Filosofiya 13-tema lekciya teksti (pdf.io)

13-tema. Global hám turaqlı rawajlanıw filosofiyası Joba:

1.Globallasıw qubılısı hám onıń mánis-mazmunı, ózgeshelikleri

2.Global mashqalalar globallasıwdıń aqıbeti sıpatında.

3.Global mashqalalardı sheshiwde filosofiyanıń roli

4.Global mashqalalardıń mánis-mazmunı.

5.Global mashqalalar klassifikaciyası

Tayanısh túsinikler: globallasıw, globalistika, universallasıw, gomogenlasıw, intergraciya, ullı geografiyalıq ashılıwlar, kommunikaciya progresi, ilim hám texnika revolyuciyası, internet, ekonomikalıq globallasıw, siyasiy globallasıw, mádeniy globallasıw, TMK, globallasıwdıń institucionallasıwı, globallasıwdıń pozitiv hám negativ aspektleri, global mashqalalar, global tendenciyalar, texnopessimizm, texnooptimizm, Rim klubı.

1. Globallasıw qubılısı hám onıń mánis-mazmunı, ózgeshelikleri Filosofiya hám házirgi zaman. Filosofiya insannıń tek ǵana ázeliy mashqalaları hám

ǵam-táshwishlerin emes, al onıń sońǵı jıllarda ilim-texnika progresi tásirinde barǵan sayın jedelirek pátlerde, sonıń qatarda dúnya kóleminde ózgerip atırǵan real turmıstıń kúndelik ámeliyatın da sáwlelendiredi. Usı múnásebet penen júzege kelip atırǵan jańa qubılıslar, ǵayrıádetiy qıyınshılıqlar hám ayrıqsha shárayatlar alımlardıń da, filosoflardıń da itibarın tartpaqta.

Bunda filosofiyanıń ilimnen ústinligi sonda - ol óz juwmaqlarında sıpatlamalar hám belgili bir dálillerge bekkem jabısıp almaydı, ayırım, úzik-julıq hám ótkinshi nárselerdi ańsat ǵana shetler ótedi, bul oǵan tiykarǵı itibardı istiń mánis-mazmunına qaratıw, rawajlanıwdıń eń mańızlı faktorları hám tiykarǵı processlerin atap kórsetiw imkaniyatın beredi.

Filosofiyanıń bul pazıyletleri insannıń sociallıq múnásebetler sistemasında yaki «jámiyettábiyat» sistemasında júzege kelip atırǵan quramalı, kompleksli wazıypalardı sheshiwge májbúr bolıp atırǵan házirgi shárayatlarda ayrıqsha áhmiyetke iye boladı. Usı múnásebet penen filosofiyalıq analizdiń, mańızlı nárselerdi ekinshi dárejeli nárselerden, nızamlı nárselerdi tosın nárselerden parıqlaw, tariyxıy rawajlanıwda ob`ektiv processlerdiń sub`ektiv faktorlardan parqı kibi usılları hám metodları házirgi zamanda insaniyat dus kelgen dúnyaǵa belgili mashqalalardı teoriyalıq ańlap jetiw hám ámelde saplastırıw ushın mańızlı áhmiyetke iye boladı.

Globallasıw qubılısı. Házirgi dáwir haqqında anıǵıraq túsinik payda etiw ushın XX ásir basına shekem jáhán tariyxı tiykarınan ǵárezsiz rawajlanǵan hám bir-birine salmaqlı tásir kórsetpegen civilizaciyalardan ibarat bolǵanın kózde tutıw mańızlı bolıp tabıladı. Házirgi zamanda dúnya sońǵı júz jıllıq ishinde júz bergen jámiyet turmısınıń barlıq tarawlarınıń belsendi integraciyalasıwı nátiyjesinde sezilerli dárejede ózgerdi hám tutas bir pútin organizmge aynaldı. bunıń aqıbeti sıpatında, ayırım xalıqlar hám pútkil insaniyattıń sociallıq sanasında global processler hám olardıń tásirinde júzege kelgen ulıwmalıq (dúnya kólemindegi) mashqalalar menen belgilengen salmaqlı ózgerisler júz bere basladı. Jáhán hámjámiyeti óz rawajlanıwınıń jańa basqıshına qádem qoyǵanı, ol aldıńǵı basqıshlardan tek ǵana ózgerisler kólemi emes, al belsendilik dárejesi hám universal ózgesheligi menen de parıqlanatuǵını ayan boldı.

Bul ózgerislerdiń pútkil kompleksi, sonday-aq olardıń sebepleri 1990-jıllarda globallasıw (lot. globus - jer sharı) dep ataldı. Globallasıw jámiyet turmısınıń hár qıylı tarawlarında pútkil Jer planetası ushın jalǵız bolǵan strukturalar, baylanıslar hám múnásebetlerdiń qáliplesiwi, universallasıw procesi bolıp tabıladı. Sonday-aq globallasıw global keńisliktiń tutaslıǵı, birdenbir jáhán xojalıǵı, ulıwmalıq ekologiyalıq óz-ara baylanıslılıq, global kommunikaciyalar hám usı kibiler menen sıpatlanadı.

Globalistika. Jáhán rawajlanıwınıń eń jańa tendenciyaların ańlap jetiw barısındaǵı kóp sanlı is-háreketler globallasıw processleriniń mánis-mazmunı, tendenciyaları hám sebeplerin,

hár qıylı mádeniyatlardıń óz-ara tásirine hám Batısiy Evropa teńiz mámleketleriniń ózleri ashqan jer sharınıń hár qıylı aymaqlarındaǵı ekspansiyasına tiykar salındı.

Fundamental globallasıw dúnya kólemindegi baylanıslar, strukturalar hám múnásebetler júzege keliwi menen baylanıslı. Usı processler nátiyjesinde dúnya óziniń derlik barlıq aspektlerinde bir pútin organizm sıpatında úzil-kesil qáliplesti. Fundamental dep atalıwshı bunday globallasıwdıń alǵashqı belgileri XIX ásirdiń ekinshi yarımında payda boldı, XX ásir ortalarına kelip bolsa ol tolıq dárejede bolmısqa aynaldı.

Áyne usı dáwirde dúnyanı ekonomikalıq bolıp alıw juwmaqlandı hám bunıń nátiyjesinde hár qıylı eller hám xalıqlardıń kúsheyip baratırǵan óz-ara baylanıslılıǵınan kelip shıǵatuǵın pútkilley jańasha tústegi keskin xalıqaralıq mashqalalar júzege keldi. Bul processler tek ǵana ekonomika, siyasat hám sociallıq turmıstı emes, al baylanıs hám kommunikaciya quralların, sonday-aq mánawiy taraw – mádeniyat, ilim hám filosofiyanı da qamtıp aldı. Hár qıylı xalıqaralıq shólkemler, forumlar, s`ezdler, kongressler júzege kela basladı, buǵan sol dáwirde baylanıs hám ǵalaba kommunikaciya qurallarınıń belsendi rawajlanıwında imkaniyat jarattı.

Solay etip, ámelde pútkil dúnya kúshli mámleketler hám iri monopoliyalar ortasında keskin gúres hám tásir sheńberlerin bólip alıw maydanına aynaldı hám bul aqır-aqıbetinde

bolmasa onıń tásiri hám aqıbetlerinen pútkilley shetlesiw imkaniyatın bermes edi. Bul usı dáwirden baslap tarix tek ǵana Evropa tariyxı yaki, aytayıq, jeke Qıtay, Rossiya, Amerika, Batıs, SHıǵıs tariyxı bolıp ǵana qalmastan, insaniyat tariyxına, yaǵnıy haqıyqıy mánistegi jáhán tariyxına da aynalǵanına dálalat beredi.

a)biosferaǵa antropogen tásirdiń kúsheyiwi hám insannıń real «geologiyalıq kúshke» aynalıwı;

b)ǵalaba mádeniyat, eń dáslep kino, muzıka, ádebiyat, keń tutınıw tovarların óndiriw tarawında belsendi rawajlana baslawı;

B) televizordıń oylap tabılıwı, waqıttıń ótiwi menen onıń ǵalaba mádeniyattıń tiykarǵı násiyatlawshısına hám globallasıw rámzine aynalıwı;

g)keńislik hám waqıttıń alǵashqı ret insannıń kúndelik turmısı kórsetkishlerine shekem úzil-kesil «qısqartırıǵan» hawa kemaleride kontinentlerara qonbay, tuwrı ushıp ótiwlerinde kórinis taptı.

Biraq sheshilmegen qarama-qarsılıqlar hám ulıwmalıq baylanıslılıqtıń kúsheyiwi insaniyat tariyxındaǵı eń úlken hám dawamlı urıs - Ekinshi jáhán urısınıń baslanıwına alıp keldi. Bul

saparı dúnya kólemindegi urısta Jer xalkınıń tórtten úsh bólegi qatnastı, Birinshi jáhán urısına qaraǵanda bir neshe ese kóbirek qurbanlar berildi. Dúnya kólemindegi processlerdiń globallasıwı kóz-qarasınan bul urıslardıń ekewi de ámelde áyne bir global urıstıń hár qıylı basqıshları edi. Olardıń ortasındaǵı parıq tek ǵana muǵdar kórsetkishlerinde kórinedi. Mánismazmunına qaraǵanda, eki urıs ta áyne bir máselelerdi sheshiw – XX ásir basında bólip alınǵan, bir pútin hám óz-ara baylanısqan dúnyanı qayta bólip alıwǵa qaratılǵan edi. Urıs alıp barıw usılları da derlik bir edi, parqı bolsa, texnikalıq úskeneleniw dárejesi hám kólemi Ekinshi jáhán urısında bir neshe ese joqarı, ideologiyalıq tásir bolsa aldıńǵı urısta ya orın almaǵan radio, telefon, ya ele jaqsı rawajlanbaǵan aviaciya, teńiz, temir jol, avtomobil` transportı baylanıs hám kommunikaciya qurallarınan keń paydalanıwı menen kóp ese kusheytirilgeninde kórinis taptı.

Ekinshi jáhán urısı da, tap aldıńǵı jáhán urısınday, urıstan keyingi dúnyalıq tártiptiń ózine tán ózgesheligine aynalǵan bir qatar dúnyaǵa belgili aqıbetlerge alıp keldi. Olardıń arasında eń mańızlısı sol boldı, urıs pútkilley jańa qural túri (atom hám reaktiv qural) jaratıw barasındaǵı izetlewler hám ámeliy islerdi xoshametledi. Usı dáwirde olardıń alǵashqı úlgileri jawıngerlik sınaqtan ótkizildi hám insaniyatqa pútkil dúnyanı qarabaqanaǵa aynaldırıw hám barlıq tiri janzatlardı qırıp taslaw ushın sheksiz imkaniyatlar jarattı. Ilim-texnika progresiniń áyne usı jetiskenlikleri keyin ala «salqın urıs» dáwirinde háwij alǵan qurallanıw jarısınıń mánisin hám mazmunın belgilep berdi hám planetamızdıń názikligin hám keńislikte tutaslıǵın ámelde kórsetip berdi.

Ekinshi jáhán urısınıń basqa bir aqıbeti jámiyet turmısınıń sociallıq-siyasiy tarawında júzege keldi hám ol hár qıylı xalıqaralıq shólkemlerdiń teńsiz dárejede ósiwinde kórinis taptı. Olardıń arasında Birlesken Milletler shólkemi (BMSH), hesh shubhasız, ajıralıp turadı. Evropadaǵı integraciya processleri da urıstıń tamamlanıwı menen baylanıslı bolıp, Ullı Britaniya bas wáziri U.CHerchill` Evropa Kurama SHtatların dúziwge shaqırǵan 1946-jıldı olardıń sanıǵınıń bası dep esaplaw múmkin.

Bas áskeriy jınayatshılar toparı hám nacistlerdiń tiykarǵı shólkemleri ústinen ótkizilgen Nyurnberg sud procesi jáne bir mańızlı ilaj hám áyne waqıtta xalıqaralıq múnásebetlerdi huqıqıy tártipke salıw tarawında dúnya kólemindegi birge islesiwdiń alǵashqı tájiriybesi boldı. Bul process 1945-jıl 8-avgustta jeńimpaz eller - SSSR, AQSH, Ullı Britaniya hám Franciya tárepinen shólkemlestirilgen tariyxtaǵı birinshi Xalıqaralıq áskeriy tribunal tárepinen ámelge asırıldı hám házirgi xalıqaralıq sud sistemasın shólkemlestiriw jolındaǵı mańızlı qádem boldı. Áyne usı dáwirde liberalizm hám demokratiya ideyaları dúnya kóleminde keń tarqala basladı, sociallıq bolmıs tiykarların, jámiyettiń ádep-ikramlılıq negizleri hám sociallıq rawajlanıwdıń tiykarǵı principlerin qayta ańlap jetiwge qaratılǵan salmaqlı izetlewler hám teoriyalıq islewler kompleksi payda boldı.

Globallasıwdıń kóp qırlılıǵı. Dúnya kólemindegi qawipler hám globallasıw processlerin xalıqtıń keń qatlamları ańlap jetiwi, sonday-aq jáhán hámjámiyeti hám oǵan sáykes keliwshi qádiriyatlarǵa múnásebet, mádeniyat, turmıs táriziniń qáliplesiwi globallasıwdıń kóp qırlılıǵı basqıshına tán ózgeshelik esaplanadı. 1970-jıllardan globallasıw óz rawajlanıwınıń jańa basqıshına kóterildi hám kóp qırlı tús aldı. Áyne usı dáwirde informaciya-texnologiya revolyuciyasınıń rawajlanıwı jedellesti, mif, din, filosofiya, ilim, ekologiya menen bir qatarda global sana sociallıq sananıń jáne bir forması sıpatında payda boldı.

Globallasıwdıń kóp qırlılıǵı jáhán bazarın sezilerli dárejede ózgertti, jáhán xojalıǵı ózine tán ózgesheliklerin kórsetip, milliy xojalıqlardan kúshlirek hám mańızlıraq tús alıwına imkaniyat jarattı. Tómendegiler globallasıw kóp qırlılıǵınıń mańızlı ózgeshelikleri esaplanadı:

globallasıwdıń ózine tán ózgesheligine hám belgili bir dárejede onıń nızamlı ónimine aynaldı.

Zamanagóy transport hám baylanıs quralları sharapatı menen keńislik hám waqıt

qarım-qatnasları jolındaǵı aqırǵı salmaqlı tosıq bolıp qaldı. Ulıwmalıq qabıl etilgen tilge ob`ektiv zárúrlik udayı bar bolǵan, lekin jáhán sawdası hám kapitalların bir orınnan basqa orınǵa ótkiziw kólemleri kóp ese artkan, siyasiy múnásebetler global dárejege shekem keńeygen, xalıqaralıq jámiyetlik shólkemler, sport jarısları, turistlik industriya hám usı kibiler payda bolǵan kóp qırlı globallasıw dáwirinde ol ásirese kúsheydi. Búgingi kúnde anglichan tili bir qatar ob`ektiv sebeplerge kóre mádeniyatlarara qarım-qatnasıq tiline aynaldı.

1991-jılı Internet payda bolǵannan soń dúnya informaciyalıq aspektten de úzil-kesil tutastı. Komp`yuter revolyuciyası hám Internet tarmaǵınıń rawajlanıwı shegaralardan basqa barlıq nárse orın alǵan jańa informaciya maydanın júzege keltirdi.

Globallasıwdıń kóp qırlılıǵı siyasattıń da sezilerli dárejede ózgeriwine alıp keldi. 1990jıllarǵa shekem «salkın urıs» halatında bolǵan eki áskeriy-siyasiy bloktıń qattı qarama-qarsılıǵı menen sıpatlanatuǵın eki polyuslılıq xalıqaralıq múnásebetlerdiń tiykarǵı ózgesheligi sanalǵan bolsa, socialistlik sistema ıdırawı menen jaǵday pútkilley ózgerdi. Sońǵı jıllarda milliy mámleketler iskerligi menen bir qatarda xalıqaralıq múnásebetlerdiń jańa, «dástúriy bolmaǵan» sub`ektleriniń belsendiligi hám tásiri de bir qansha arttı. Bul sub`ektlar óz sanı, finanslıq imkaniyatları hám siyasiy tásirine kóre ayırım mámleketler menen biymálel bellese aladı. Xalıqaralıq múnásebetlerdiń bul sub`ektlari arasında eń mańızlıları húkimetlarara shólkemler, transmilliy korporaciyalar, xalıqaralıq húkimetlik emes shólkemler esaplanadı. «Jasıllar», «al`ternativalar», antiglobalistler kibi sociallıq háreketler de keń dańq tarattı.

Globallasıwdıń kóp qırlılıǵı mádeniyat, xalıqaralıq múnásebetler hám xalıqaralıq huqıq tarawında salmaqlı strukturalıq ózgerisler jasaw menen bir qatarda ádep-ikramlılıq, minez-qulıq ólshemleri, qádiriyatlarǵa múnásebet hám orientirlerde de mańızlı ózgerislerge kúshli zárúrlikni júzege keltirdi. Pútkilley jańa qubılıs – jáhán jámiyetshilik pikiri júzege keldi hám planetamızda ózin dúnya puqarası dep esaplawshı adamlar sanı kóbeydi.

Jáhán hámjámiyeti jańa mıń jıllıq shegarasınan ótip, óz tariyxıy rawajlanıwınıń pútkilley jańa basqıshına qádem qoydı. Bul basqısh jáhán sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq hám mánawiy baylanıslarınıń pıtırańqılıǵınan olardıń birligi, bir pútinligi, jalǵızlıǵı hám globallıgına ótiw menen sıpatlanadı.

2. Global mashqalalar globallasıwdıń aqıbeti sıpatında

Qarap shıǵılǵan globallasıw processleri adamlarǵa jańa ǵam-táshwishler hám sociallıq turmıstıń internacionallasıwıdan kelip shıǵatuǵın jańa (global) mashqalalardı keltirdi. Joqarıda atap ótilgenindey, olar sociallıq rawajlanıwda, sonday-aq «jámiyet-tábiyat» sistemasında uzaq waqıt dawamında júz bergen muǵdar hám sapa ózgerisleri ónimi boldı.

Sonı atap ótiw lazım, jáhán hámjámiyeti tek ǵana jáne de reń-báreńemes, al aldıńǵıdan da qarama-qarsılıqlıraq keskin-kelbetke iye bolǵanı menen sıpatlanatuǵın házirgi jaǵday tariyxta hesh qashan bolmaǵan.

organizm sıpatında, bir «ulıwmalıq úy», anıǵıraq aytqanda, jasaw shárayatları tek ǵana tábiyiy kórsetkishler, yaǵnıy jasaw ushın jaramlı aymaq penen emes, al bálkim ómir iskerligi ushın zárúr resurslar barlıǵı menen de shegaralanǵan Jer dep atalǵan úlken hám adamǵa tolıp ketken «kommunal kvartira» turǵınları sıpatında qádem qoydı. Bunı tolıq ańlap jetiw procesi sońǵı on jıllıqlarda ǵana júz bergen hám endilikte onıń menen barlıq eller hám xalıqlar esaplasıwǵa

tek ǵana rawajlanǵan sanaat elleri emes, al bálkim rawajlanıp atırǵan, ásirese bazar múnásebetleri ornatılıp atırǵan mámleketlerde de óziniń negativ akıbetlerin ótkizbey qalmadı. Áyne paytda global finanslıq krizis jáhán finans-bank sistemasında salmaqlı nuqsanlar bar ekenligin hám onı túpkilikli reformalaw zárúrligini kórsetip berdi. Usı finanslıq-ekonomikalıq krizistiń hár qanday mámlekettegi kólemi, awqımı hám aqıbetleri kóp aspektten bir qatar faktorlarǵa, atap aytqanda, eldiń finans-valyuta sisteması qanshelli bekkem ekenligi, milliy kredit institutlarınıń qay dárejede kapitallasıwı hám likvidligi, altın valyuta záhiyrasınıń kólemi, shet el kreditlerin qaytarıw qábileti, sonday-aq, ekonomikanıń turaqlılıq, diversifikaciya hám básekege shıdamlılıq dárejesi menen baylanıslı. Haqıyqatında da, Birinshi Prezidentimiz I.A.Karimovtıń aytqanınday, «elimizde jáhán ekonomikalıq krizisiniń negativ aqıbetlerin saplastırıw boyınsha 2009-2010 jıllarga mólsherlep qabıl qılınǵan Kriziske qarsı sharalar baǵdarlaması Ózbekstandı 2009-jılda sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń eń ústinlikke iye baǵdarı bolıp qaladı»2. Bul bolsa respublikamız finanslıq-ekonomikalıq hám bank sistemalarınıń turaqlı hám isenimliligi, olardıń qorǵanıw mexanizmlarin kúsheytiw ushın, xalıqaralıq finanslıq krizisiniń mámlekettiń bank sistemasına tásiri dárejesin itibarǵa alǵan halda, Oraylıq banktiń pul-kredit siyasatı rıchagları, likvidligin tártipke salıw instrumentlerin jáne de jetilistiriw, bank xızmetlerindegi innovaciyalardı esapqa alǵan halda bankler iskerligini tártipke salıw hám qadaǵalawdı jáne de jetilistiriwdi talap etti. Házirgi kúnde bul wazıypa basqıshma-basqısh ámelge asırılmaqta.

Sociallıq rawajlanıwdıń jedellesiwi. Bunday rawajlanıw, eń dáslep, qorshaǵan ortalıqtıń krizisine alıp keldi hám tez arada insannıń ózide kriziske bet burǵanın kórsetti. Óytkeni insannıń minez-qulqı, túsinikleri hám pikirlew tárizi onıń átirapında júz bere baslaǵan ózgerislerge muwapıq óz waqtında ózgeriwge qábiletli bolmay qaldı. Sociallıq-ekonomikalıq processlerdiń jedel pátlerde rawajlanıwına bolsa insannıń ózi hám onıń ilim hám texnika tarawındaǵı jańadan jańa tabıslar menen kóp ese arttırılǵan izshil ózgertiwshi iskerligi sebep boldı.

Sońǵı on jıllıqlardıń ózinde ilim-texnika jetiskenlikleriniń ósiwi nátiyjesinde jámiyet óndiris kúshleriniń rawajlanıwında aldıńǵı júz jıllıqlarǵa qaraǵanda kóbirek ózgerisler júz berdi. Bunda ózgerisler procesi artıp barıwshı tezlikda rawajlandı hám sociallıq-ekonomikalıq tarawlarda jáne de tereńirek hám salmaqlıraq ózgerisler jasadı. Mısalı, verbal (awızeki) qarım-qatnastan jazıwdıń jaratılıwına shekem insaniyat shama menen úsh million jılǵa, jazıwdan kitap baspası oylap tayuılǵanǵa shekem shama menen bes mıń jılǵa, kitap baspasınan telefon, radio, televidenie kibi audiovizual qurallar jaratılǵanǵa shekem shama menen bes júz jılǵa teń joldı basıp ótken bolsa, ádettegi audiovizual qurallardan zamanagóy komp`yuterlarge ótiw ushın eliw jıldan kemirek waqıt talap etildi. Misli kórilmegen pátlerde – bar-jaǵı 10-15 jıl ishinde adamlar Internet hám uyalı baylanıs járdeminde qarım-qatnasıq qılıw ushın sheksiz imkaniyatlardı qolǵa kirgizdi. Jańa oylap tabılıwlar jaratılǵanınan olar ámelge engizilgenge shekem ótetuǵın waqıt ta jáne de qısqardı; olar endibasım kópshilik jaǵdaylarda jıllar menen emes, al aylar hám hátteki kúnler menen ólshenedi. XXI ásirdiń eń sońǵı ashılıwlarınan biri bolǵan nanotexnologiyalardıń (oǵada kishkene texnologiyalar) jaratılıwı insannıń barlıq tarawdaǵı imkaniyatların jane de keńeytti.

Solay etip, bar-joǵı eki-úsh júz jıl aldın hár qıylı milletler tiykarınan bólek-bólek jasaǵan, olardıń óz-ara baylanısları jaqsı jolǵa qoyılmaǵan bolsa, endilikte Jerde tek «aq daqlar», yaǵnıy insan ayaǵı jetpegen jerler ǵana emes, al bálkim tábiyiy awhalına insan tikkeley yaki qıya túrde tásir kórsetpegen sap aymaqlar, suw hám aspan boslıqları da derlik orın almagan. Bulardıń barlıǵı endi biziń planetamızdı «ulıwmalıq uy», «Kosmostaǵı atawsha», «qattı tolqınlanıp atırǵan okeandaǵı qayıq», «dúnyalıq awıl» dep, barlıq adamlar ushın ulıwmalıq tús alǵan mashqalalardı bolsa – dúnyaǵa belgili, umıwmainsanı, global dep ataw ushın tiykar bolmaqta.

2Karimov I. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, Wzbekiston sharoitida uni bartaraf etishning ywllari va choralari. -T.: Wzbekiston, 2009. –B.30

revolyuciyasınan biraz aldın «XX ásirde ulıwmajáhán tariyxı baslanadı» degen juwmaqqa keldi. Usılayınsha túpkilikli ózgerisler tek ǵana jámiyet qurılısı negizlerinde emes, al dúnya kóleminde júz berip atırǵan sociallıq processlerdiń tiykarǵı tendenciyalarında da sáwlelengenin atap kórsetti.

Házirgi zaman nemis filosofiyasınıń ataqlı wákilleri K.YAspers (1883-1969) bul haqqında jáne de anıǵıraq pikir bildirdi. Ol 1948-jılı járiyalanǵan «Tariyx náwsheleri hám onıń maqseti» shıǵarmasında, atap aytqanda, bılay dep jazadı: «Alǵashqı mártebe pútkil álemlik áhmiyetke iye bolǵan biziń tariyxıy jańa shárayatımız Jerde adamlardıń real birliginen ibarat bolıp tabıladı. Zamanagóy baylanıs qurallarınıń texnikalıq imkaniyatları sharapatı menen planetamız insanǵa tolıq ashıq bolǵan jalǵız bir pútinlikke aynaldı»3.

Bul, joqarıda kórsetip ótilgenindey, tariyxıy ólshemlerge kóre jedel pátlerde emes, al bálkim misli kórilmegen tezlik penen júz berdi. Bunda dúnyanıń jalǵızlıǵı tariyxıy progressti belgilewshi mańızlı faktorǵa aynaldı. Ekinshi jáhán urısı jáhán hámjámiyetining pıtırańqılıgına úzil-kesil shek qoydı. Urıs tamamlanǵan waqıtta-aq K.YAspers «Usı dáwirden baslap tutas bir pútinniń birden-bir tariyxı sıpatındagi jáhán tariyxı baslanadı, - dep atap kórsetti. Endi pútkil dúnya tiykarǵı mashqala hám wazıypaǵa aynaldı. Usılayınsha tariyxtıń pútkilley ózgeriwi júz beredi. Dúnya elleri hám xalıqları tutastı. Jer sharı bir pútin ham birden-bir túske iye boldı. Jańa qáwipler hám imkaniyatlar payda bwlmoqda. Barlıq mańızlı mashqalalar dúnya kólemindegi mashqalalarǵa, jaǵday – pútkil insaniyat jaǵdayına aynaldı»4.

Bolmıs, sana, ómirdiń mazmunı ázeliy filosofiyalıq mashqalalarına hám filosofiyada turaqlı talkılanatuǵın basqa máselelerge házirgi dáwir usılayınsha ilgeri hesh qashan orın almaǵan, pútkilley jańa tema – insaniyattıń birden-bir táǵdiri hám Jerdegi ómirdi saqlaw temasın qosımsha qıldı.

XX ásirde ilim hám texnika tarawındaǵı aqıldı lal qaldıratuǵın nátiyjeler tásirinde alǵashqı texnokratiyalıq sociallıq teoriyalar payda boldı. Olardıń biriniń avtorı – amerikalıq ekonomist hám sociolog T.Veblen jámiyettiń rawajlanıwında sanaat óndirisi hám texnika progresiniń jetekshi rolin birinshilerden bolıp filosofiyalıq aspektten tiykarlap berdi. Onıń pikirinshe, házirgi zaman mámleketi injenerler hám texnikler tárepinen basqarılıwı lazım, óytkeni óndiristi jámiyet máplerinde rawajlandırıw (bul ideya T.Veblenniń texnokratiyalıq teoriyasınıń maǵızın

pikirlerdi belgili francuz filosofı, teolog P.Teyyar de SHarden de ilgeri súredi. Biosferanıń quram bólegi sıpatında insannıń biytákirarlıǵın tiykarlawǵa háreket qılar eken, ol insannıń tábiyat penen múnásebetlerin uyǵınlastırıw koncepciyasın rawajlandırdı hám pútkil insaniyattıń birlesiwi jolında egoistlik niyetlerden waz keshiwge shakırdı5.

Solay etip, filosoflar hám alımlar XX ásirdiń birinshi yarımında-aq tek ǵana jańa dáwir – ulıwmaadamzatlıq qubılıslar dáwiri baslanıp atırǵanan emes, al bálkim bul jańa shárayatlarda adamlar tábiyiy hám sociallıq stixiyaǵa tek ǵana awızbirshilik penen qarsılıq kórsete alıwı múmkinligin de ańlap jetti.

Texnooptimizm. Biraq atap ótilgen kóz-qaraslar 60-jıllardıń baslarına kelip texnokratiyalıq keypiyatlardıń jańa tolqını menen shetke ısırılıp qoyıldı hám derlik eki on

3YAspers K. Smısl i naznachenie istorii. – M.: 1991. –S. 141. 4Tam je, –S. 142538

5Qarang: P.T. de SHarden. Fenomen cheloveka. – M.: 1987. – S.194

jıllıq dawamında ǵalaba sanaǵa óz tásirin joǵalttı. Buǵan urıstan keyingi dáwirde dúnyanıń derlik barlıq ekonomikalıq rawajlanǵan ellerin qamtıp alǵan sanaattıń órlewi sebep boldı. 50- 60-jıllarda sociallıq progress perspektivaları Batısta da, SHarqta da basım kópshilik eller ushın jarqın bolıp túyiletuǵın edi.

Sociallıq sanada hár qanday dúnyalıq hám hátteki kosmos mashqalaların ilim hám texnika járdeminde sheshiw múmkin degen illyuziyanı jaratqan texnooptimistlik keypiyatlar kúsheydi. Bunday kóz-qaraslar «tutınıw jámiyetiniń» sociallıq rawajlanıw maqseti dep járiyalaǵan kóp sanlı teoriyalarda óz sáwleleniwin taptı. Áyne usı dáwirde «industrial», «postindustrial», «texnotron», «informaciyalıq» jámiyetlerdiń hár qıylı koncepciyaların jaratıw ústinde belsendi jumıs alıp barıldı.

1957-jılda belgili ekonomist hám sociolog J.Gelbreyt «Mol-kólshilik jámiyeti» kitabın járiyaladı hám onıń tiykarǵı ideyaların keyin ala óziniń «Jańa industrial jámiyet» dep atalǵan basqa shıǵarmasında rawajlandırdı. Onıń shıǵarmalarında insan ilim hám texnika tarawında erisip atırǵan tabıslarǵa joqarı hám tek ǵana pozitiv baha beriledi, bul tabıslar tásirinde jámiyettiń ekonomikalıq hám sociallıq strukturalarında tereń ózgerisler júz berip atırǵanına itibar qaratıladı.

Belgili francuz filosofı R.Aron shıǵarmalarında, sonday-aq, onıń 1956-1959 jıllarda Sorbonna universitetinde oqılǵan lekciyalarında amerikalıq siyasattanıwshı U.Rostoudıń 1960jılı darıq kórgen hám óz dáwirinde shaw-shuwǵa sebep bolǵan «Ekonomikalıq ósiw basqıshları. Nakommunistlik manifest» kitabında «industrial jámiyet» teoriyası jáne de tolıǵıraq tiykarlap berildi. Bul alımlardıń pikirlerine kóre, ilim-texnika revolyuciyası tásirinde «ádettegi» agrar jámiyettiń ornın sanaat aspektinen rawajlanǵan «industrial» jámiyet iyeleydi hám bul Jerde bazar shárayatında ǵalaba óndiriw birinshi orınǵa shıǵadı. Sanaattıń rawajlanıw hám texnika

(Z.Bjezinskiy, J.J.Servan-SHrayber), «kútá industrial», «komp`yuter» (A.Toffler) jámiyeti teoriyalarınıń júzege keliwine sebep boldı. Olarda sociallıq progresstiń tiykarǵı ólshemi sıpatında texnika tabısları, anıǵıraǵı tek ǵana olar emes, al bálkim ilim hám tálimniń rawajlanıwı ámel qıladı. Komp`yuter texnikası negizinde jaratılǵan jańa texnologiyalardıń ámelge engiziliwi progresstiń mańızlı ólshemi esaplanadı.

Amerikalik belgili filosof hám sociolog D.Bell bolajaq sociallıq qurılıstıń keskin-kelbetin belgiler eken, ele Internet payda bolıwınan biraz aldın bılay degen edi: «Soǵan isenimim kámil, informaciya hám teoriyalıq bilim postindustrial jámiyettiń strategiyalık resursları bolıp tabıladı. Bundan tısqarı, óziniń jańa rolinde olar házirgi tariyxtıń túpkilikli burılıs noqatları bolıp tabıladı»6.

D.Bell birinshi burılıs noqatı sıpatında házirgi jámiyette «ulıwmalıq bilim» sıpatında tiykarǵı óndiriwshi kúshke aynalǵan ilim ózgesheliginiń ózgeriwin atap kórsetedi. Ekinshi burılıs noqatı jańa texnologiyalardıń payda bolıwı bilan baylanıslı bolıp, olar, sanaat revolyuciyası dáwiri texnologiyalarınan parıqlı túrde, kútá beyimlesiwsheń hám ańsat ǵana qayta qánigelestiriliwi múmkin. Ol «Házirgi texnologiya biytákirar hám áyne waqıtda reń-báreń nátiyjelerge erisiw ushın kóp sanlı al`ternativ jollar ashadı, bunda materiallıq námetler

tárepdarları ilim-texnika revolyuciyasınıń negativ aqıbetlerine, atap aytqanda qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı mashqalalarına belgili dárejede itibar bergen bolsa da, lekin, ulıwma alǵanda, olardıń hesh biri bunnan 1980-jıllardıń ortalarına shekem salmaqlı táshwishke

6Bell D. Social`nıe ramki informacionnogo obshestva / Novaya texnokraticheskaya volna na Zapade. – M., 1986. – S.342 7Tam je, – S.342

hám ularga tek ǵana alımlar hám filosoflar emes, al bálkim siyasatshılar, jámiyetlik ǵayratkerler, ulıwma jáhán hámjámiyeti itibarın qarattı.

bilimniń kópshilik belgili tarawlarına qaraǵanda kóbirek nátiyje beriwi múmkinligi jaqsı málim.

arqalı tásir kórsetiwden ibarat. Onıń wazıypası global mashqalalardıń tábiyiy-ilimiy hám texnikalıq aspektlerin tikkeley úyreniwden emes, al bálkim basqa ilimler usınıs etetuǵın tiyisli sheshimlerdiń filosofiyalıq, metodologiyalıq, mádeniy hám morallıq negizini támiyinlewden

mashqalalardı olardıń sociallıq áhmiyeti hám sociallıq belgilengenligi kóz-qarasınan bir pútin úyreniwdi kózde tutadi. Bunday izertlew eń dáslep global mashqalalardıń mánis-mazmunın anıqlawdı kózde tutadı, óytkeni olardıń haslı tábiyatı hám genezisin anıqlaw bul mashqalalardıń ilimiy hám ámeliy sheshimin tabıw jolların kóp aspektten belgilep beredi. Global mashqalalardı filosofiyalıq ańlap jetiwdiń ózine tán ózgesheliklerin sıpatlar ekenbiz, filosofiyanıń tiykarǵı funkciyalarınan kelip shıǵatuǵın hám biliwdiń usı formasına ǵana tán bolǵan ózgesheliklarni sanap ótemiz:

Birinshiden, filosofiya, dúnyaǵa kóz-qarastı qáliplestirer eken, insan iskerligi baǵdarın kóp aspektten belgileytuǵın belgili bir orientirler beredi. Usılayınsha filosofiya óziniń dúnyaǵa kóz-qarastı qáliplestiriw hám aksiologiyalıq funkciyaların atqaradı.

Ekinshiden, hár qıylı ilimler sheńberinde úyreniletuǵın quramalı sistemalar haqqında bir pútin túsinik orın almaǵanlıǵı bul ilimlerdiń óz-ara birge islesiwi jolında salmaqlı tosıq