Insaniy qádiriyatlardıń psixologiyalıq ózgesheligi kóz-qarasınan K.Xabibulin usınǵan klassifikaciya júdá qızıqlı. Ol qádiriyatlardı tómendegishe bólistiredi:

•iskerlik subyektine baylanıslı qádiriyatlar individual bolıwı yaki topar, klass, jámiyettiń qádiriyatları sıpatında háreket etiwi múmkin;

•iskerlik obyektine kóre, alım insan ómirindegi materiallıq (yaki vital) hám sociogen (yaki mánawiy) qádiriyatlardı ajırattı;

•insan iskerligi túrine qarap, qádiriyatlar kognitiv, miynet, tárbiyalıq hám sociallıq-siyasiy bolıwı múmkin;

•aqırǵı topar iskerlikti orınlaw usılları boyınsha qádiriyatlardan ibarat. Sonday-aq ómirsheń mańızlı (insannıń jaqsılıq, jamanlıq, baxıt hám qayǵı

haqqındaǵı ideyaları) hám universal qádiriyatlardı ajıratıwǵa tiykarlanǵan klassifikaciya orın alǵan. Bul klassifikaciyalaw ótken ásirdiń aqırında T.V. Butkovskaya tárepinen islep shıǵılǵan. Alımnıń pikirinshe, universal qádiriyatlar tómendegiler:

•ómirsheń (vital) (ómir, shańaraq, den sawlıq);

•jámiyetshiliktiń tán alıwı (sociallıq status hám miynet qábileti kibi qádiriyatlar);

•shaxslarara tán alınıw (altruizm hám hadallıqtıń kórinis tabıwı);

5

•demokratiyalıq (pikir ham sóz erkinligi);

•partikulyar (shańaraqqa tiyislilik);

•transtsendental (Qudayǵa isenimniń kórinis tabıwı).

Sonday-aq, M. Rokichtiń qádiriyatlar klassifikaciyasına ayrıqsha toqtap ótiw zárúr. Ol dúnyadaǵı eń belgili metodikanıń avtorı. Bul metodikanıń tiykarǵı maqseti shaxstıń qádiriyatlıq baǵdarlarınıń ierarxiyasın anıqlaw bolıp tabıladı. Insannıń barlıq qádiriyatların M.Rokich eki úlken kategoriyaǵa ajıratadı:

1)terminal (yaki qádiriyat-maqsetler) - insannıń juwmaqlawshı maqset oǵan erisiw ushın qılınatuǵın barlıq is-háreketlerge ılayıqlıǵına bolǵan isenimi;

2)instrumental (yaki qádiriyatlar-usıllar) - insannıń minez-qulıq hám isháreketiniń belgili bir usılı maqsetke erisiw ushın eń tabıslısı ekenligine isenimi.

Qádiriyatlardıń hár qıylı klassifikaciyaları bar, tómendegi tablicada olardıń qısqasha bayanı keltirilgen:

Qádiriyatlar klassifikaciyası

Usınılǵan klassifikaciyanı analizlep, insan ómirindegi tiykarǵı qádiriyatlar neden ibarat degen soraw tuwıladı? Haslında, bunday qádiriyatlar júdá kóp, biraq eń mańızlısı, ulıwmalıq (yaki universal) qádiriyatlar bolıp tabıladı, olar V.Frankldıń pikirine kóre, insannıń úsh tiykarǵı bolmısı (ekzestencialları) - mánawiyat, erkinlik hám juwapkershilikke tiykarlanǵan. Psixolog tárepinen qádiriyatlardıń tómendegi toparları ajıratıladı («máńgilik qádiriyatlar»):

•adamlarǵa málim bir jámiyetke ne bere alatugınlıǵın túsiniwge imkaniyat beretuǵın dóretiwshilik;

•insan ózi socium hám jámiyetten neni alıwı múmkinligin túsiniwge úndeytuǵın keshirmeler;

•adamlardıń ózleriniń ómirin birer-bir tárizde shekleytuǵın faktorlarǵa

qatnaslı óz ornın (poziciyaların) ańlawǵa imkaniyat beretuǵın múnásebetler. Sonı da atap ótiw kerek, insan ómirinde morallıq qádiriyatlar eń áhmiyetli orındı iyeleydi, óytkeni adamlardıń moral` hám morallıq normalar menen baylanıslı qararlardı qabıllawında jetekshi rol` oynaydı hám bul, óz gezeginde, olardıń

shaxsıyatınıń rawajlanıwı hám insanpárwarlıq baǵdarlanǵanlıǵı dárejesin korsetedi.

Insan ómirinde qádiriyatlar sisteması.

Insan ómirinde qádiriyatlar mashqalası psixologiyalıq izertlewlerde jetekshi orındı iyeleydi, óytkeni olar shaxsıyattıń ózegi bolıp tabıladı hám onıń baǵdarın belgileydi. Bul mashqalanı sheshiwde qádiriyatlar sistemasın úyreniwge úlken áhmiyet

6

beriledi hám bul jerde S.Bubnovanıń izeleniwleri salmaqlı tásir kórsetti, ol M.Rokichtiń shıǵarmaları tiykarında qádiriyatlıq baǵdarlar sistemasınıń ózine tán modelin jarattı (ol ierarxiyalıq hám úsh dárejeden ibarat). Onıń pikirinshe, insan ómirindegi qádiriyatlar sisteması tómendegilerden ibarat:

•eń ulıwalıq hám abstrakt bolǵan qádiriyatlar-ideallar (mánawiy hám sociallıq qádiriyatlardı óz ishine aladı);

•insan ómir iskerligi procesinde bekkemlenetuǵın qádiriyatlar-qásiyetler;

•qádiriyatlar-iskerlik hám minez-kulıq usılları.

Qádiriyatlardıń hár qanday sisteması udayı qádiriyatlardıń eki kategoriyasın birlestiredi: qádiriyatlar-maqsetler (yaki terminal) hám qádiriyatlar-usıllar (yaki instrumental). Terminallar insan, topar hám jámiyettiń idealları hám maqsetlerin óz ishine aladı, instrumental qádiriyatlar bolsa málim bir jámiyette qabıl qılınatuǵın hám maqullanatuǵın maqsetlerge erisiw usılların óz ishine aladı. Qádiriyatlar-maqsetler qádiriyatlar usıllardan kóre turaqlıraq, sonıń ushın olar hár qıylı sociallıq hám mádeniy sistemalarda sistemanı qurawshı faktor bolıp xizmet etedi.

Jámiyette orın alǵan belgili bir qádiriyatlar sistemasına hár bir adam óz múnásebetlerin kórsetedi. Psixologiyada qádiriyatlar sistemasındaǵı insan múnásebetleriniń bes túri ajıralıp turadı (Y.Gudechek pikirien kóre):

•belsendi, ol usı sistemanıń joqarı dárejedegi internalizaciyasında ańlatıladı;

•konformal, yaǵnıy sırtqı tárepten qabıllanǵan, lekin áyne payıtta adam ózin usı qádiriyatlar sisteması menen identifikaciyalamaydı;

•indifferenet, bul usı sistemaǵa biypárwalıq hám sistemaǵa absolyut qızıǵıwshılıqtıń joqlıǵınan ibarat;

•narazılıq yaki biykarlaw, bul sistemaǵa kritikalıq múnásebette bolıw hám qaralawda kórinis tabadı;

•oppoziciya, bul sistema menen ishki hám sırtqı qarama-qarsılıqlarda ózin kórsetedi.

Atap ótiw kerek, insan ómirindegi qádiriyatlar sisteması shaxs strukturasındaǵı eń mańızlı quram bólek esaplanadı, sonıń menen birge ol shegaralıq poziciyanı iyeleydi - bir tárepten, bul shaxstıń shaxsıy mánisleri sisteması, ekinshi tárepten onıń motivaciyalıq zárúrlikler tarawı. Shaxstıń qádiriyatları hám qádiriyatlıq baǵdarları insannıń jetekshi sıpatı bolıp, onıń biytákirarlıǵın hám ózine tánligin atap kórsetedi.

Qádiriyatlar insan turmısınıń eń kúshli tártipke salıwshısı bolıp tabıladı. Olar insandı onıń rawajlanıw jolına baǵdarlaydı hám onıń is-háreketi hám iskerligin anıqlaydı. Bunnan tısqarı, insannıń belgili bir qádiriyatlar hám qaliriyatlıq orientirlerge baǵdarlanǵanlıǵı, álbette, jámiyettiń qáliplesiwine tásir kórsetedi.

Shańaraqtıń qádiriyatlıq aspektleri.

Neke hám shańaraq.

Neke túsinigi erkek hám hayal adam ortasındaǵı múnásebetlerdiń jámiyet tárepinen sakciyalanatuǵın hám tártipke salınatuǵın, olardıń bir-birine hám perzentlerine qatnastaǵı huqıq hám minnetlerin belgilep beretuǵın formanı ańlatadı. Shańaraq – nekege yaki qanlas-tuwısqanshılıq múnásebetlerge negizlengen kishi topar bolıp, onıń aǵzaları turmıstıń ulıwmalılıǵı, óz-ara ádep-ikramlılıq juwapkershilik hám óz-ara járdem menen baylanısqan. Shańaraqtıń yuridikalıq tiykarı erkek hám hayal ortasındaǵı neke múnásebetleriniń jámiyetti orın alǵan nızamlarǵa sáykes ráwishte rásmiylestiriliwi bolıp tabıladı. Shańaraqtıń ádep-ikramlılıq-diniy negizleri shirkew abıroyına tayanadı.

7

Shańaraq negizleri

Shańaraq – jámiyettiń birlemshi, elementar buwını, ol er hám hayal, ata-ana hám perzentler ortasındaǵı múnásebetlerdi ańlatadı, Shańaraq turaqlı sociallıq jámáát sıpatında kórinis tabadı. Shańaraq bir qatar funkciyalardı atqaradı:

-reproduktivlik (adamdı dúnyaǵa keltiriw, perzenttiń tuwılıwı, adamzat násilin dawam ettiriw);

-tárbiyalıq (perzentlerdi tárbiyalaw, olardıń sociallasıwı, uolarǵa dástúrlerdi,miynet kónlikpelerin jetkizip beriw);

-xojalıq-turmıslıq (úy miynetiniń túrleri, onı shólkemlestiriw hám Shańaraq aǵzaları ortasında bólistiriw);

-rekreativlik (bos waqıttı hám dem alıstı shólkemlestriw);

-psixologiyalıq qorǵaw (óz-ara húrmet, erli-zayıplılıq hám ata-analıq parız, ózara járdem).

Shańaraq – quramalı qubılıs, ol óz ishine tek ǵana jınıslar ortasındaǵı tábiyiy múnásebetlerdi emes, al bálkim eri hám hayalı, ata-ana hám perzentler ortasındaǵı ekonomikalıq hám ádep-ikramlılıq baylanıslardı da qamtıp aladı. Hár bir insannıń sociallıq hám Shaxsıy mashqalaların sheshiwge járdem beretuǵın óz kóz-qarasları hám tuyǵıların ańlatıwǵa, qollap-quwatlaw tabıwǵa, keńesiwge, qızıqsınıw bildiriwge, qayǵısına sherik bolıwǵa imkaniyat beretuǵın shın kewilden keshetuǵın qarımqatnasqa zárúrlik orın alǵan. Muhabbatqa tiykarlanǵan nekede, shańaraqta shın kewillilik, isenim, óz-ara húrmetke tolı ayrıqsha atmosfera jaratıladı.

Erkek hám hayaldıń ortasındaǵı múnásebetlerdiń ıqtıyarıylıǵı hám teń huqıqlılıǵı barlıq jerde, ásirese, shańaraqta bolıwı kerek. Neke ekonomikalıq mútájliktiń de, ataananıń májbúrlewiniń de nátiyjesi bolmawı kerek. Idealda neke muhabbatqa tiykarlanıwı zárúr.

Muhabbat óz jolına, lekin shańaraqlıq múnásebetler faktorlarınıń biri kúndelikli turmıs. Turmıs degende keń mániste ómirdiń óndiris penen baylanıslı bolmaǵan tarawları túsiniledi, yaǵnıy adam óndiris ham sociallıq iskerlikten tısqarıda bolatuǵın shárayatla. Turmıs tek úydegi payız, qolaylıqlardan ǵana ibarat emes hám shańaraqlıq múnásebetler menen sheklenip qalmaydı. Turmıs – bul adamlardıń kúndelikli ómiriniń

8

reń-báreń formaları: olar qay jerde hám qalay awqatlanadı, kiyinedi, qalay dem aladı, kún tártibi, úrp-ádetleri hám dástúrleri, bir-biri menen qarım-qatnası qanday hám t.b.

Neke-shańaraq múnásebetleri tariixıy aspektten ózgerip turadı.

Neke-shańaraq múnásibetleriniń tariyxıy formaları

promiskuitet

Toparlıq neke

Poligamiyalı shańaraq

Monogamiyalı-patriarxal neke

Promiskuitet (lat. promiscuus – aralas, ulıwmalıq) – insaniyat jámiyetinde neke hám shańaraqtıń hesh qanday formaları ornatılmaǵan dáwirdegi jınıslar ortasındaǵı shamalanılǵan hesh kim tárepinen sheklenbegen múnásebetler.

Toparlıq neke alǵashqı jámiyettte orın alǵan. Alǵashqı jámiyet qanlastuwısqanlıq baylanısları menen baylanısqan adamlar toparları – ruwlardan quralǵan. Ruw ishinde jınısıy baylanıslar shegaralanǵan bolıp, ata-analar hám perzentler, aǵa-ini hám apa-sińliler ortasında qarım-qatnasıqlar qadaǵan etilgen. Nátiyjede toparlıq nekeler júzege kelgen hám onda neke múnásebetleri ruwlar ortasında ornatılǵan. Bir ruwdıń barlık hayalları basqa ruwdıń barlıq erkekleri ushın hayal esaplanǵan hám kerisinshe. Perzentler óz anaları ruwlarına kirgizilgen. Ruwda sırttan kelgen erkek hayallarǵa belgili dárejede ǵárezli bolǵan. Bul jaǵday matriarxat dep atalǵan.

Keyin ala poligа́miya (grek. πολύς - «kóp sanlı» hám γάμος - «neke»), kóp nekelilik – nekeniń sonday túri bolıp, onda er yaki hayal bir waqıttıń ózinde bir neshe turmıs joldasına iye boladı. Poligamiyanıń túrleri: poliandriya – jámiyet tárepinen sankciyalanǵan hayal adamnıń bir waqıttıń ózinde bir neshe erge iye bolıwı. Kútá kemushırasatuǵın neke túri. Qubla Hindistan hám Tibettegi geypara jámiyetler mısal bola aladı. Bul jerde hayal adam erge shıqqanda avtomatik ráwishte óz eriniń barlıq aǵa-inilerine hayal esaplanıwı normal halat esaplanadı hám olar hámmesi birge jasaydı. Qubla Hindistanda poliandriyanıń júzege keliwiniń tiykarǵı sebebi usı aymaqta erkek adamlardıń sanınıń hayal adamlarǵa salıstırǵanda br qansha kóbeyip ketibolıp tabıladı2.

Poliginiya - jámiyet tárepinen sankciyalanǵan erkek adamnıń bir waqıttıń ózinde bir neshe hayalǵa iye bolıwı. Haslında poliginiya ruxsat etilgen jámiyette kópshilik erkekler bir hayalǵa iye. Bir nesh hayachl alıw huqıqınan kóbinese joqarı sociallıq statusqa iye bolǵan shaxslar paydalanadı. Bunday sheklewler orın almaǵan jámiyetlerde poliginiyanıń tarqalıwın ekonomikalıq faktorlar hám jınıslardıń qatnası tıyıp turadı. Sonısı ayan, hayallardıń sanı erkeklerdiń kópshilik bólegine bir neshe hayalǵa iye bolıw imkaniyatın beretuǵınday dárejede kóp bolǵan jámiyetler joq3.

Jeke menshiktiń júzege keliwi, sharwashılıq, diyxanshılıqtıń rawajlanıwı hám bunda erkek adamnıń tiykarǵı orındı iyelewi erkek adamnıń miynetiniń sociallıq áhmiyetiniń artıwına alıp keldi. Erkek adam Shańaraq baslıǵı bolıp baslaydı. jeke

2Frolov S.S. Sociologiya: Uchebnik. – 3-e izd., dop. – M.: Gardariki, 2001, 166-b.

3E.Giddens. Sociologiya. – M.: Editorial URSS, 1999, 277-b.

9

menshik onıń iyesi – erkektiń toplanǵan baylıqtı kóbeytiwge hám óz perzentlerine miyras etip qaldırıwǵa umtılısın arttırdı. Nátiyjede monogamiyalı patriarxal Shańaraq payda boladı, yaǵnıy áke-patriarx basqaratuǵın, óz balaları, aqlıqları menen ózine tán obshinalar – jámáátler júzege keledi.

Patriarxal shańaraq alǵashqı jámiyettiń tarqalıp, ornına qul iyelewshilik jámiyetiniń júzege keliw dáwiri ushın tán bolıp tabıladı. Jeke menshiklik monogamiya jeke menshiktiń payda bolıwı nátiyjesi sıpatında tastıyıqlandı, biraq óz-ara muhabbat nátiyjesi sıpatında emes. Nekege kirip atırǵanlardıń óz-ara muhabbatı menen ádette hesh kim qızıqsınbadı, olardıń erk-qálewleri, eger olar ekonomikalıq esap-kitapqa tuwra kelmese, itibarǵa da alınbaǵan.

Qul iyelewshilik jámiyetinde neke tek erkin puqaralar ortasında ámelge asırılǵan. Qullar ortasındaǵı erli-zayıplılıq tek ǵana jınısıy baylanıslar esaplanǵan. Qul iyesi erin de, hayalın da hám olardıń perzentlerin de bir-birinen ajırata alǵan, olardı hár qıylı adamlarǵa satıw huqıqına iye bolǵan.

Feodalizmde monogamiyalı shańaraq sheńberinde nekeli hayaldın roli hám abıroyı bir qansha artqan. Óytkeni shańaraq baslıǵı – feodal kóbinese úyde bolmaytuǵın edi, ol óz sinyorınıń xızmetinde, áskeriy saparlarda uzaq qalıp ketken hám xojalıq hayaldıń moynına túsken. Diyxan shańaraǵında hayal tolıǵı menen erine boysıngan hám tágdiri ańsat keshpegen.

Feodallıq jamiyette nekeni derlik biykarlap bolmaǵan. Shirkew neke oqıw huqıqın monopoliyalı dárejede ózlestirip alǵan. Diniy ádep-ikramlılıq hayaldı erine jáne de kúshlirek shegelep qoyǵan.

Shańaraqlıq múnásebetler etikası.

Shańaraq eki adamnıń muhabbatınan baslanadı hám muhabbattıń maqseti egoistlik qanaatlanıw emes, al bálkim ekinshi adamnıń quwanıshına tiykarlanǵan quwanısh bolıp tabıladı, bunda súyetuǵın insan óz súyiklisine ráhát, lázzet baǵıshlaw arqalı baxıttı sezinedi. Bunday súyiw qábileti qayǵısına sherik bola alıw qábiletinen, birinshi gezekte ózi tuwralı emes, al súygen adamı tuwralı qayǵırıw, ol haqqında ǵamxorlıq etiw kónlikpelerinen kelip shıǵadı. Birgelikte ómir keshiriw procesinde kóp ǵana nárse tek birin-biri súyiwge ǵana emes, al sheriklerdiń ádep-ikramlılıq, psixologiyalık, jınısıy hám hátteki turmıslıq mádeniyatına da baylanıslı.

Shańaraqlıq múnásebetlerdegi ádep-ikramlılıq mádeniyat erli-zayıplınıń olardıń muhabatınan gúwalıq beretuǵın iygilik, jaqını tuwralı ǵamxorlıq, onıń ushın juwapkershilik, ádeplilik, bawrıkeńlik kibi ádep-ikramlılıq sıpatları arqalı kórinis tabadı. Bul sıpatlar nekede – pútkilley hár qıylı bolǵan adamlar – túrli Shańaraqlardan shıqqan, túrli kóz-qaraslarǵa, ádetlerge hám qızıǵıwshılıqlarǵa iye eki adam ushırasqanda kútá zárúr bolıp tabıladı.

Psixologiyalıq mádeniyat erli-zayıplı ortasında olardıń qarım-qatnası procesinde birin-biri «sındırmastan» hám «qayta tárbiyalamastan» uyǵın múnásebetlerdi ornatıwdı, bir-biriniń individuallıgın húrmet qılıwdı, bir-birine beyimlesiwdi talap etedi.

Erli-zayıplınıń jınısıy mádeniyatı sezimlik umtılıwdıń, meyildiń orın alıwın, sheriginiń qálewlerin húrmet etiw hám túsiniw, olardı qanaatlandırıwǵa tayar bolıwdı kózde tutadı.

Shańaraqlıq múnásebetlerdiń turmıslıq mádeniyatı shańaraqlıq konfliktlerge tiykarlanadı hám onıń mánisin konfliktlerdi ulıwma boldırmaw emes, bálkim konfliktlerdi ádep-ikramlılıq aspektten durıs qabıl qılıw hám olardan múnásip ráwishte shıǵıp ketiw quraydı. Bunıń ushın bolsa konfliktlerdiń kelip shıǵıw sebepleri, minezqulıq qaǵıydaları hám konfliktten shıǵıp ketiw jolları tuwralı bilimler zárúr boladı.

10