1. 1. Internet xizmeti rawajinin’ jag’dayi ha’m keleshegi

Informatsion-kompyuter texnologiyasi' wortali'g'i'nda innovatsiya procesi ju'da' joqari' pa't menen o‟sayotgani a'detiy holga aylani'p barmaqta. A'sirese, bul internet global tarmog‟i ushi'n xarakterli boli'p tabi'ladi'. Ha'zir Internet tekg'ana behisob ko'lemdegi informaciyag'a iye bo‟lgan global kompyuter tarmog‟i yesaplani'wi' menen birge behisob adamlar ushi'n principial jan'a ushi'rasi'w wortali'g'i'na aylani'p barmaqta. Internet gorizontal usi'l, dep atali'wi' mu'mkin bo‟lgan jan'a insanity baylani's usi'li'n jan'ali'q ashli'qmoqda. Wol payda bo‟lgunga shekem baylani's ha'm informaciya tarqali'wi' tiykari'nan vertikal ta'rzde bo‟lgan. Mi'sali', avtor kitap jazadi', o‟quvchilar woni' o‟qiydi, radio ha'm televideniya yesittiriw ha'm ko‟rsatuv uzatadi'-tamoshabin ha'm ti'n'lawshi'lar woni' ko‟radi ha'm ti'n'laydi', gazeta jan'ali'qlar baspa yetedi-obunachilar woni' o‟qiydi ha'm t.b. Wog'an talap ju'da' joqari' bo‟lsada, teris baylani's uluwma yo‟q yedi. Gazetalarga jiberiletug'i'n xatlar, radio ha'm teleko‟rsatuvlardagi talap ha'm woy-pikirler joqari'dag'i' pikrimizga gu'wali'q berip turi'pti'. Konkret bir kitap o‟quvchilari o‟rtasida, konkret uzatuv ti'n'lawshi'lari' o‟rtasida informaciya almasi'wi' praktik ta'repden a'melge asi'wi' qi'yi'n yedi. Internet bolsa, san-sansi'z qari'ydarlar davrasi ushi'n informaciya tarqali'wi'n ta'miyinleydi. Usi'ni'n' menen birge, wolar an'satg'ana talqi'lawg'a kirisiwleri mu'mkin bo‟ladi. Ha'zirgi waqi'tta internet global tarmog‟i gorizontal informatsion baylani'si'w ushi'n a'jayi'p mu'mkinshiliklerge iye. Hu'kimet menen puqaralar o‟rtasida, son'g'i'lari' birinshiler menen teris bog‟lanish mu'mkinshiliklerine iye. Internetti bizin' turmi'simizga ken' ko'lemde qollani'w yeti'wde hesh qanday sho'lkem bo‟lmaydi. Tarmaq tap ha'diyse si'yaqli' wo'zbetinshe rawajlani'p boraveradi, pu'tkil insaniyat woni'n' dvigateli yesaplanadi'. Ha'zir internettn' tiykarg'i' g‟oyasi-bul informaciyalardi' yerkin tu'rde tarqati'w ja'ne adamlar o‟rtasida baylani's qayta tiklew boli'p tabi'ladi'. Bul adamlar, xali'qlar ma'mleketler o‟rtasidagi diniy, ideologik ha'm tu'r-tu'rli to‟siqlarni ali'p taslawdag'i' yen' na'tiyjeli yo‟l boli'p tabi'ladi'. Internet texnologiyali'q processdagi yen' a'hmiyetli demokratiyali'q jumi's qurallardan biri yesaplanadi'. payda bo‟lishi menen informaciya ko'pshilik du'nya adamlari'ni'n' potentsial mu'mkinshiligine aylani'p barmaqta. Telegraf, telefon, radio, televideniya ha'm kompyuter texnikaler bekkem bog‟langan halda barli'q global kommunikatsiyalar birden-bir pu'tkillikde integrallasadi'. Bul jerde ga'p informaciyani' tarqati'w mexanizmi', adamlardi' birlestiriw, arali'q, waqi't, ma'mleketlik ha'm ko‟plab sog'an o‟xshash shegaralar bar ekenligiden qaramastan wolardi'n' o‟zaro baylani'sde bo‟lishlari to‟g‟risida ketmoqda. Internet behisob mug'dardag'i' informaciyalarg'a iye bo‟lgan halda, qari'ydarlarg'a u'lken informatsion xi'zmet spektrini usi'ni's yetedi. Woni' sha'rtli tu'rde yeki kategoriyaga bo‟lish mu'mkin: tarmaq abonetlari arasi'nda informaciya almasi'wi'; informaciyani' qi'di'ri'w ha'm tarmaq mag'li'wmatlar bazasi'nan paydalani'w. Tarmaq abonentleri arasi'nda tiykarg'i' baylani's xi'zmetine to'mendegiler kiredi

• Telnet-uzaqta turi'p tarmaqtag'i' qa'legen kompyuterdi basqari'w rejimi, yag'ni'y abonentke tarmaqtag'i' qa'legen EHM de tap o‟ziniki si'yaqli', islew imkaniyati'n beredi FTP (File Tragsftr Protocol)-abonentke tarmaqtag'i' qa'legen kompyuterde tekstli ha'm yekilik fayllar menen o‟zaro ushi'rasi'wg'a sharayat jarati'p beretug'i'n fayllar uzati'w protokoli'. Uzaqtag'i' kompyuter fayllari' jeke kompyuterge nusqalashgandan keyingina wol jag'dayda islew ushi'n (o‟qish, qayta islew ha'm b. k) kiriw mu'mkinshiligi beriledi. Fayllardi' bir wori'ndan yekinshi jayg'a uzati'w WWW ja'rdeminde a'melge asi'ri'lg'an ta'g'dirde da FTP-sistemasi' o‟zining operativligi ha'm paydalani'wdag'i' a'piwayi'li'g'i' sebepli g'alabali'q xi'zmet tu'ri bo‟lib qali'p ati'r.

• Usenet (Usenet Wews roupe)-tarmaq jan'ali'qlari' ha'm tarmaqtag'i' electron elonlar doskasi'n ali'w. Bul sistema belgili bir tema bo‟yicha gruppalarg'a bo‟lingan hu'jjet (maqala) lar yigindisi yesaplanadi. Paydanaluvchi o‟zini qi'zi'qti'rg'an temani' ko‟rsatib uyqas hu'jjetler menen tani'si'p shi'g'i'wi' ha'm o‟zinikini jarati'li'wmasi' mu'mkin. Jan'a xujatlar gruhining barli'q ag'zalari'na yamasa konkret avtorlarga jiberiliwi mu'mkin.

• Elektron pochta (E-mail)-yen' ko‟p tarqalg'an internet xi'zmeti bo‟lib, qa'legen tarmaq abonentin pochta xabarlari' menen o‟zaro baylani'sde bo‟lib turi'wi'n taminlaydi. Elektron pochtani'n' harakterli qa'siyetleri mi'nada, xabar adresatga bir neshe minut dawami'nda yetib baradi'. Bunda arali'q xesh qanday rol o‟ynamaydi. A'detiy xatlar bolsa, ali'wshi'na bir neshe ku'n ha'tte, ha'pteden keyin yetib bari'wi' mu'mkin. • Whais-internettn' adres kitapi'. Woni'n' ja'rdemi menen abonet o‟zoqdagi kompyuterge ha'm paydalani'wshi'larg'a tiyisli informaciyalardi' ali'wi' mu'mkin.

• Joqari'da keltirilgen tarmaqtag'i' abonentlararo informaciya almasi'wi' xi'zmetlerinen ti'sqari', internet birpara o‟ziga ta'n xi'zmet tu'rlerin da usi'ni's yetiwi mu'mkin, mi'sali':

• Faks-servis-tarmaq faks serviridan paydalani'p, paydalani'wshi'na faksimal baylani's arqali' xabarlar jo‟natish imkaniyati'n beredi. • Elektron dilmash-o‟ziga jiberilgen tekstti bir tilden yekinshi tilge awdarma yetip beredi. Bunda elektron dilmashqa shaqi'ri'q yetiw elektron pochta arqali' a'melge asi'ri'ladi'.

• Shlyuzlar-abonentke TCP/IP protokollari' menen ishlamaydigan tarmaqta xabarlardi' jo‟natish imkaniyati'n beredi. Yekinshi da'rejeli xi'zmetlerge, a'sirese informaciyalardi' qi'di'ri'w ha'm tarmaq mag'li'wmatlar bazasi' informatsion rezervlerden paydalani'w sistemalari'na to'mendegiler kiredi:

• Internette yen' ko'pshilikke arnalg'an ha'm bir normada rawajlang'an xi'zmet tu'rlerinen biri World Wide Web (WWW) boli'p tabi'ladi'. Wol izertlew informaciyalari' almasi'wi' ushi'n ilgeriden o‟ylab topilgan. Ha'zir bolsa, ko‟pchilik adamlar ku'ndelik wo'mirinn' bir bo'legine aylani'p qaldi'. WWW-bulman sharining qa'legen noqati'nda saqlani'wi' mu'mkin bo‟lgan pu'tkilley basqa sayt yamasa kompyuterdegi teksttin' qa'legen basqa jayi'na usi'ni'li'p yetiletug'i'n belgilew so‟zlari (buyri'qlari') o‟rnatilgan global giper tekst sistemasi'. Giper tekst g‟oyasining mazmuni' sonda, tarmaqtag'i' informatsion rezervlerge gipertekst modelin jarati'wdag'i' relyatsion jantasi'wdan paydalani'w ja'ne woni' maksimal a'piwayi' usi'l menen wori'nlaw. Bul g‟oyani a'melge asi'ri'wda to‟rtta tiykarg'i' qural islep shi'g'i'lg'an:

HTML hu'jjetlerdin' gipertekst belgilew tili.-URL (Universal Resource Locator) ma'nzillewdin' unversal usi'li'.-HTTP gipertekst informaciyalari' menen almaslaw protokoli'. (HTTP-Hyper Text Transfer Protocol).-SSI (Common Getaway Interface) shlyuzlarining universal interfeysi. Bul qurallar kitapti'n' na'wbettegi bo'limlerinde ko'rip shi'g'i'ladi'. Keleshekte internet xi'zmetlerin usi'ni'wi' sistemasi'nda sapali' evolyutsion o‟zgarishlar bo‟ladi. Wolar tiykari'nan, adamlar ha'm ja'miyettin' extiyojlarini ha'r ta'repleme qandi'ri'wg'a qarati'lg'an bo‟ladi. Keleshekte internet xi'zmetlerin tap instrument (a'sbap) si'yaqli' aktiv xi'zmet yetedi. Qararlar qabi'llaw ha'm o‟qitishni sho'lkemlestiriw, adamlar o‟rtasidagi baylani's ha'm xi'zmetleslik, XXI a'sir telefoni', marketing, biznes, dem ali'w ha'm basqalar. Barli'q xi'zmetdegi paydalani'wshi'lardi' qi'zi'qti'rarli'q ta'repalar operativlik; arzan global baylani's; baylani's ha'm informaciya almasi'wi'ndag'i' qolayli'q; kirey ali'natug'i'n programmalar, a'jayi'p tarmaq rezervleri ha'm basqalar. Wolar global tarmaqti' o‟zlarining jeke intellektualli'q mu'mkinshiliklerine qo‟shimchadek qaraydi'lar. Ha'zirgi waqi'tta informaciya asri baslanajagi, wog'an bo‟ladigan talap ha'm talabanlar sani'ni'n' to‟xtovsiz asi'p borajagini ha'mme an'g'ari'p ati'r. Tuwri'si'da, isenimli ha'm operativ informaciyasi'z waqi't menen ten'dey qa'dem tastap bo‟lmaydi, insan iskerliginin' qa'legen tarawinde qo‟yilgan maqsetke yerisip bo‟lmaydi. Soni'n' ushi'n ba'rshemiz tu'r-tu'rli internet xi'zmetlerinen potentsial paydalani'wshi' bo‟lib boramiz.