Kliеnt ta'repindegi scenariylar

Klient ta'repindegi scenariylar paydalaniwshi ta'repinen kiritilip atirg'an mag'liwmatlardin' tuwrilig'in serverge mu'rajat etpesten tekseredi. Ko'p halldarda bul scenariylar JavaScript ha'm VBScript tillerinde jaziladi.

JavaScript

JavaScript – butil Netscape ha’m Sun Microsystems ta’repinen jaratilg’an bolip, Web-bettin’ funkcional imkaniyatlarin arttiriw maqsetinde qollaniladi.

JavaScript ja’rdeminde a’dette mag’liwmatli ha’m sa’wbetlesiw aynalarin shig’ariw, animaciyalardi ko’rsetiw siyaqli waziypalardi orinlaw mu’mkin. Bunnan tisqari, JavaScript – ssenariy o’zi islep turg’an brawzer ha’m platform tipin aniqlaw mu’mkin. JavaScript – scenariylar paydalaniwshi ta'repinen kiritilip atirg’an mag’liwmatlardin’ tuwrilig’in tekseriwde de qolayli esaplanadi.

Bul programmalastiriw tili, aniqirag’i web programmalastiriw tili, onnan da tuwrirag’i klient (brawzer) ta’repinde isleytug’in programmalastiriw tili, yag’niy bul web programmalastiriw tili islewi ushin hesh qanday server (Apache, ngnix) kerek emes, a’piwayi brawzerde (JavaScript da jazilg’an kodlar) isleyberedi.

Bul programmalastiriw tili arqali serverge soraw jibermesten, sorawlardi (javasricpt kodlarin), yag’niy kodlar na’tiyjesin, brawzerdi iske tu’sirgen halda aliwin’iz mu’mkin. Tiykarinan interaktiv (dinamik) saytlar du’ziw ushin kerek.

Ha’r qiyli tu’rdegi web programmalastiriw tilleri bar, misal ushin PHP, ASP, JAVA. Bul programmalastiriw tiller serverge murajat etken halda isleydi. Misal ushin, siz arifmetik qosiw a’melin orinlamaqshisiz, qosindini aliw ushin, siz jazg’an kod, web serverge jiberiledi, server bul kodti qayta isleydi ha’m na’tiyjesin sizge jiberedi. So’ytip siz na’tiyjeni alasiz, brawzer de serverden juwap (na’tiyje) kelgenshe aylanip turadi. Bunnan ko’rinip turipti, sayttin’ (web bettin’) islew tezligi server sazlawlarina, serverge deyin bolg’an araliqqa, baylanis kabellerine ha’m basqa na’rselerge baylanisli bolip qaladi. JavaScript da jazilg’an kodlar bolsa, hesh qanday serverge murajatti a’melge asirmaydi, sol sebepli bul programmalastiriw tili kodlari brawzerdi qayta ju’klemesten isleyberedi.

JavaScript web programmalastiriw tilin HTML, CSS siyaqlilarin u’yrenip alg’annan keyin baslag’an jaqsi. Sonda u’yreniw de an’sat boladi. Ko’pshilik da’rhal PHP web programmalastiriw tilin u’yreniwdi baslap jiberedi, keyin qiynalip qaladi, menin’ pikirimshe programmalastiriw tilinen da’slep JavaScriptti u’yrengen jaqsi ha’m jen’il.

JavaScript kodlari arqali orinlap bolmaytug’in a’meller:

• Grafika menen isley almaydi, yag’niy o’zi grafikaliq obyektler payda ete almaydi;

• Fayllar menen isley almaydi;

• Mag’liwmatlar bazasi menen isley almaydi;

• Tarmaq texnologiyalari menen isley almaydi, ha’m basqa quramali jumislardi islewge qiynaladi ya’ki isley almaydi.

Butil kodlari islew tezligi eger a’piwayi kodlar bolsa, tez isleydi, lekin kodlar quramali bolsa basqa web programmalastiriw tillerine (PHP, ASP) qarag’anda a’stenlew isleydi, sebebi jazilg’an kodti qayta islewge ja’rdem beretug’in server joq, eger kodda qa’telikler bolsa, bul qa’teliklerdi brawzerdin’ o’zi analiz qiliwi lazim.

JavaScipt kodlari qayerge jaziladi, yag’niy ol ushin IDE (ortaliq) barma? HTML kodlari qayerge jazilsa, javascript kodlari da sol jerde jaziliwi mu’mkin, u’yreniw ushin en’ jaqsi ortaliq, menin’ pikirimshe, Notepad++. Onnan tisqari to’mendegi IDE larda da jaziw mu’mkin:

PHPStorm

NetBeans

Zend Studio

PHPDesigner

JavaScript kodlari islewi ushin: Uliwma alg’anda brawzer bolsa boldi, lekin brawzerdin’ JavaScript kodlarin oqiwi ha’m iske tu’siriwge ruxsat beretug’in funkciyasi jag’ilg’an boliwi kerek.

JavaScript programmalastiriw tili menen, JAVA programmalastiriw tili bir na’reme? Yaq, bul eki tili basqa basqa programmalastiriw tilleri esaplanadi. Ko’pshilik sol eki tildi bir dep oylaydi. JAVA kodlari JVM arqali isleydi.

JavaScripttin’ obyektli modeli tu’sinigi.

Klient ta’repindegi betti jaratiwdi basqariwda hu’jjettin’ obyektli mexanizmnen paydalanilg’an. Bunda ha’r bir HTML – konteyner – bul obyekt esaplanadi ha’m to’mendegi u’shlikti quraydi:

o'zgeshelikler

usillar

halatlar

Obyektli model betler ha'm brawzerler ortasindag'i baylanis sipatinda ko'riniwi mu'mkin. Obyektli model - bul HTML kod arqali berilgen elementlerdi, obyekt, usil, o'zgeshelikler ha'm halatlar ko'rinisinde taniw ha'm olar menen islew demek.

O'zgeshelikler

Ko'plegen HTML-konteynerlede atributlar bar. Ma'selen, yakor konteynerinde <A ...>...</A> HREF atributi bar. Usi atribut oni giper murajatqa aylandiradi:

<A HREF=webbet.htm>WebBet</A>

Eger <A ...>...</A> yakor konteynerin obyekt sipatinda ko'retug'in bolsaq, HREF atributi "yakor" obyektinin' o'zgesheligi esaplanadi:

document.links[0].href="webbet.htm";

Usillar

JavaScript atamalarinda obyekt usillar onin' o'zgesheliklerin o'zgertiwshi funkciyalarin an'latadi. Ma'selen, "dokument" obyektinde open(), write(), close() usillar bar. Usi usillar bar hu'jjettin' qayta islew ya'ki quramin o'zgertiw ushin xizmet qiladi. A'piwayi misal keltiremiz:

function hello()

{ id=window.open("","example","width=400, height=150");

id.focus(); id.document.open();

id.document.write("<H1>Sa'lem Du'nya!</H1>");

id.document.write("<HR><FORM>");

id.document.write("<INPUT TYPE=button VALUE='Aynani jabiw ");

id.document.write("onClick='window.opener.focus();window.close();'>");

id.document.close();

}

Usi misalda open() usili hu'jjetke jaziw ag'imin ashadi, write() usili usi jaziwdi a'melge asiradi, close() usili hu'jjetke jaziw ag'imin jawadi. Bulardin' ba'rshesi a'piwayi faylg'a jazg'an siyaqli a'melge asadi.

Halat

Usillar ha’m o’zgesheliklerden tisqari obyektlerdi halatlar menen xarakterlew mu’mkin. Shahsan, JavaScript de programmalastiriwda usi halatlardi qayta islewshi qurallar bar. Misal, button tipindegi obyekt penen (INPUT konteyneri menen button – “Tu’yme”) click halati a’melge asiwi mu’mkin, yag’niy paydalaniwshi tu’ymeni basiwi mu’mkin. Bunin’ ushin INPUT konteyneri atributi click halatin – onClick halatina ken’eytken. Usi atribut ma’nisi sipatinda HTML hu’jjet avtori ta’repinen JavaScript te du’zilgen halatti qayta islewshi programma ko’rsetiledi:

<INPUT TYPE=button VALUE="Na’tiyje" onClick="window.alert('Ja’ne bir ma’rte basin’');">

Halatlardi qayta islew procesleri olardin’ halatlari menen baylanisli konteynerlerde ko’rsetiledi.

Kodti HTML – betke jaylastiriw

Java Script ti qollawda to’rt funkcional usildan paydalaniw mu’mkin:

• Gipеrtekstli mura’jat (URL sхеma);

• Halatti qayta islewshi (handler);

• pоdstanоvka (entity) (Microsoft Internet Explorer din’ 5.X ha’m joqari versiyalarinda bar);

• vstavka (SCRIPT kоntеynеri).

JavaScript boyinsha qollanbalarda JavaScripttin’ qollaniliwi SCRIPT konteyneri arqali beriledi. Biraq programmastiriw boyinsha toliq tuwri emes, Usi ta’rtip to’mendegi sorawg’a juwap bermeydi: JavaScript-kod basqariwdi qanday qolg’a kiritedi? Yag’niy JavaScript da jazilg’an HTML hu’jjetke jaylastirilg’an programma qanday orinlanadi.

JavaScript tin’ URL-sxemasi

URL (Uniform Resource Locator) sxemasi – bul Web-texnologiyanin’ tiykarg’i elementlerinen biri esaplanadi. Webte ha’r bir informaciya resursi o’zinin’ unikal URL ina iye. URL A konteynerdin’ HREF atributinda, IMG konteynerdin’ SRC atributinda, FORM konteynerinin’ ACTION atributinda ha’m basqalarda beriledi. HTTP protocol boyinsha standart o’tiwlerde parqlaniw maqsetinde JavaScript da o’z aldina URL sxema qabil etilgen:

<A HREF="JavaScript:JavaScript_kоd">...</A>

<IMG SRC="JavaScript:JavaScript_kоd">

Usi halda “JavaScript kod” teksti JavaScripttegi gipermurajat basilg’anda qayta islew programmasi esaplanadi ha’m keying halda su’wretti ju’klew waqtinda qollaniliwi keltirilgen.

Halatlardi qayta islewshiler

Halatti qayta islewshi tipindegi (handler) programmalar, usi halatqa baylanisli konteyner atributinda beriledi. Ma’selen tu’yme basilg’an waqitta click a’melge asadi:

<FORM><INPUT TYPE=button VALUE="Tu’yme" onClick="window.alert('intuit');"></FORM>

Pоdstanоvkalar

Podstanovkalar (entity) Web-bette ju’da’ kem ushiraydi. Sog’an qaramay ol HTML-betti brawzer ta’repinde generaciya qiliw qolay qural esaplanadi. Podstanovkalar HTML-konteyner atributinin’ ma’nisi sipatinda paydalaniladi. Ma’selen, standart halat boyinsha forma obyektleri mag’liwmatlarin jiberiw ushin address sipatinda usi bet URL adresi ko’rsetiledi:

<SCRIPT>

function l()

{

str = window.location.href;

return(str.length);

}

</SCRIPT>

<FORM><INPUT VALUE="&{window.location.href};" SIZE="&{l()};">

</FORM>

<SCRIPT>

<!—Bul kommentariya ...JavaScript-kоd...// -->

</SCRIPT>

<BODY>

Hu’jjet denesi

</BODY>

</HTML>

O’rnatiw (SCRIPT kоntеynеri-intеrprеtatоrdi ma’jbu’riy shaqiriw)

Script konteyneri – bul podstanovka usilinin’ rawajlang’an varianti esaplanadi. Sonin’ ishinde, Script a’dette Server Side Includes, yag’niy server ta’repindegi hu’jjetlerdi generaciya qiliwshi dep te ataladi. Interpretator SCRIPT tegleri arasindag’i ba’rshe bo’limdi generaciya qiladi ha’m sonnan keyin ja’ne HTML ta’repke qaytadi.

SCRIPT konteyneri eki tiykarg’i funkciyani orinlaydi:

• HTML – hu’jjetke kodti jaylastiriw;

• HTML – razmetkalardi brawzer ta’repinde sha’rtli generaciyalaw.

Birinshi funkciyasi o’zgeriwshiler ha’m funkciyalardi jaylastiriw ushin qollaniladi. Ekinshisi – bul hu’jjetti ju’klew ya’ki qayta ju’klew waqtinda JavaScript kod na’tiyjesin jaylastiriw bolip esaplanadi.

HTML – hu’jjetke kodti jaylastiriw

Zagolovka bo’liminde kod SCRIPT konteyneri arasina jaylastiriladi:

<HTML>

<HEAD>

<SCRIPT>

function time_scroll()

{

d = new Date();

window.status = d.getHours()+":"+d.getMinutes()+":"+d.getSeconds();

setTimeout('time_scroll();',500);

}

</SCRIPT>

</HEAD>

<BODY onLoad=time_scroll()>

<CENTER>

<H1>Halat qatarindag’i saat </H1>

<FORM>

<INPUT TYPE=button VALUE="Aynani jabiw " onClick=window.close()>

</FORM>

</CENTER>

</BODY>

</HTML>

Usi misalda biz hu’jjet sarlavhasinda time_scroll() funkciyasin jarattiq ha’m og’an BODY (onLoad=time_scroll() ) konteynerinin’ load halatinda murajat qildiq.

JavaScript te o’zgeriwshiler

JavaScript tilinde o’zgeriwshilerdi isletiw mu’mkin ha’m olardin’ atlari menen adreslew mu’mkin. O’zgeriwshiler globalli ha’m lokalli boliwi mu’mkin. Globalli o’zgeriwshiler scenariydin’ qa’legen jayinda ruqsati boliwi mu’mkin. Lokalli o’zgeriwshilerdin’ ha’reketi bolsa dag’aza qiling’an o’zgeriwshiler ishindegi funkciyalar menen shegaralang’an. Basic programmalastiriw tili siyaqli JavaScript scenariysin jaratip atirg’an waqitta aldinnan dag’aza qilinbag’an o’zgeriwshilerdi isletiw mu’mkin.

O’zgeriwshiler dag’azasi.

JavaScript ta ha’mme o’zgeriwshiler var gilt so’zi arqali dag’aza qilinadi ha’m to’mendegishe ko’rsetilgen:

var MyHelloMsg;

O’zgeriwshi tipi o’zlestiriledi qashan, og’an qandayda bir ma’nisi o’zlestirilse, to’mende aldinnan dag’aza qilinbag’an tekstli Qatar o’zgeriwshige jazilmaqta:

MyMsg = "Salоm!";

MyMsg o’zgeriwshi ati o’zlestirilgennen son’ ruxsat beriledi. O’zgeriwshi atin tan’lag’anda , to’mendegi a’piwayi qag’iyadalardi uslap qoyiw kerek:

O’zgeriwshi ati ha’riplerden ya’ki “_”, “$” belgilerden baslaniw kerek ha’m tek ha’riplerden, sanlardan ha’m “_”, “$” belgilerden ibarat boliwi kerek. O’zgeriwshiler ati JavaScript tin’ rezervlengen gilt so’zleri menen mas kelmewi kerek.

To’mende JavaScript tin’ rezervlengen gilt so’zleri kеltirilgen:

break	case	catch	Class	continue	const
debugger	default	delete	do	else	enum
export	extends	false	finally	for	function
if	import	in	new	null	return
super	switch	this	throw	true	try
typeof	var	void	while	with

Bul so’zler arasinda JavaScript tilinde ha’m onin’ rawajlaniwinda o’zlestiriw rejelestirilmekte.

O’zgeriwshinin’ ma’nisin o’zlestiriw

"=" o’zlestiriw operatori ja’rdeminde o’zgeriwshiler ma’nisi o’zlestiriledi. Misal etip to’mendegi o’zgeriwshi keltirilgen ha’m onda tekstli qatar jazilg’an:

var MyHelloMsg;

MyHelloMsg = "Hello, world!";

MyHelloMsg sanli o’zgeriwshini programmanin’ qa’legen jerinde o’zlestiriw mu’mkin, misal ushin:

MyHelloMsg = 4;

Bul operator orinlang’annan son’ o’zgeriwshi tipi o’zgeredi, sonday-aq interpretatciya procesinde brawzer hesh qanday eskertiwshi xabarlardi jibermeydi. O’zgeriwshini arnawli null ma’nisi arqali o’zlestiriw mu’mkin:

MyHelloMsg = null;

Bunday o’zlestiriw hesh qanday tipte o’zgeriwshini belgilemeydi.

JavaScript te mag’liwmatlar tipi

JavaScript tilinde bir neshe mag’liwmat tipi bar. Bular sanlar, tekstli qatarli, logikaliq mag’liwmatlar, obyektler, aniqlanbag’an tipli mag’liwmatlar, ha’mde arnawli tip null.

Sanlar

JavaScript tili ha’r qiyli formattag’i sanlardi isletiwge ruxsat beredi, bular pu’tin sanlar, ju’ziwshi noqatli onliq formattag’i sanlar ha’m ilimiy notaciya sanlar. Pu’tin sanlar 8,10,16 tiykarinda beriliwi mu’mkin, misal ushin:

25 10 tiykarindag’i pu’tin san

0137 8 tiykarindag’i pu’tin san

0xFF 16 tiykarindag’i pu’tin san

386.7 Ju’ziwshi onliq noqatli san

25e5 ya’ki 25E5 Ilmiy nоtaciyadag’i sоn, 2500000 g’a tеn’.

Ayirim hallarda “san bolmag’an” arifmetikaliq funkciyalar kelip shig’iwi mu’mkin. JavaScript ta aytilga’nday NaN (Not a Number). “San bolmag’an” – bul hesh qanday sang’a layiq bolmag’an arnawli ma’nis. Bul sanlar u’stidne opeciya orinlanip atirg’an waqitta, ha’m na’tiyje san ko’rinisinde inam etilmegen hallarda payda boladi. “San bolmag’an” ma’niske tuwri keliwin isNaN funkciyasi ja’rdeminde tekseriw mu’mkin.

Tekstli Qatar

Tekstli qatar – bul bir ya’ki tirnaqsha izbe-izlik belgisi, misal ushin:

"Hello, world!"

""

"12345"

'Bul tekstli qatar'

"" qatari –bos. To’mendegi 2 o’zlestiriw ekvivalent emesligin aniqlaymiz:

MyStr=""

MyStr1=null

Birinshi jag’dayda MyStr o’zgeriwshinde tekstli qatar saqlanbaqta (bos bolsa da), ekinshisinde bolsa hesh na’rse.

Logikaliq mag’liwmatlar.

Logikaliq mag’liwmat tek 2 tu’rli tekst, yag’niy True ha’m False ti o’z ishine aladi. Bul ma’nisler 0 ha’m 1 sanlar menen baylanisli emes. Bul ma’nislerdin’ tiykarg’i obrazi salistiriw operaciyasi orinlanip atirg’an waqitqa qaratilg’an, ha’mde sha’rtli opeciyalar isletilgende de.

Aniqlanbag’an tipli mag’liwmatlar

Eger o’zgeriwshi dag’aza qiling’an bolsa, biraq og’an ele ma’nis o’zlestirilmegen bolsa, ol halda ol aniqlanbag’an tipke boladi. Misal ushin to’mendegi qatarda aniqlanbag’an tipke iye bolg’an MyVariable o’zgeriwshisi dag’aza qiling’an: