Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

дуудад хот өгә бәәцхәҗ, намаг хотан ирҗ у гиһәд шамдахла яһдмби?— гиҗ, Костя гейүрҗ дотран сансн болдг.— Өдрин дуусн кеер һанцхарн көдлҗ йовад ирхләрн, келн-амн уга күн мет тагчгар хотан уучкад кевтнәч. Уга, цааранднь иигҗ бәәҗ болшго. Эрт эндәс әрлх кергтә. Альдаран әрлхв? Шин һазрт ирхлә, бас түүрмд йовсиг медхләрн, әрвҗго юмнд харлад һазалцхах. Нег үүл һарһад хәрү орхла, яһдмб? Уга, тиигән одх хаалһ мөңкинд хаалһата. Дәкҗ одҗ болшго! Ода яахмб?— иим күнд тоолврта Костяг чееҗләрн ноолдҗасн цагт, Таня хувцинь уһасмн.— Мини хувц эн яһад уһаҗахмб? Нанд өр өвдәд уһаҗадг болхий? Өр өвдсн күүг нүдндән үзх дурм күрхш. Тегәд, Таняд генткн мини хувц уһах дурнь күрсн болхв? Медҗ авх кергтә».

Ил үгтә, шулун-шудрмг, чирә зүсәрн болвчн әмтнәс тату биш Таня түрүн үзсн өдрәс авн таасгдла. Дәкәд нам Танян дүңгә сәәхн күүкн уга болҗ медгдв.

«Нанла әдл андн күүнд эн кезәдчн дурлшго. Энүг селәнә көвүд цуһар гилтә дахҗ гүүцхәнәлм. Нам колхозин агрономин бийнь Таняд саната бәәдлтә. Тиигхлә, манла әдл улсиг өөрдхшго,— гиҗ Костя хөвәсн цөкрв.— Агроном көлән хуһлхин өмн, оңдан көвүд дуудсн бийнь одлго, нанла үүрлдг биләлхн. Эдн цуһар намаг зөрц агрономин көл деер мод унһав гиһәд, дурго болҗах бәәдлтә. Таняла яһад болвчн онц һазрт харһҗ цәәлһҗ өгх кергтә»— гиҗ эн шиидв. Таня хувцинь уһасна маңһдур өрүнәснь авн, Костян селгән ирәд, өдрәр көдлдг болв. Түрүн авгтан Таняла харһҗ күүнддг эвтә цагчн олдлго бәәв. Нег үдлә хотан ирәд ууҗаһад, Таня Левониха хойр күүндҗәсн үг зервк соңсв. Таня эндр асхн хәрлһтә гиҗ терүндән келв. Костя невчк эрт көдлмшән дуусад, бригадт ирәд, нүр-һаран уһачкад, селә ордг хаалһин амнд Таняг күләв. Тернь бүрүлин гегән тасрлһнла трактористнрин кесн көдлмш кемҗәлҗ дуусчкад, бригадт ирҗ тооһан кеҗ авад, зөвәр ора, һазрт харңһу буучксн цагт хәрхәр һарв.

Таня хаҗудан хәләхдән харңһуһас әәһәд, нүдән аньчкад, иҗлдси хаалһарн совр-совр гиһәд гүүһәд йовна. Болв һурвн дууна һазрт зогслго гүүҗ болшго. Хотхр һазртнь орҗ ирхләрн, гүүһәд, өндрт һарч ирхләрн, тедүкнд улң-улң гисн селәнә һалас омг авад йовна.

Генткн өмн бийднь хаалһ деер архлзсн баран үзгдхлә, йирин хурдар йовлһнд цокҗ йовсн Танян зүркн, өрчәрнь алхар цоксн мет цокв.

Хәрү хәрн гихлә, хол болад, уралан йовн гихлә, өмнк баранасн әәһәд,

241

тотхад зогсв. Өмнк барань бас зогсчкад, тосад өөрдв.

—Таня, бичә ә, бив!—гисн Костян ду соңсад, Таня, күн харһснд байрлад, тогльх дурнь күрв.

—Харңһу сөөһәр хаалһ деер шулм кевтә ю кеҗәхмч?

—Чамаг күләһәд зогсҗанав.

—Нанла юн кергтәвч?

—Харңһуд әәх гиһәд, гертчн күргхәр.

—Тиим цаһан санан чамд бас орну?

—Ордг болад чамаг күләҗәхгов.

Хоюрн зөвәр удан тагчг йовчкад, Костя эклв:

—Тиигхд мини хувц яһад уһах дурнчн күрв, аль нанд өр өвдвч?

—Генн сурвр энчн. Өр өвдх бичкн күүкд бишч тиигтлән, йириндән киртә бичә йовтха гиһәд уһалав.

Дәкн кесгтән тагчг йовцхав. Хоюрн чигн юунас авн күүндврән эклхән медҗ чадлго йовна.

—Дәкәд би чамд бас цәәлһҗ өгхәр седләв...

—Кел. Соңсҗанав.

—Тиигхд би агрономин көл деер зөрц мод унһасн угав. Зеткрин үүл болад, һарасм алдрад унҗ одв.

—Чамаг цәәлһлдән угаһар Адуч Очирович эврән бийнь меднә.

—Ю меднә?

—Чамаг зөрц эс унһасичн.

—Үнәрий? Тегәд тадн нанд юңгад дурго болад бәәцхәвт?

—Түрүн авгтан бидн чамаг зөрц агрономиг алхар деерәснь мод унһасн гиҗ санҗалавидн. Зуг Адуч Очирович маниг больницд одад, ухаһан келхләмдн, өмнәсмдн уурлад алн гив. Костя гем уга, зеткрин үүләр алдчкв. Алхар седсн болхла, толһаһар харһулад өгх билә гиһәд, маниг иткүлв.

—Тадн юңгад намаг зөрц унһасн болх гиҗ харлвт?

—Чи тер өрүн Адуч Очировичәс өшәһән авхв гиҗ эврән келҗлмч.

—Цуһар кү сурһхар седәд, агрономиг му келвч гиһәд дәврлдәд бәәхләнь, һацад келчкләв.

—Чини муңхг һацанчн хәрү бийичн зоваһад йовна. Ур — бий:

зовадм, уул — мөр зовадм,— иигҗ Адуч Очирович келв.

—Чи терүнд дуртавчи?

—Юңгад тиигҗ сурнач?—гиҗ Таня уурлв.

242

—Хойр үгин хоорнд даңгин Адуч Очирович гисн бәәнәч. Тегәд келҗәнәв.

—Терчнь ухата, цаһан саната күн. Тегәд би ахларн әдл күндлнәв. Терүнәс ю болвчн дасҗ болхмн. Дәкәд чамла әдл генн үг кезәдчн келхш,— болад, Таня Костяг даларнь ташв.

Тиигәд күүндә йовҗ, хойраннь зүркнднь хурсн нимгн мөсн хәәлҗ, нег-негән итклцв. Костя чееҗднь чимкүр мет атхгдҗасн киләсән күүкнд һарһҗ келхәр седв.

—Эх, Таня, Таня! Адуч Очирович ухата, цаһан седклтә, сән болхнчн биз. Зуг нанд бичә өөл! Би күүг сән медәд уга бәәҗ, чамаг дөңнҗ чадшгов. Болв мини үзсн зовлңла тер харһсн болхла, тер бас нанла әдл болх бәәсн биз? Кен медхв?

Тиигәд Ленинградт бәәснәсн авн энд ирсн өдр күртлән үзсн зовлңган Таняд келҗ, хуучн дәәрән хучлсн әдл болв. Зәрм улс дотрк зовлңган күүнд келәд, тернь соңсад, седклинь хувацхла, ээм деерк күнд ацаһан хайсн мет амрна. Костян бүкл җирһлиннь туршарт оньгта, сәәнәр соңссн күнь, Таня болв.

—Чини эцкчн хортн биш. Чи терүгән олҗ авхч. Экчнь зөрмгәр

ноолдад, герой кевтә үкснчн болх. Хәәх кергтә. Адуч Очировичд келхмн. Тер дөң боллго бәәхн уга. Ирхләнь, чамаг эс келвчн, би келнәв.

Эдн селәнд күрәд, Танян герин һаза сууһа суутл, дорд бийәс өр шарлад, богшурһас җиргәд ирв.

Костя тиигәд нег сө биш, наснаннь туршарт ормасн бослго Танян өөр суух саната. Болв өр цәәһәд, зөвәр холын баран үзгдәд ирв.

— Бригадт харһтл!—гиһәд, Танян һар чаңһур атхчкад, ухаһинь меддг иньгән олҗ авсндан байрлҗ, у ишкмәрн бригадан орад һарв.

Тер асхнас авн Костя күүнд таньгдшго болв. Негчн модьрун бузр-азр үг келдгән уурад, оньдинд тиньгр, әмтнлә хөкрлдг болад, өдрин дуусн трактор деерән көдлн йовҗ, ду дуулснь соңсгддг болв. Энүнә оңдарсна учринь меддг көвүд дотран байрлцхав. Зуг шогч Белоконь Андрей зәрмдән шүвтр үг келәд наадлхар седхләнь, урднь босад ноолдҗ оддг Костя, ода хәрү бийләнь хөкрләд, дөгдг болв.

Урднь өдрә норман әрә гиҗ күцәдг Костя ода күсдундур норм күргәд бәәв. Терүгинь түрүн болҗ Таня медв. Тегәд, буудкин өөр, һазрт булата соцдөрлдәнә доск Костян нерн тус эзлгч орм гидг графаднь цердәр бичсн негн, эс гиҗ хойр гидг хөөһдго болв.

243

—Чамаг бичкн күүкдин герт бәәхд, ода бийнь баахн гиһәд, экинчн тускар сәәнәр келсн уга болх. Немшнр экичн алдгарн, теднд ик му юм кесн болҗана. Тиигхлә, эн һанцхн көвүнь экән ю һарһад, альд йовад немшәс алулсинь медҗ авх зөвтәч. Чини келсәр болхла, эцкчнь хортн биш. Хар гөрәр үүллә харһснчн болх. Тендәсн сулдчкад, чамаг олҗ чадлгочн бәәх. Кен медхв. Адуч Очировичд келх кергтә. Эк-эцкән олҗ авхдчн дөң болх гиҗ меднәв,— болад, Таня Костяг иткүлв. Тегәд Адучиг больницәс һархлань, келх болҗ шиидцхәлә.

—Зогс! Күләҗә!— гиһәд, Таня трактор күцҗ ирәд, хәврһднь зерглхлә, Костя машиһән зогсав. — Әрә гиҗ күцв чамаг, тиим хурдар трактор көөдви?—гиҗ, тракторин цев тавг ишкҗ, машин деер һарв.

—Би трактор көөҗәхшлм! Машинә бәәсн чидлинь бүклднь олзлх кергтә. Сәәнәр асрад, цаг-цагтнь ясад бәәхлә, машин шулун йовсар эвдрдмн биш.

—Тиигхлә, намаг тер зах күртлнь күрг.

—Чамаг тер зах күртл биш һазрин зах күртл күргәд йоввчн мууршго биләв.

—Костя, Адуч Очирович эндр ирхмҗ.

—Сән.

—Чи нанд өгсн амн үгән мартсн угайч?

—Уга. Чамла күүндсн үг болһнан кезәдчн мартшгов.

* * *

Олуйск района күцәгч комитет болн партин райком хамдан хойр давхр чолун герт бәәнә. Деернь партин райком эврәннь әңгстәһән, дорань күцәгч комитет эзлҗәнә.

Эн гериг эргүләд штакетиикәр кечксн хаша һатц дөрвн бахнд углад суулһчксн ут төмр рельсмудт нидн җил күртл хургт ирсн колхозин ахлачнр зерглүләд, мөрдән уйчкцхадг бәәсмн. Эндр эн мөр уйдг ормин өөр негчн мөрн үзгдхш. Зуг көк, ноһан, оошг, күрң болн гилвксн чилм хар «Победа» машид, уйчксн мөрд мет зергләд зогсҗана. Тедүкнд нашрар бүркәтә газикмүд чирәтн сәәхн болвчн, чидлтн манас тату гисн бәәдлтәһәр салу зогсҗацхана. Хаҗуднь шофермуднь хошад-һурвадар баглрад күр кеҗәцхәнә.

244

Күцәгч комитетин ут коридор дотр энд-тенд баглрлдад, колхозин ахлачнр, совхозин болн МТС-н директормуд ик дәврлһнә өмн фронтын штабд ирсн дәәнә частьсин командирмүд мет нег-негнәннь чидл сөрҗ, сүв-селвгән күүндҗ, дамшлтан хувацҗ, кень болвчн нерән һуталго сән кевәр, өмннь бәәх төрән күцәхәр седцхәв.

Района өргн теегәр урднь эн һазрт үзгдәд уга урһц болҗана. Ә-чимән уга тег хойр-негн хонгас машидын мотормудын дууһар, ниргсн әмтнә әәһәр дүүрч, эмнг һазрин түрүн урһц хурагдхмн.

Эң зах уга орн-нутг эн теегин урһц хуралһнд бүклдән орлцҗана гиҗ келҗ болхмн. Кубань, Ставрополь, Украин талас төмр хаалһин станц дүүрәд ирәд зогсчксн комбайнермуд комбайнстаһан, Ярославль, Москва, Воронеҗ нань чигн балһсдас буудя зөөхәр эврәннь машистәһән ирсн шофермуд балһсна уульнцд дүүрң.

Балһсна өмн бийд, һолын амнд цаһан палатксан татчксн цергин салдсмуд командирмүдтәһән бас белн бәәцхәнә.

Промышленн ик балһсдас станоксан үүрмүдтән даалһчкад, ирсн көдлмшч баһчуд бас ниргҗәцхәнә.

Ут коридорин нег шуһуд Глотовск МТС-ин директор Светлов эврәннь МТС-ин медлд бәәх тавн колхозин ахлачнрта болн Адучла зогсҗацхана.

—Танахс гектарин кедү центнер өгхәр бәәнәт?

—Бидн гүртмдән гектарин хөрн тавад центнер өгх гиҗ медҗәнәвидн. Эмнг һазраснь болхла, һучн тавн-дөчн центнер дун уга һархмн,— гиҗ Адуч Светловд хәрү өгв.

—Кедү комбайн кергтә?

—Комбайн болһнд һурвн зун гектар зура өгсн бийнь һучн тавн комбайн кергтә. Мана тооһар болхла, комбайнс ток күртл буудя зөөх яршгта эврәнмдн җирн тергн деер, адгтан хөрн автомашин кергтә,— гиҗ Шестаков герчлв.

—Тиим дала машид танд өгшго. Ташр деернь элеваторур государствд буудя зөөх кедү машин кергтә болх. Адгтан комбайнас токур буудя зөөлһиг эврәннь көлгдәр зөөхин арһ хәәх кергтә. Тана тооһар болхла, колхоз болһнд неҗәд автоколонн өгхмн болҗана,— гиҗ Светлов сурвринь хәрү цокв.

—Тәрән дегд нигт болчкад, буудянь йир ик умшта. Эндр өрүн бидн нег комбайн тәрәнд орулад хәләввидн. Әрвҗго йовчкад, бункернь дүүрч

245

одв. Терчн токд күрәд хәрү иртл, дәкн дүүрх. Манд тиим дала машид өгшгонь ил медгдҗәнә. Миниһәр болхла, участк болһна өөр цаг зуурин токмуд кехмн. Дәкәд буудя зөөдг мөрдиг үд күртл көдлгчкәд, үдин хөөн оңдан мөрдәр сольх кергтә. Эс гиҗ өдрин дуусн көдлхлә, мөрд даашго. Тер җирн тергн деер эврәннь тавн маши немәд, деернь тавн машин комбайнас буудя зөөлһнд ирсн машидәс тәвхлә, күрх гиҗ меднәв. элеваторур буудя зөөлһнд адгтан һучн машин кергтә,— гиҗ, Адуч эврәннь седклән келв.

—Района күцәгч комитетин ахлачин кабинетд Темников, райплана ахлач эвтәкн цогцта, өрәр орад, өрчәр һарч одх бәәдлтә дөч һарсн наста, бичкнднь һарсн цецг гемин үлдл цоохр чирәтә Сергиенкота, фронтын командующ штабин начальник хойр кевтә, районд ирсн техник болн көдлмшч улсиг колхозмудар, совхозмудар дигләд, хуваһад бәәнә.

Ода деерән эн кабинет йосн фронтын штабла әдл. Оңдан краймудас болн эврәннь дотр-дундк техникән болн әмтиг эн хойр күн сән экономическ диг кеһәд, чикәр эврәннь эдл-ахустан хувахла, эмнг һазрт урһсн байн урһц һару угаһар, цаглань хурагдҗ амбарт орхмн.

Тегәд эндр эн ик төриг хаһлҗ, эдл-аху болһна дуту-дундынь йилһҗ, дөң болхин төлә района күцәгч комитетин күүрт орлцтха гиҗ, колхозин ахлачнр, совхозин болн МТС-ин директормудыг дуудулсмн.

—Машидыг яһҗ хувахм? Колхоз болһндый, аль МТС-мүдәрий?— гиҗ Сергиенко сурв.

—МТС-ин һардачнриг игнорировать кеҗ болшго. МТС-ин директор колхозмудтан эврән хуваһад өгтхә. Зуг чи ман хойрин төр — МТС-мүдәр хувах.

—МТС-мүдәр хувачксн бәәнә.

—Тиигхлә, кел нааран,— гиһәд, Темников эврәннь столын татдг яршгас блокнот һарһҗ авб.— Кел. Глотовск МТС-т кедү автомашин?

—Зун хөрн.

—Ик биший?

—МТС-мүдин тәрсн тәрәнә аһуһар хувалав.

—Цааранднь кел. Каширск МТС?

—Зун тәвн хойр. Эднә тәрә тәрсн һазрнь ик. Дәкәд эдл-ахуснь балһснас ууҗм.

—Медгдҗәнә. Цааранднь. Соболевск МТС?

Сурвр, хәрү чилснә хөөн Темников келв.

246

— Йир сән. Бичәд авчкв. Удлго хурган эклхмн. Зуг одак тәрә хуралһна болн буудя государствд өглһнә зураһан мини келсәр чикләд авад ир. Краяс ирсн зураһар болхла, немүртәһәр өгх кергтә. Тер немүрнь мана резерв болх.

Сергиенко һарч одв. Терүг йовсна хөөн хавтхасн альчур һарһҗ авад, күзүнәсн чиихлтсн көлсән арччкад, стол деерк календарян хәләчкәд ухалв:

«Эндр одак «Победа» колхозин агрономиг бас дуудулсн биший. Терүнә туск төр эн хург деер тәвәд керг уга билә. Материалнь прокурорт бәәх, тедн бийснчн кеҗ чадхмн. Болв зәңг-зә угаһар терүг түүрмд суулһснас олз иршго. Дигтә эн ик кампаня өмн терүг догшн засгла харһулҗахинь цуһараднь соңсххла, наадкснь күцәгч комитетин ахлачин өмнәс хәрүцдгән уурч, государственн зура эс күцәхләрн, бас энүнлә әдл засгла харһхан медцхәх. Эн хургт соңсхснь йир сән болхмн. Әмтн шидрә үрҗәцхәнә! Бийәснь ах көдлмшт бәәх күн заавр өгхлә, уга, миниһәр болхла, тиим биш, иим гиһәд, күүнә келсн үг хәрү цокцхана. Глотовск МТС-ин директор Светлов бас дегд серкәсн күн бәәҗ. Кедү дәкҗ мини өгсн заавриг күцәлго, эврәһәрн кеҗәнә. Деегшән зарһ бәрхлә, терүг дөңннә. Хату гидг цаг болад бәәв. Урдк җилмүдт болхла, келсн хөөн болдг бишв. Эс күцәхлә, зарһла харһулчкхд, эс гиҗ көөһәд һарһчкхд амр билә. Ода болхла, МТС-ин директор биш, адг колхозин агрономиг һарһна гидг җаңһрта төр болҗана. Гем уга, ода бийнь мана чидл терүнд күрх! Сапрыкин дун уга үүллә харһулҗ болхмн гиҗ келлә. Намаг һанцхн дөңндг күн тер. Сән. Райисполкомин ахлачин заавр эс күцәхләрн, би бас иим засгла харһхв гиҗ Светлов санх».

Стол деер бәәсн телефона трубк авад дуудв;

— Алло! Намаг Сапрыкинлә ниилүлчктн... Алло! Дмитрий Николаевич, менд! Сән. Ханҗанав... Дмитрий Николаевич, одак агрономин туск материалчнь яһла? Больницәс һарчкҗ терчн. Бидн дурта цагтан суулһҗ чадҗанавидн. Зуг эндр хургт әмтнд соңсххмн гиҗ медҗәнәв. Терүг соңсххла, наадкснь тиим йовдл һарһхн уга. Тиим...

тимм... хург эклхлә, би чамд үг өгнәв. Чи ахрар ямаран үүл һарһсинь, ямаран засгла харһхинь келчк. Болснь тер. Сән. Чамаг ирхлә, хурган эклнәвидн.

247

Темников столын барун өнцгт бәәсн бичкн хар кнопк һариннь эркәг нәрн дархла, тенд хораднь электрическ хоңх җиңнсн әәһәр, сегләтр күүкн үүдәр шаһав.

—Валя, цаадк күләҗәсн улсчн нааран ортха. Әмтн нирглдәд, орад ирцхәв.

—Нааран өөрдәд сууцхатн. Энд зә бәәнә,— гиһәд зәәһинь олҗ суулһв.

—Күцәгч комитетин члед цуг ирцхәвү? Цуһар ирсн болхла, сән.— Темников ормасн босв.— Үүрмүд, эндр бидн тадниг, колхозмудын ахлачнриг, совхозин болн МТС-мүдин директормудыг дуудулхларн, тәрә хуралһна кампаньд яһҗ белн болситн медҗ, ямаран дуту-дундс эдлаху болһнд бәәхинь соңсҗ, дөң болхар наар гиләвидн. Тәрә хуралһна кампань эклчкхлә, кендчн хург кедг цол уга. Дәкәд мана парть эмнг һазрин урһц хурахд дөң болхар дала техник, кесг көдлмшч әмт промышленн балһсдас илгәсн бәәнә. Эндр эн келгдсн төрмүд цуг хаһлгдх зөвтә.

Зуг һоллгч ик төрәс урд нег баахн соңсхвр танд келчкхәр седләвидн. Эн төр хургт келгдшго зөвтә билә. Болв мана һардгч көдлмшт бәәх улсин зәрмснь медә бәәҗ, советин йос эвдм, цааҗла харһм буру һарһцхана. Наадк улс бас тиим эндү бичә һарһтха гиһәд, бидн таднд соңсххар шиидвидн. Терүнә тускар мана района прокурор үр Сапрыкин Дмитрий Николаевич танд соңсхвр кех.

Сапрыкин ормасн босад, хавтхасн цаһан альчур һарһҗ авад, козлдуран арччкад, нүдндән зүүһәд, кабинет дотр бәәсн улс эргүләд хәләчкәд эклв:

—Эн суусн улс дунд «Победа» колхозин агроном Бораев бәәнү?

—Бәәнә!—гиһәд, үүдн хоорнд суусн Адуч босхар седхлә:— Суутн! Суутн!— гиһәд, һаран заңһв. Нүдндк козлдуран һарарн чиклчкәд, хоолан ясад келв:

—Үүрмүд, мана государствд ямаранчн көдлмш зураһар кегдҗ күцәгддгинь тадн цуһар меднәт. Тер төләдән капиталистическ орннутгудас бидн деервидн. Терүг тадн цуһар политэкономас медцхәдг болхт. Мана государственн закаһар зура деерәс авн дорагшан кегддг зөвтә. Ахрар келхд, Москваһас ирсн зура крайд„ краяс районд, районас колхозд. Юңгад гихлә мана государственн зура централизованн кегддг зөвтә. Эн закаг эвдх зөв кендчн уга, Нам мана района күцәгч комитетин

248

ахлач, мана күндтә Семен Семеновичин бийднь тиим зөв күн өгсмн биш. Зуг тиим зөв кен бий деерән авсн гиҗ медҗәнт? Минь тер үүдн хоорнд суусн «Победа» колхозин агроном Бораев! Государственн зураһар «Победа» колхоз энҗл хойр зун гектар зарм тәрх зөвтә бәәсмн. Агроном Бораев, колхозин ахлач уга цаг олзлад зармин ормд далн гектар эрдньиш тәрҗ. Соңсҗант, эрднь-иш гиҗ дәкн нег давтҗанав! Эрднь-иш мана һазрт урһшгоһинь агроном биш, бичкн күүкдин бийнь медцхәнә. Эрдньиш дулан һазрт урһдг культур. Мана бәәсн һазр тадн медцхәдг болхт,

Кубань, Ставрополь, Крым биш — Сивр.

Та соңсҗант, Бораев, энтн Сивр! Сиврт эрднь-иш урһшгоһинь та, агроном күн, меддг болхт. Медхлә, ямаран ухаһар тиим йовдл һарһснтн медгдҗәхш. Болв бидн дарунь ухаһитн тәәлхвидн.

Цааранднь Бораев хойр зун гектар һазрт цугтаднь эрднь-иш тәрхәр седҗәсинь Семен Семенович дигтә цаглань одҗ зогсаһад, үлдсн зун һучн гектартнь зарм тәрүлсмн.

—Өңгәр зарм тәрүләд, һазр үрәлһҗ!— гиҗ гер дотр суусн улсас негнь келхлә, Темников стол деер бәәсн графиг карандашар цокад келв:

—Үр Месяцев, үг келх зөв танд өгсн угав. Цааранднь келтн, үр

Сапрыкин!

—Мана государств эмнг һазр олзллһнд дала мөңг һарһад бәәхләрн, көлднь туша болҗ оралдад, антигосударственн үүл һарһсн улсиг засгин ик цааҗла харһулх зөвтә. Тегәд эн күүг зарһд өгчәнәвидн. Хөөннь иим үүл һарһсн күүг әрвлшговидн,— гиҗ келн, Сапрыкин ормдан сууһад, көлсән арчв.

—Тер һазрт зарм эрднь-иш хойрин алькнь сәәнәр урһҗахинь прокурор үзсм, аль угав?— гиҗ үүдн хоорндас Месяцев дәкн сурв.

—Сурврт хәрү өгчәнәв,— гиһәд, Сапрыкин ормасн босв.— Альк культурнь сәәнәр һарчах, мууһар һарчахинь би хәләшчн угав. Мини һарт государственн зура күцәхд Бораев харш болсинь илдкҗәх цаасн бәәнә. Тиигҗ кесән Бораев эврәнчн нууҗахмн уга. Тер учрар, антигосударственн үүл һарһснднь, бидн цааҗла харһулх зөвтәвидн.— Тер ормдан суув.

—Нанд үг өгтн!— гиҗ Месяцев һаран өргв.

—Юн кергтә, келтн!— гиҗ ахлач зөв өгв.

—Үүрмүд, эн прокурорин келсн эрднь-ишәг бидн, Глотовск МТС-т ордг колхозин ахлачнр, тавн хонг хооран одҗ хәләләвидн. Кемрҗән колхоз болһн тиигҗ эрднь-иш тәрсн болхла, цань уга гидг шимтә силос

249

малдан белдх биләвидн. «Победа» колхозин далхн гектар һазраснь үвлин дуусн малднь күрх силос белдҗ болхмн. Адгтан гектарас хойр зун центнер үсн орад, буудянь борлад бәәсн эрднь-ишән шимтә көк урһмл һархмн. Миниһәр болхла, Бораевиг цааҗла харһулх биш, ордеи өгч болхмн. Юңгад гихлә мана Сиврин шүрүн һазрин бийднь эрднь-иш тәрҗ, урһаҗ болхиг манд медүлҗ, дамшлтан хувацҗана,— гиҗ Месяцевиг келхлә, Темников ормасн уурта босв.

—Үүрмүд, эн хургт «Победа» колхозин агроном Бораевин цааҗла харһулгдм буру таднд соңсххларн, хөөннь күн тиим антигосударственн йовдл бичә һарһхта гиһәд келҗәнәвидн. Эн төриг хургт зөвчләд керг уга. Прокурор эврән негинь олх. Тегәд, йосн һол төртән орҗ, күүндврән эклхмн гиҗ медҗәнәв.

—Чиләхәстн урд түрүн төрәр нанд келх нег цөөкн үг бәәнә!— болад, Светлов ормасн босв.

—Би тер төрәр дәкҗ үг күүндәд керг уга гиҗ келләлм. Дәкәд ямаран үг бәәдв?

—Келтхә, келтхә!— гилдәд, цуһар нег дууһар хәәкрлдв. Ут стол эргҗ суусн күцәгч комитетин члед бас келтхә гицхәв.

—«Победа» колхозд ямаран сән эрднь-иш урһсинь үр Месяцев

келчкв. Би терүг давтхар бәәхшив. Зуг мини деернь келхәр бәәхм зун һучн гектар һазрт тәрсн зарм һарсмн уга, һазран үрәҗ. Үр Бораев догшн кииттә, ахр хаврта Сиврт эрднь-ишәг элдү сәәнәр урһаҗ болхмн гиҗ манд иткүлв гиҗ келх кергтә.

Җил болһн малдан шимтә хот белдҗ чаддго мана колхозмуд эрдньиш тәрдг болхларн, уурхан саң олҗ авснла әдл болхмн. Миниһәр болхла, ямаранчн төриг государственн кевәр кехәр бәәх саната колхозин ахлачнр, МТС-ин, совхозин директормуд болн района һардачнр эн прогрессивн ик урһмлта культуриг өргәр тархах зөвтә. Эн хургт орҗасн һардачнриг «Победа» колхозин эрднь-иш хургин хөөн йовҗ хәләтхә гиҗ сурҗанавидн,— Светловиг тиигҗ келхләнь, Темников стол деер бәәсн уста графинән карандашар җиңнүләд, хойр нүднь цус гүүҗ улав.

— Үр Светлов, альд бәәхән медх кергтә! Энтн анархий биш, района күцәгч комитет. Күцәгч комитет кенд, ю үзүлхән эврән меднә. Та мини ормд суусн цагтан әмт командлад бәәтн!

250