shalov_jogargy_umk_kz

эволюциясымен байланысты. Геодинамикалық зерттеулердің пәні болып: масса орталығында полюстер қозғалысы, Жердің бірқалыпты аиналмауы Жер қабатының деформациясы және литосфералық плиталар, теңіз және мұхиттардың деңгейі мен жаға сызығының өзгеруі, оның фигурасының және физикалық алқабының уақытша өзгеруі.

Осы уақытша геодинамикалық аспектілер геодезия жербеті және спутни астрономо-геодезиялық бағдарламаларды және гравиметриялық жұмыстарды өңдеуде анықтайтын фактор болып келеді.

Масса орталығында полюстер қозғалысы, Жердің бірқалыпты айналмауы, жер қабатының және литосфералық плиталардың деформациясы, теңіздердің және мұхиттардың жаға сызықтарының өзгеруі, дене массасының және Жер бетінің ауысуы, оның уақытша өзгеруі және фигурасы және физикалық алқабының өзгеруі, бұл негізгі құбылыс бастамасы, геодинамикалық зерттеулердің пәні болып келеді.

Планетарлы және региналды масса ассиметриясы Жердің бетінде және денесінде, гидросфера және атмосфера, ал тұрақты қозғалыста болады, Жер-Ай-Күн космостқы үшеулікте кеңісті-уақышалық гравитациялық бірбірнеықпалының өзгеруі Жер айналуының параметрлерінің өзгеруі және литосфералық плиталар Жердің өзтүрінде динамикасының инерция орталығына қатысады.

Жалпы геодинамикалық спектр көрінісі көпсалалы; планетарлы, барлық планетаға қатысты; регионды, континент шегіде болатын немесе литосфера плитасында болады; облысты, 1-3 мың км жағлынатын 50...500 км радиуста локальды.

Геодинамикалық көріністер ішкі және сыртқы болып бөлінеді, ал уақытша шкала бойынша – ғасырлық, ұзақ және қысқа периодтық, тұрақты (регулярлы) емес.

Қазіргі геодезияда негізгі объект ол Жердің сыртқы динамикасы оны мінездейтін параметрлер жербеті және спуттниктік астрономо-геодезиялық және гравиметриялық бақылаулар жолымен анықталады.

Жер көрінісінің ең мінезделетін жері бұл материктер және мүхиттардың планетарлық ассиметриясы. Онтүстік полюсте ең биік континент орналасқан– Антарктида, ал Солтүстік полюсте Солтүстік мұзды мұхит ауданына .теңТұнық мүхиттың айлығына (впадина) Африканың материкті бедері жауап береді.

Жер бедері экватор жазыққтығына қатынатсты ассиметриялы, 105о меридиан жазықтығында да шығыс ендігінде. Бұл меридиан жазықтығында жер полюсінің ғасырлар бойғы бағыттар анықталған.

Құрғақтың және мұхиттың планетарлық ассиметриясы, Жер бедері, гидросфера және атмосфера, тұраққозғалыста болатын Жердің өз айналуында планеталарыөқпалымен және Күн-Жер-Ай космостық жүйеде гравитациялық алқаб ауысады.

әдістерде өңделетін, жер қабатына және литосфералық плитаға берік баға береді. Аспан денелерін лазерленген өндеп және радионтерферометрмен бақылағанда Тұнық мхиттың литосфералық Евразияны қосқанда 7 см жылыңа құратынын, ал Солтүстік Америка мен

қырғыз бетіндегі Тян-Шань тауыныз көлденең жалпы сығылуы бойлық полюсте75-76° 13 мм/жыл жылдамдықпен жүреді.

Периодты түрде жаңартылған дәл нивелирлер Жер қабатының тігінен қозғалысын байқады. Алматы қаласындағы райондарға жер қабатының максимум тігінен қозғалуы 10 см/жыл тіркелген.

Жер интенсиві бойынша 400-1000жеті және сегізбалды және де10-15 тоғыз балдық жер сілкіністері болып тұрады, олар көлденең және тік қозғалыстармен жүріп отырады.

Жер динамикасы жер полюсінің қозғалыснан және оның аиналуының бір қалыпты еместігінен шығады. Жердің осьтік аиналуы кеңістікте өзгеруі өте үлкен.

Бірінші жақындауда үлкен жарты осьтің аиналуы кеңістікте өзгеруі өте үлкен Бірінші жақындауда үлкен жартыосьтің жылдық өзгеруі орнатылған а = -0,01м , полярлы сығылу

a = -1×10-9 м , Жердің орталық массасының ауысуы dr = 0.02 м/жыл. Полюстің ғасырлық

қарамастан бұл есептердің актуальдығы біздің кезде сақталып келеді.

Берілген есептерде планета бетінде құрастырылып және Халықаралық жер тірек жүйесінің координаттары (ITRF) дамылған, жербетіндегі тор пунктерде бекітілген мүмкіндігі бойынша бір қалыпты жер бетінде жайылған және жер қабатындаарнайы геодезиялық маркалармен фиксирленген. Берілген тор қазіргі кездегі геодинамикалық зерттеулердің бас талаптарын қанағатандыру керек: Жер бетіндегі фундаментальды

координат жүйесінің басы Жер орталығында қатысты ауысады.

Жер туралы ғылымда фундаментальды есептерді шешу кезінде оның қатарында жерсілікінісін анықтайтын жерді дайындау, облысты бөліп көрсету мүмкіндігі бөлу өте қажет, қозғалыс деформациясының жылдамдығының максимум өзгеруін байқауға болатындай.

Соңғы уақытқа дейін жер қабатының қозғалысынGPS бойынша өлшеу көбінесе көлденең құраушылар 6-7 күндік өлшеулер кезінде жоғарғы2-3мм дәлдікпен өлшенеді. Осы уақытта тік компонент7-10мм қателікпен өлшенетін еді. Тордың күндегі жұмысы IGS тор станцияларында тұрақты әсер ететін ол GPS спутниктік жүйесінің орбитальды

пунктерді есептейді, олардың 16 Россия территориясында және10 ТМД мемлекетінде орналасқан.

ITRF жүйесіндегі халықаралық жер есеп алу мониторингі, тектоникалық плиталар мониторингін қосатын, Жер айналу параметрлерін, GPS және ГЛОНАСС спутниктер қозғалысы;

Регионлады геодинамикалық торлар 100-1000 км өлшемімен.

Жер бетінің локальды геодинамикалық мониторингі, су деңгейі, вулкандар жұмысы және т.б. (тор өлшемдері 100 м болады).

Жер бетінің GPS көмегімен глобальды мониторингті халықаралық геодинамикалық қызмет көрсетулер орындалды(ХГҚ). ХГҚ 1993 ж құрылған, ол әлемдік түрақты торларды біріктіріп GPS спутнигінен бір торға құрады.

Қазіргі кезде 500дей негізгі станциялар және200 функционалды станциялар жұмыс істелді. Торлардың тығыздығы бір тегіс емес көбі Батыс Европада, АҚШ. Ресей территориясында екі станция бар –Менделеев және Иркутск.

Региональды және локальды тор монитторингімен бақылау әдетте циклдермен немесе үзіліссіз, немесе аралас технологияларымен жүргізіледі.

Циклдік бақылаулар алқабтық “кампаниялар”. Геодезиялық тор белгіленген уақыт арасында бірнеше қозғалу қабылдануларымен ауыстыру және бақылау күндегі бойынша орнатылған.

Үзілмейтін бақылаулар. Станция торын жалғастырылған уақыт арасында үзілісіз бақыланады. Глобальды масштабта дамитын GPS – торы жалпы жер шары жүйесінің есеп беріне доступты қамтамасыз ететін станция болады, Жер ориентирінде параметрлер және дәл спутникті эфимеридтерге. Региональды масштабта үзіліссіз мониторинг алқабты

түсірістерге базалық өлшеулерді жобалауды есеп беру жүйесімен байланыстырып қамтамасыз етеді. Мұндай торлардың екі мысалы Онтүстік-КалифорниялықGPS – құрамы Жапониядағы халықтық GPS массиві және тор. Бірінші тор Солтүстік-Америкада

және Түнық мұхит тектоникалық плитада активті қозғалыстағы ауданда орналасқан, екіншісі – орта арақашықтықпен 30 км болатын 1000 пункттен тұрады және Жапония территориясында жылдамдық станциясынан бақылайды.

Аралас геодезиялық өлшеулерАралас өлшеулерде алқап қабылдағыштары өзінің тұрған орнын жұмыс істеп тұрған массивке қатысты орындалды. Шет елдерде бұл технология MOST (Multimodal occupation strategy) атауын алған .

Региональды геодинамикалық торларға Орталық Европадағы геодинамикалық тор жатады. Ол 11 мемлекеттен 31 станцияны қосады. Оның 7 станциясы МГТтің глобальды торына кіреді. Бақылаулар 5-6 таулікті сенстар циклдармен интервал таспасы30 секунд болатын бақылауларда жүргізіледі. Пункттар арасы 300-500 км болғанда орта квадраттық қате станциядағы ендіке дәне бойлықты тәуліктік сеанста1-2 мм құрады, ал геодезиялық биіктіктерге 5 мм№

Локальды геодинамикалық торларды негізінен компанияларда көп мөлшерде құрады. Мысалы, мұндай тор Тюмен облысындағы Губкин торы бола алады. Тордың белгіленуі – тұрғылықты жрді эксплуатациялау процесінде Жер бетінің деформациясын бақылайды.

Біріншіретті есептері бұл станцианарлы емес Жердің фигурасын және физикалық алқабын зерттеу. Қазіргі кездегі геодинамикалық зерттеулер астрономо-геодезияда Жерді дамытудағы XXI ғасырдың перспективті бағыты болып келеді.

Негізгі: 1. [196, 227-233 ]. Қосымша: 10. [5-21].

Бақылау сұрақтары:

1.Региональды геодинамикалық торға мысал келтір.

2.Жоғарғы геодезия қандай геодинамикалық есептерді шешеді?

3.Спутникті позициялық жүйе геодинамикалық зерттеулерде қалай қолданылады?

4.Геодинамика қандай есептерді шешеді?

5.Геодинамикалық есептерді шешкенде қандай спутниктік жүйелер қолданылады?

15 дəріс. Техногендік полигондар, олардың міндеті және мақсаты. Техногендік полигондарда негізгі геодезиялық құрылыстар.

Геодинамиканың бір есебі болып берілгендерді алу мақсатында сейсмоактивті аудандарда жер қабатының қозғалысын оқу, ол қажет сейсмикалық ауа райына қауіпті.

Жер сілікнісін арнайы құрылыстарда орындайды, ол болжамдық геодинамикалық полигондар деп атайды. Геодианмикалық полигон –бұл мақсатты түрде таңдалған территория, оларда геодезиялық геофизикалық ккомплекстер бақыланып орындалады, олардың мақсаты Жер беті деформациясын анықтау болып келеді.

Жер қабатының қозғалысын қазіргі кездегі зерттеудің негізгі бөлімі геодезиялық әдістері оларды геодинамикалық полигондар да зерттеу болады. Үлкен масштабты территорияларға қарағанда бізде жер бітінің аз бөлігіне қатысты жерлерде бақылаулар орнатылған оларды әдетте активті разломы бар аудандар таңдалды бөлек геологиялық блоктарда сейсмоактивті облыстарда, т.б. геодинамикалық полигондар жоғарғы сапалы геодезиялық және геофизикалық аспаптармен жабдықталған, олар биіктікті жоғарғы дәлдікте өлшеуге мүмкіндік береді, кеңістік координаттары, гравитациялық және басқа алқабтарда қолданылады.

Геодинамикалық полигондар глобальды сұрақтарға да шешімдер ізденуде. ГДП жүйесі бірігу зонасы аралығында үлкен тектоникалық блоктарды үлкен детальдықпен негізгі тендецияның қозғалысын және олардың уақытта және кеңістітікте өзгеруін оқуды

биіктіктік нивелирлеу торларымен пункттерді бір координаттар жүйесінде алу үшін тұрғызады.

Жер сілкінісін болжағанда ГДП болжамы құрылады. Олар жерсілікінісі болатын кезде мағлұмат береді. Полигон контуры жерсілкінісінің жағдайы бойынша изосейст(тең

зерттеулердің толық комплексін жерсілкінісінің болжамының есептерін шешу мақсатында қолданады. Онтүстік және Онтүстік–Шығыс Қазақстан территориялары, Алматыны қосқанда ТМД ең қауіпті территориялар. Жер шарының қозлысын қазіргі замандағыдай үйрену, үлкен жерсілікністері және СДЗК бақылау методикасының жаңартылғаны Қазақстанда 1971-192ж Алматы полигонында басталды.

Региональды жобада аудан бірігу зонасында орталық солтүстік жар орналасқан, ең биік бөлігінде Заийлиский Алатай хребетіне оған солтүстіктен қосылған Чие тау арасында қыратынада және Алматымен территориясымен сәйкес келеді.

Полигон территориясы Алматы, Заилы, Борондай және басқа терең разломдармен күшті структуралар бірлікте құралды олар жоғарғы ретті разломдармен байланысты. Блоктарда жарылу жүйесі бар.

Алматы полигонының ерекшелігі оның жобалы және биіктікті торлары арнайы СДЗК

деформациялаулар.

Бақылау торларын таңдау қиын және жауапкершілігі мол , сұродақн полигонның бағдарламасы байланысты. Бақылау пункттері сейсмикалық зоналарда құрылуы керек, разломдардың қосында және өзінде, онда жер қабатының интенсивті қозғалысы жүргізіледі, ең көп градиент қозғалыс жылдамдығы бар жерлерде. Бақылау пункттері қоршаған ауданды толығымен мінездеу керек, яғни репрезентативті болу керек.

Полигонның нивелирлеу торы өзінде меридианалды трасса жүрісін ұсынады субендікті жүрістермен тұйқталған және12 полигонды құратын, 200 км2 алаңды жабатын. Тор 1967ж бастап нивелирленеді және 20 қайта өлшеулерден өткен.

Нивелирлі сызықтың жалпы сызылуы, Солтүстін Чие қыратынан Дмитриевка ендігінен басталып және оңтүстігінде кіші және Үлкен Алматинка өзендерінің ущельясы бойынша жүретін Медеу ендігі200 км құрайтын мұнда200 репер фундаментальды бекітілген. Нивелирлеу жұмыстары 1 класс бағдарламасы бойынша ЦНИИГАИК методикасының рекомендуциясыы бойынша жүргізімен.

Систематикалық бақылауларды жоғарградиентті тік қозғалыстар тұрғызған, оның қатарында сейсмикамен байланыс бар. Меридианалды бағытта сызылу сызығындағы нәтижелер қызық геодезиялық бақылаула жер қабатын полигон шегінде қозғалыстар жылылына 20 мм уақытта бір қалыпты берілген ол қозғалыстың орта темпін4-5 рет көтереді. Тік қозғалыстағы меңгерлілген тенциялар болып:Алматы қыратына оңтүстітікке бүгілуін және Зайлиский Алатау жоғарлауынабүгілген тауалдындағы үстіртте солтүстікке мегерілгендегі бүгімен.

Сызықты-бұрыштық тор сұлбасы тектоникалық блоктармен байланысты. Жобалы геодезиялық тор қабырғасы орташа7,7 болады, 21 пункттен туралы, 515 км2 ауданды жобады. Сызықты және бұрыштық өлшеулерден басқа ІІ классты нивелирлеумен және астроанықтаулармен қамтылған.

Сызық-бұрыштық тор 21 пунктті құрайды жалпы Чиі қаратының оңтүстік бөлігін алып жатыр, тау алдындағы бүгілген және Заилинский Алатау хребетінің прилавкаларын алып жатыр.

қабырғаларымен тұрғызылды. Олардың төбелерінің бір разломда, ал екеу-басқа жағында орналасқан. Олар дың өзаралық тұрақтылығын бақылау мүмкіндігі туады, ал ұзындықтың кішіреюі өз аралық жағдайынның дәлдігіне анықтайды.

Алматыдағы ГДП да көлденең бақылауларды үшін екі геодезиялық тортбұрыштың сызықты-бұрыштық торы қолданылған, олар Верненскі жерсілкінісіндегі эпицентрлік зонада орналасқан.

Бақылаулар көрсеткендей полигонның әр бөлігінде деформирлеу әртүрлі мінез береді. Бұл областармен маркіленеді және Алаты және Таулды разломдарғаприурочены, олар бойынша бұзу процесі жүреді. Бір зонаның бүкілі Алматы депрессиясының прогиб процессінің жалғасы болып келеді, ал екінші зонаның бүгілуі таулы үстірттің Заили Алатау етектерін көтеруден туындады.

Лаилы суларды шығару, басты мақсатта сумен қамту, сонымен қатар. Келтіреді. Мысалы Джакины доминасында лаилы суларды шығару22 жылда 4,4 м ЗП отырылуына әкеп соқты, Мексика аудандар қатарында соңғы 30 жылда төмендеу ЗП 6м дейін белгіленеді.

Полигондарды таңдаудағы талаптар:

1.Кен орны эксплуатацияда үлкен емес мерзім болу керек және күшті ұнай және және сулы горизонтарды иелік ету керек.

2.Кен орны аралас эксплуатирлеуден аумақ болу керек, арақашықтықтығы 40-50 км..

3.Үзілісіз эксплуатирлеу керек.

4.Кен орны территоиясы мүмкіндігі бойныша геодезиялық өлшеулерде орындауда ыңғайлы шарттарға жауап беру керек.

5.Мұнай кен орны зонасында мынаны сақтау керек эксплуатация нәтижесінде тығыздық орындарының пластары және жер бетінің төмендеуі мұнайды алғанда суды тартпай мұнай жүргізу горизонты.

6.Қатты пайдалы қазбаларды өндегенде геодезия полигондарының есбіне мына сұрақтар шешімі келеді, Жер бетінің төмендетуіне байланысты жерасты суларды тарту салдарынан.

Рекогносцировка процессінде камералды проект корректирленеді, ескі торлардың

Берілгендердің жетіспеушілігінен кенорны арасындағы арақашықтық және тірек реперлер соңында ілулі жүрістері бар, астыңғы жанадан құрылатын пластар. Тереңдігінде 6-8 кратқа тең деп алу керек. Бірақ барлық жағдайда 5 км болады.

Нивелир тор полигонында привязка қаралуы керек жұмыс істемейтін терең трубалар,

жүргізіледі. Аралас белгілердің арақашықтығы2 км аспайтын кен орны зонасының шегінде болу керек және сызықтарда4-5 км, осы зона шегіне кіретін фундаментальды реперлер бөлек полигондар торларының түйіндерінде, сонымен қатар радиалды сызықта

1)Мұнай кен орнының ауданы;

2)Сүйықтықтың жылдық қосынды алынуы (мұнай, су);

3)1 жыл үшінде еңделетін газ көлемі;

4)кен орнындағы су жерқойнау;

5)жоғарғы горизонттың тереңдінге жатуы;

6)мұнайға толық горизонт қалыңдығының эффектті қосындысы.

Сейсмокөрініс және ВДЗК жылдамдығының геофизикалық , өзге гидрохимиялық, гидрогеологиялық және әртүрлі үзілмейтін комплексті бақылаулар.

Қосымша: 10. [14-21].

Бақылау сұрақтары:

1.Геодинамикалық полигон термині нені білдіреді?

2.Геодинамикалық полигон болжамын талап ететін тандауды таныз.

3.Техногенді полигон таңдауындағы талаптарды атаңыз.

4.ГДП территориясында локальды және алаңды жобалық торлар қандай түрде құрылады?

5.Геополигон территориясында жоғарғы дәлдікті нивелирлеудің орындалу мақсаты?

Әдістемелік ұсыныс. Картада 4 ласс триангуляциялық пункттерді пайдаланып 1 разрядты триангуляциялық торды жобалау керек.

1 разрядты триангуляциялық звеноны қарап салмақтығын есептеу үшін, таңдалған звеноның кестесін 1:10 000 масштабта тұрғызуымыз керек. Транспортирмен өлшеп және үшбұрыштың жалғап тұрған бұрыштарының мәндерін жазып алу керек. Бірінші

пішіннің қарсы салмағын есептеп табу, сосын толығымен триангуляциядағы звеноның қарсы салмағын.

9 кесте. Триангуляциядағы звеноның қарсы салмағын есептеу.

Қарсы салмақтар мына формула бойынша есептеледі: бөлек үшбұрыш үшін Qi = 4/3Ri. Геодезиялық тәртбұрышқа кіретін немесе орталық жүйеге кіретін үшбұрыштар үшін Qi = 1.0Ri. Мына формуладағы Ri = dАi² + dBi²+dАidBi мұндағы dАi және dBi логорифмнің алтыншы таңбасындағы бірлікпен көрсетілетін, үшбұрыштағы бұрыш 1// өзгергендегі Аi және Bi бұрыштарының қосатын логарифмдік синустардың өзгертілуі. R өлшемдері үшбұрыштарды қосытын төмендегі көрсетілген кестеден тандалынады.

Негізгі : 5. [4-7, 18-21]. Қосымша : 11. [3-13].

Бақылау сұрақтары:

1.1:10 000 масштабтағы картада қандай класс МГТ көрсетіледі?

2.1 разрядты тірек маркшейдерлік жүйеде қабырғалардың ұзындықтары қандай?.

3.Триангуляцияда максималды және минималды бұрыштар қандай?

№2 лабораториялық жұмыс. Жобаланған тірек маркшейдерлік тордың қателіктерін алдын ала есептеу.

Әдістемелік ұсыныс. Соңғы нүктедегі қарсы салмақтың звеносын мына формуламен есептейді Q = SQi.

10 кесте – Ri анықтау.

Бағыт сызбасы

Лес

56º07'

Бригада

64º29' Бор

Клин

Әдістемелік нұсқаудағы тапсырма варианттарын ала отырып пункттегі бағыттың орташа шешімін және журнал өңдеудін орындау [16].

Журнал Пункт _________________ Прием ______________________

Дата ___________ t =________________ Погода _____________ Ветер _____________

Уақыт _____ч. ____мин. Көрініс________________ Изображение____________

Замечания _________________________ Наибольшее D (Л-П) = ____________

Пунтктің орта бағыттағы шығыу _________________

Алғашқы бағыт ____________________ 0º00' 00"