Ալիշան Ղ., Շիրակ

Ի Հոգեվանքս . . . . յառաջնորդութեան հաւր Գէորգայ տարին Եգ պատարագ …

Յայլում արձանագրի վերծանի Վարդան անուն [1].

[1]             Ըստ տեղագրողին ( Արարատ, Գ. 46) « Ի Տէրութեան … Տէր Վարդան … Տէր Եծ »:

 ՉԸՐՓԸԼՈՒ ԵՒ ԿԱՄՈՒՐՋՆ

Երիւք մղոնոք ՚ի վերայ, ՚ի Մ. Շիրվանճուգի կայ Պօղազ-քեռեն գեօղ Հայոց իբր 40 տանց, ուր ագաւ երբեմն Ժիլ գրապետ կայսեր Ռուսաց ( յ՚ 8 հոկտ. 1856). ունի նորաշէն եկեղեցի վայելուչ յանուն Ս. Աստուածածնի: Յորմէ կիսաժամաւ հեռի ՚ի Հ. Մ. Մօլլա - կեօկչէ. իսկ ՚ի սմանէ երիւք մղոնոք վերագոյն ՚ի Հ. Սիվրիպաշ ( կամ Սարիպաշ ). իբր քառորդաւ ժամու ՚ի Հ. յետնոյս ` Սունկուրլու առ գետակաւն. եւ իբր երկու մղօնօք յարեւելս կոյս երկոցուն յետնոյ գիւղիցս կայ աւերակ գեղջ միոյ Աշաղալի կոչեցեալ. յորոյ Հր. եւ իբր երիւք մղոնոք յարեւմտից Արդիկայ ` Արմուտլու ( Տանձուտ ) գիւղ, եւ Աշաշլը աւերակ, յընդարձակ միջոցի երկոցուն գետակացն, որք սակաւուք ՚ի ստորեւ Սունկուրլեայ ՚ի հիւսիսոյ կուսէ միակցին, եւ խառնուրդն խաղացեալ ընդ արեւմուտս հիւսիսախառն ` անկանի յԱրփա ըստ վերոյգրելոցս: Մերձ ՚ի բերան անդր ՚ի հարաւոյ կուսէ հպագոյն եւս յԱրփա ` կայ Դահարլը գեօղ, ուր եւ պահակատուն Ռուսաց, երկու մղոնաւ յարեւմտից Գարագիլիսէի:

Խաղալով արդ ըստ ընթացից գետոյս Արփայ եւ Ախուրենոյ ՚ի վայր, ընդ հարաւ արեւմտախառն, առաջին գիւղ եւ պահակատուն յետ Դահարլեայ է Պայանտուր, որ կիսաժամաւ եւեթ հեռի կայ ՚ի Շիրակաւանէ կամ յԵրազգաւորաց յայնկոյս գետոյն, ուրանոր ՚ի սկիզբն պատերազմին ընդ Օսմանեանս յամի 1877 յամսեան ապրիլի, Ռուսք արկեալ կամուրջ անցին յարեւմտեան Շիրակ, առաջնորդութեամբ Լոռիս Մելիքով զօրապետի: Ի Հր. սորա եւ սակաւ մի հեռի ՚ի գետոյն ` Քելալի, յորոց Մ. Հ. կայ միւս եւս պահակատուն Ռուսաց. իսկ յարեւելից կողմանէ մղոնաւ հեռի ` Գափուլու: Երկու մղոնաւ ՚ի Հր. Քէլալեայ առ գետեզերին ` Թավշան - ղըշլախ, ուր իբր 100 տունք Հայոց: - Երկու մղոնոք եւս ՚ի Հր. սորա ` Ղազարապատ, ուր դարձեալ պահակատուն, Յարեւելից կուսէ երկոցուն սոցա, միոյն ընդ Հր. եւ միւսոյն ընդ Հ. իբր փարսախաւ հեռի ՚ի նոցանէ ՚ի ստորոտս լերին միոյ ` Սուֆանվերտի գիւղ, կամ Սըվանվերտի. յորոյ Մ. Հր. ամբառնայ Գզըլ տաղ լեառն 5550': - Մերձ ՚ի Ղազարապատ յԵ. Հր. իբր կիսաժամաւ եւեթ հեռի կայ ամայացեալ գիւղն Գարապուլագ ( Սեաւ աղբիւր ). եւ ՚ի սորա Հր. երկու մղոնաւ հեռի Պապուրլու գիւղ հայաբնակ, Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ. նոյնքան եւս ՚ի Հր. Պապուրլեայ ՚ի ձորամիջի լերանց Խրըխ կամ Ղօրաղ գիւղ, յոր անուն կոչի եւս շուրջ սահմանն ամայի, յորում ամբառնան լեռնակք եւ բլուրք, եւ մին ՚ի Հ. Մ. Խըրըխայ ` կոչի Գըրք կամ Խրըխ թեփե: Մղոնաւ հեռի ՚ի լեռնակէս ՚ի Հր. Մ. կուսէ եւ մերձ յԱխուրեան ` Աղին գիւղ յիշեալն յարձանագրի Մակարայ վանից, ուր Դանիէլեանց այգիքն էին. այժմեան եկեղեցին Հայոց կոչի Ս. Յակոբ: - Ի սմանէ մղոնաւ եւ կիսով հեռի հանդէպ խառնրդոց Մաւրիկայ գետոյն յԱխուրեան ` կայ Ղեղաճ գիւղ. նոյնքան եւ ՚ի սմանէ հեռի առ գետեզերբն Չըրփըլու մեծ գիւղ Հայոց. Ս. Սարգիս եկեղեցեաւ, եւ պահակատուն. առ որով կայ կիսաքանդ կամուրջ հնաշէն միակամար 32 Չ. լայն բացուածով [1]. ՚ի վերայ բարձրաբերձ գետափանց Ախուրենոյ, յանդըգնօրէն արկեալ, ոչ ինչ ընդհատ յԵրասխայնոյն ` անհաւատալւոյն Վիրգիլեայ. կայ առ նմին եւ հին եւ ընդարձակ քարաշէն իջեւանատուն, զորոյ մասն մի յեկեղեցի յարդարեալ է Հայոց. իսկ ՚ի վերայ կամրջին գործեալ էր եւ հուն անցի ջրոյ կամ ագուգայս, որոյ երեւին եւ ՚ի պատկերիդ պատուարք ամբարձիկք աւելի քան զ՚ 125 Չ. երկայն, ցարեւմտեան ծայր կամըրջին, յորոյ եւ յերկոսին գլուխսն սենեակք էին պահապանաց: - Յարեւելից գեղջս սակաւուք հեռի ամբառնայ Չալթէփէ լեռնաբլուր. եւ յԵլ. նորա եւ ՚ի Մ. Հր. Խրըխայ ` Պօզտօղան գիւղ, յորում նշանակի եկեղեցի հին: Եւ բացագոյն յարեւելս առ սահմանօք Թալնայ վիճակին Արագածոտն ` Դաշգալէ գիւղ. եւ եւս ՚ի հարաւոյ առ նովին սահմանակցութեամբ Պազարխանէ, առ որով եւ լճակ մի փոքրիկ:

[1]             Սարգիս Ջալալեան ` որ զԱ հատոր Ճանապարհորդութեանն տպագրեալ է յամի 1841, տակաւին իբր կանգուն ստորագրէ զկամուրջս զայս, զոր այլք կործանեալ, ասեն, Խաթուն Օղլի տերանց կողմանցս:

6. ԱՄԱՅԻ ՍԱՀՄԱՆՔ ԶԱՐԸՆՃԻ ԳԵՂՋ. ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ ( ԳԶԸԼ ԳԻԼԻՍԷ )

Յարեւելեան հարաւային սահմանաց աստի մինչեւ ՚ի գետն Ախուրեան եւ մինչեւ ՚ի հարաւային ծայրս Արեւելեան Շիրակայ, յընդարձակ միջոցի իբրեւ 100 մղոն տարածութեան չիք բնաւ գիւղ շէն, այլ աւերակք եւ ամայիք եւ երկիր խոպան, յոր յարեալ եւ որ յայն կողմն Ախուրենոյ համանման երկիրն ` որ ընդ մէջ Բագնայրի եւ Ալամանայ, ՚ի միջակին ունելով զմենանիստն Անի, ահա կերպարանի տրտմահաղորդ դաշտն այն կամ Ագարակ Հռովմայ (Campagna di Roma), յոր ՚ի դէպ է սաւառնել խորհրդածութեամբք ` մինչչեւ իցէ հետախուզութեան յայտնեալ զվաղնջուցն յիշատակարանս: Ընդ այս սահմանս անցանելով յամի 1691 (23 փետր. ) Հայր Վիլլորդ Յիսուսեան ՚ի գալն յԷջմիածնէ, եւ առ Գընըք գեղջ ընդ Ախուրեանն, զոր կարծեմ Գինեկ ` յիշեալ յարձանս Բագնայրի ( յէջ 123), զողջոյն զճանապարհայն ոչ ինչ ասէ տեսանել ` բայց աւերակս գիւղից եւ քաղաքաց եւ եկեղեցեաց նախնեաց, վկայս զօրութեան եւ բարեպաշտութեան Հայոց ՚ի ժամանակս թագաւորութեան նոցին [1]: - Իբրեւ ՚ի միջավայրի ամայութեանցն արեւելեանս Շիրակայ չորիւք մղոնօք ` յարեւմտից հարաւոյ Պազարխանէի եւ վեց մղոնաւ յԵ. Ախուրենոյ ` կան աւերակք Զարընճի գեղջ, ՚ի զուարճալի խոտաւէտ սահմանի, զոր ոռոգէր երբեմն վտակ ջրոյ եկեալ ՚ի Մաստարայ Արագածոտան, եւ կոչէր յանուն Ս. Նախավկայի, վասն մատրան միոյ ՚ի բլրի ՚ի սահմանակցութեան երկոցուն վիճակացս: Իսկ ՚ի գեղջն կիսականգուն կայ եկեղեցի փոքրիկ խաչաձեւ, անսիւն, գմբեթաւորեալ ՚ի վերայ կամարաց, որոց մասն մի անկեալ է. վեց լուսամուտս ունի, երկու ՚ի Հ. եւ ՚ի Հր. եւ մի մի յարեւելս յարեւմուտս յաջմէ սեղանոյն կայ մատուռն կրկնայարկ, երկու են դրունքն ՚ի Մ. եւ ՚ի Հր: Վայելուչ է յոյժ կերտուածն արտաքուստ եւ թեւքն խաչաձեւք, որոց մէն մի պատուհանք են, զատ ՚ի կողմնակացն. գմբէթն ութանկիւնի կամ ութամասն ատրոհեալ, սիւնակս ընդ մէջ ունելով մանուածոյս: Բովանդակ շինածն կարմիր կոփածոյիւք է, եւ ՚ի քարինսն երեւին տաւք Մ. Ս. Գ. Ո. իսկ արձանագիր ոչ ծանուցաւ ցարդ, բայց այս դոյզն ինչ ՚ի հիւսիսային թեւ եկեղեցւոյն:

Ես Թամար ծառայ Աստուծոյ որ ագա. . . . . . յաղաւթս յիշեցէք.

Յարեւմտից Հր. Զարընճեայ ` ՚ի սահմանակցութեան Թալնայ վիճակին ` կայ ամայի գիւղն Տերեքենտ ( Ձորագիւղ ), իսկ ՚ի Մ. Հ. իբր երիւք մղոնոք յԵլ. Ախուրենոյ առ Հոռոմոսի վանօք ` Կիւնքոպա գեօղ ամայի, յորոյ Մ. կուսէ մերձագոյն եւս ՚ի գետն ամբառնայ Քիւրտ - թեփե լեռնաբլուր. յորմէ իբր մղոնաւ եւ կիսով հեռի ՚ի Հ. նոյնքան եւ ՚ի Հոռոմոսին վանաց ` առ գետեզերբն կայ Գզըլգիլիսէ, ըստ Հայոց Կարմիր վանք [2], պահակատուն եւ գիւղ մեծ Հայոց 100 տանց ` գաղթելոյ ՚ի Խօշավանից. յորոց Մարգար Տէր Պետրոսեան հաստատեաց բազում ջրաղացս յեզեր Ախուրենի: Նշանաւոր է Ս. Գրիգոր հին եկեղեցին ` կարմրաքար, յորմէ գիւղն առնու զանունն, եւ տակաւին կանգուն կայ հոյակապ գմբեթաւն, ամբարձեալ ՚ի վերայ չորից սեանց, գեղանկար պատկերօք ՚ի ձեղուանն. շինեալ է, որպէս արձանագիրն հարաւակողմն որմոյն ցուցանէ, յամի 985, ՚ի վանահարց Հոռոմոսի ` ՚ի Սարգսէ եւ ՚ի Սողոմոնէ, ՚ի ձեռն Սամեհանի աբեղայ ճարտարապետին [3].

Յանուն Աստուծոյ եւ ի թագաւորութեան Սմբատայ Բագրատունոյ Շահնշահի կանգնեցաւ … ս այս անու անուանագրութեամբ Ս … ի զոր հիմնադրեց այրն Աստուծոյ հայր սորա. իսկ ( յետ ) ելից նորա հայր Սողովմոն հարազատ եւ ժառանգ սուրբ ուխտիս աւարտեց … Սարգիս Հոռոմոսի վանաց առաջնորդ … իա փոխի յաշխարհէ նախ քան զաւարտումն. Շնորհիւն Աստուծոյ զկնի: Եե: ամի ( փոխ ) ման ծնողի իմոյ. Ի ՑՆՁԶ ( լինելո ) ւթեան աշխարհի … գալստեանն Քրիստոսի, ՈՁԴ լուսաւորու ( թեան ) Հաոց ՆԼԴ. Սուրբ Երրորդութեանն որք մտանէք ընդ դրունս … փառս Քրիստոսի Աստուծոյ խոստ … Եւ զաշխատողս սորա. եւ Տէր Քրիստոս հասարակաց ողոր. Ի ձեռն Սամէհանի ճարտարապետի աբեղայի. յիշեսջիք ի Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս. որում փառք յաւիտեան:

Յաջմէ եւ յահեկէ խորանին են փոքրիկ աւանդատունք. ՚ի վերայ դրանն ` որ յարեւմտակողմանն ` բոլորաձեւ խաչ մեծ, նոյնպէս եւ աստի եւ անտի լուսամտին ` որ ՚ի վերոյ նորին ` խաչվէմք երեք: - Յերի հին արձանագրին գոյ եւ հակիրճ յիշատակ տրից աշխարհաշէն առն ` Մեծին Զաքարիայի Սպասալարի.

Շնորհիւն Աստուծոյ ես Ամիր Սպասալար Զաքարիա ետու զԿարմիր մարգին Եբ դանկն Սուրբ Ուխտիս:

Մարթ է համարել զտեղիդ զայդ լինել սոյն իսկ գեղջս եւ անուանել Կարմիր մարգ: Գոյ եւ յարեւելեան որմն եկեղեցւոյն արձանագիր մի Քարիմատեանն Ուքանայ, ոչ քաջ ստոյգ ընթերցուածով, յամի 12710 եւ է այսպէս.

Ի Թվին ՉԻ. Շնորհիւն Աստուծոյ Ես Ուքան Քարիմատինս եւ եղբայր իմ Պապքան Վախրատինս որդիք Սարգսի թոռն [4] … հոգեւոր (?) ամենայն սահմանաւքս հողով եւ ջրով եւ շինեցաք ի կորդոյ եւ զարդարեցաք սպասիւք եւ գրենաւք եւ ընծայեցաք եկեղեցւոյս զմեր գանձագին հայրենիքն զԽանապին դանկն որ միջաւրէն էր Շահապին, զվերեւն եւ զներքեւն եւ զհարաւ կողմանն կուղպականովն եւ այգի մի ի Բագրան զԱյգեհարն եւ զԱքստին կապն եւ զԽաչիխոռոյ Եգ դանկն եւ զջաղացս: Հայր Սարգիս եւ այլ եղբարքս փոխարէն հատուցին յամենայն շաբաթն աւր Եգ խորանն մեր հաւրն Սարգսի. եւս եթէ եւ մեր չէ. պատարագն. եւ Եդ աւր Սարգիս արքաւունին. Որք հակառակ կան ընծայիցս դատին ի Քրիստոսէ. ամէն. Մխիթար գրիչ.

- Կայ եւ Նոր Գզըլ-Գիլիսե գիւղ Հայոց, Սուրբ Աստուածածին եկեղեցեաւ: - Մերձ է ՚ի Կարմիր վանս Համզաքերեկ գիւղ փոքր:

[1]        On ne voit sur cette route que des ruines de villages, de villes et des églises anciennes; et tous ces restes font voir quelle a été autrefois la puissance et la religion des Arméniens du temps de leurs rois. - Voyage d'un Missionnaire (Villote), 195.

[2]        Բեցհոլտ. Petzhold, Der Kaukasus, ecc., I, 278.

[3]        Ուրեք ուրեք խանգարեալ է արձանդ, զորոյ նմանագիր օրինակ Գերմանացի ճարտարին ` ընկալեալ ՚ի ճեմարանէ Պետրպուրկի ` եդաք ՚ի կարգիդ. Ջալալեանն ( Ա, 222 - 223) յոյժ այլայլէ զգրուածդ, յայտնի վրիպակօք եւ զեղչմամբ. այլ յարմարէ ՚ի դիւրին իմացուած, այսպէս. « Յամս աստուածպաշտութեան եւ թագաւորութեան Սմբատայ Բագրատունւոյ Շահնշահիս կանգնեցաւ վէմս այս անուանադրութեամբ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին. զոր հիմնադրեաց այրն Աստուծոյ Սարգիս Հոռոմոսի վանից առաջնորդն. իսկ յետ ամի միոյ փոխի յաշխարհէ նախ քան զաւարտումն սորա. իսկ յետ ելից նորա ես Հայր Սաւղոմոն նորին հարազատ եւ ժառանգ սուրբ ուխտիս աւարտեցի շնորհիւն Աստուծոյ զկնի հինգամեայ փոխման ծնողի իմոյ … … եւ ՚ի թուոջս Հայոց ՆԼԴ ՚ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ. Խոստովանաւղք Սրբոյ Երրորդութեան որք մտանէք ընդ դրունս սրբոյ եկեղեցւոյս յիշեսցեն զիս եւ զծնաւղս իմ զհայր Սարգիս եւ զաշխատողս սորա եւ Տէր Քրիստոս հասարակաց ողորմեսցի … ՚ի ձեռն Սամէհանի ճարտարապետի աբեղայի. յիշեսջիք ՚ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս. որում փառք յաւիտեանս. ամէն »:

          Այնքան այլայլութիւն է յերկոսին ընթերցուածսդ ` զի մարթ էր համարել երկիցս արձանագրել յայլ եւ այլ կողմանս տաճարին: Եղծմամբ վիմին ջնջեալ է թուականն Քրիստոսի, այլ յերից այլոց աներկբայ հաւաստի լինել 985 - 986 ամն, յորում թագաւորէր Սմբատ միջին գոռոզն: Այրն Աստուծոյ ` անշուշտ է հայր սորա Աշոտ ողորմած հիմնադիր եկեղեցւոյս, եւ որոշակի տեսանին անեղծք բառքդ նոտարագրեալք, որոց փոխան Ջալալեանն ընթեռնու Հայր Սարգիս. եւ ըստ այսմ թուականի հնագոյն է շինուած եկեղեցւոյս քան զԱնւոյ եկեղեցեաց, եւ դաստակերտ սիրելագոյն թագաւորի: Բայց անկ է եւ լուսագրութեամբ ճշգրտել զընթերցուած կարեւոր արձանիդ:

[4]        Յիշին երկոքին եղբարքդ յարձանագրի միում Նշխարատան Հոռոմոսի վանաց, յամի 1274, որպէս տեսցի ՚ի մօտոյ ` յԱնդրադարձմունսն ՚ի տեղագրութիւնքս, յէջ 173:

. ԵՐԵՐՈՒՔ ( ԳԶԸԼ ԳՈՒԼԷ ). ՔԻՒՄՊԷԶ, ՔԷՐՎԱՆՍԵՐԱՅ

Երիւք մղոնօք ՚ի Հր. հին գեղջն ` հանդէպ աւերակաց Անւոյ հաստատեալ էր Ռուսաց պահակատուն յանուն քաղաքին. յորմէ երկու մղոնաւ ` ՚ի ստորեւ առ գետեզերբն կայ միւս եւս հանգոյց Ապտիռահման անուն. եւ ընդ մէջ երկոցուն ` Գլավուզ - թեփե լեռնաբլուր: Երկու մղոնաւ եւս ՚ի Հր. Ե. հանգրուանին առ գետեզերբն կայ աւերակ հին եկեղեցւոյ, այլ ոչ գիտեմ որպիսի եւ որոյ գեղջ: Աստի եւս իբր երիւք մղոնոք ՚ի խոնարհ առ գետեզերն ` հանգրուան մի Թամլըգ կամ Թամնիկ անուն, պահակատուն յանուն Գզըլ - գուլէ հանգրուանի, որ կայ ՚ի ստորեւ բացագոյն, եւ կոչին սոքա այսպէս ( Կարմիր բուրգն ) ըստ գունոյ կոփածոյ քարանց եւ ձեւոյ գմբեթի հոյակապ եկեղեցւոյ միոյ ` որ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ պահակատանն, իբր մղոնաւ հեռագոյն կայ ՚ի սարահարթիուրեք բարձու, քառակուսի, 23 Չ. երկայն 14 լայն [1]. ունելով ՚ի չորեսին եւս անկիւնսն մատրունս կամ սենեակս փոքունս, եւ բաց յարեւելից յայլ կողմանս դաւիթս իմն սիւնաբարձս, որոց ձեզունք կործանեալ անկեալ են, եւ երեւի անսիւն որոցաձեւ եղեալ տաճարին, ունելով զկէս լայնութեան բոլոր եկեղեցւոյն, խորանն եւ որ առ նովաւ մատրունքն կանգուն կան. երեւին եւ պատուհանք տասն ՚ի հարաւոյ եւ յարեւմտից, յայսմ կողման է աւագ դուռնն, եւ այլ երկու դրունք ՚ի հարաւոյ կուսէ: Ի կողմանէ միոյ ՚ի հարաւային դրանցս արտաքուստ արձանագրեալ կայ կարեւոր յիշատակս, յամի 1038 [2]: Պիտանի քան զամենայն յարձանագիրս ` է Երերուք կամ Երերուաց կոչումն գեղջս, յոր անուն գտանին եւ այլք յայլ գաւառս. արձանագրող թագուհին կին Յովհան Սմբատայ ` յայտնի դուստր գոլ Աբասայ ուրումն, եւ երրորդ որդւոյ նոցա կոչիլ Աշոտ, զոր այլուստ ոչ գիտէաք, բայց Երկար անուն որդի մի, եւ սոյն սա թուի, ՚ի յիշատակ գոռ թագաւորին Բ Աշոտ Երկաթոյ ` այնպէս անուանեալ. մաինգամայն յայտնի զի յայսմ թուականի (1038) տակաւին կենդանի էր թագաժառանգն այն պայազատ, եւ յետ սակաւուց վախճանեալ առաջի հօրն: - Միջոց գեղջս եւ գետեզերն լի է աւերակօք քարաշէն բնակութեանց, գերեզմանաց եւ խաչվիմաց, յորս ցանկալի է հետախուզել: Կիսով ժամաւ ՚ի ստորեւ ՚ի վերայ քարափն գետոյն կայ աւերակ քառակուսի շինուածոյ սեւորակ մանր քարամբք, եւ թուի հին պանդոկ կամ փուտկայ. հիւսիսային որմն միայն կանգուն կայ մէն կիսաբոլոր բրգամբք յանկիւնսն: Նոյնչափ եւս բացագոյն ՚ի հարաւոյ է Քիւմպեզ այսինքն Գմբէթ անուանեալ տեղի, եւ մատուռն վեցանկիւնի ՚ի մանր կարմիր քարանց, իբր 20 Չ. շրջապատութեամբ. գմբէթն կղմնտրաւ ծածկեալ ` ՚ի չորից կողմանց ունի պատուհանս, իսկ որմունքն ` երեք. վէմ ճակատու դրանն ՚ի բաց բարձեալ է, յորում թուի թէ կայր արձանագիր յայտնիչ անծանօթացելոյս այժմ տեղւոյ: Նման իմն նմին եւ ՚ի հանդիպոյ ( յարեւմտից ) գետոյն երեւի կիսաւեր բրգաձեւ քարակուսի: - Իբրու փարսախաւ ՚ի ստորեւ կայ Ուզուն-քէնտ պահակատուն, առ որով ՚ի փուլս ձորագետոյն են քարափոր բնակարանք ձմերանոցք Քրդաց: - Աստի հինգ մղոնաւ չափ ՚ի ստորեւ կայ վերջին պահակատուն կողմանս արեւելեան Շիրակայ, Քէրվանսէր, Կարաւանատուն կոչեցեալ յատկապէս, զի էր իսկ այնպէս, եւ կարի ընդարձակ, այլ այժմ քայքայեալ. որպէս եւ սակաւուք ՚ի բացեայ ա ' յլ աւերակք բնակարանաց եւ գերեզմանք հանդերձ խաչվիմօք. բայց գիր յիշատակի ցարդ ոչ յայտնեցաւ անդ:

[1]             Շահխաթունեան, Բ, 43, ասէ 36 եւ 22 գազ պարսիկ:

[2]             Յանուն Աստուծոյ. ի թվականիս: Ն: Ձ: Է: ( բ ) արէպաշտ թագուիս դուստր Աբասա Սմբատ Շահանշահի կինս եւ Աշոտո մա ( յ ) րս որ ազատեցի զԵրէրվաց թաստակաս յորդէց յորդիս Սմբատ Շահանշահանի հզուրի եւ արքաի արեւշատութեան. որ այս գրոյս հակա ( ռակ ) ի կամ ի մեծաց կամ ի փոքրա ( նց ): Յ: Ժ: Ը: հարապետաց նզովեալ է բաժին ընդ Յուդաի աստուածավաճառին Սիմ ( ոնի ) կահարդին Գ ? եւ քահան ( աի ) ցն …

               Ի հարկէ պահանջի ընթեռնուլ բարեպաշտ, որպէս եւ գրէ Շահխաթունեան, Բ, 44. այլ զի, ոչ միայն օտար իմն թուի անձամբ զանձն բարեպաշտ կոչել, եւ ՚ի նմանագիր օրինակի պատկերահանին չկայր նշան Բ տառի, այնպէս թողաք:

8. ՏԵՂԻՔ ՅԻՇԱՏԱԿԵԱԼՔ Ի ՆԱԽՆԵԱՑ. ՇՏԵԱՅ ԳԻՒՂ. ՈՐՄՏԱՆԻ. ԲԵՌՆԱՒՍ. ԶՐԵՍԿ ԿԱՄ ՇՐԵՍԿ ՎԱՆՔ

Յառաջ քան զելս մեր ՚ի յաւերժայիշատակ գաւառէս Շիրակայ, մի մոռասցուք եւ քանի ինչ տեղիս յանուանէ աւանդեալս ՚ի նախնեաց, որք արդ անծանօթ մնան. որպիսի մարթ էր ասել զգիւղն Ըշտէ կամ Ըշտեայ, զոր Ուռպելեանն ասէ ՚ի Շիրակ գոլ, եւ անդ չարամահ լինել ուրացողին Գդռիհոնի. եւ արդարեւ ոչ կարի հեռի ՚ի Շիրակայ ՚ի կողմանս Ջաւախաց ` այժմեանս Ախալքէլէքի, յայտինի է այս անուն գիւղ. սակայն Ղազար Փարպեցի ` որ նախ զայս պատմէ, Շտեայ կամ Շտէոյ գիւղ կոչելով, երեւեցուցանէ յարեւմտակողմանս աշխարհիս Հայոց ` յԱրշամունեաց գաւառի լինել, զի բնակչօք Երիզայ գեղջ այնր գաւառի ` մարտեաւ ընդ Պարսից, եւ ՚ի նոյն կողմանս եղեւ մահ կամ մահաբեր խոցումն Գդռիհոնի. եւ յետ մարտին ` զօրավարն Պարսից մեկնեցաւ ՚ի Բասեն, որ մերձակից է Արշամունեաց քան Շիրակայ:

Գիւղ մի եւս Որմտանի կամ Որմտան անուն, եւ ըստ այլ եւ այլ գրչութեանց ` Որմտնի, յիշէ Յովհաննէս կաթողիկոս Պատմիչն ` ՚ի սկիզբն Ժ դարու, ուր եկեալ Աշոտ Բ Երկաթն ՚ի սկզբան թագաւորութեանն, եւ հանդիպեալ եղբօր իւրում Աբասայ ` իշխանաց իշխանի եւ աներոյ նորա Գուրգենի Վրաց իշխանի, « մեծապատիւ զնոսա առնէ ըստ օրինի թագաւորաց բազմապարգեւ բարութեամբք ». մինչ նոքա դաւաճանել իմն զնա խորհէին, եւ « ոչ լինէր յաջողեալ նոցա յայնմ տեղւոջ բանալ զդուռն կորստեան. ըստ երկնային այցելութեանն յուղարկի ՚ի նոցանէն … յԵրազգաւորս »: Ըստ ձայնին մերձաւոր գտանի արդ ծանօթ գիւղ Որթնու գրեալ: - Իսկ յիշեալն յԱսողկայ Բեռնաւս գիւղ Շիրակայ, մարթի լինել Բեռնա գիւղ Վանանդայ:

Զրեսկ [1] վանք, յիշի յելս կոյս Ը դարու, յորում ժամանակի Սողոմոն Հայր հարանց Մաքենոցաց վանից ` զոր աւերէր Բաբան բռնաւոր Պարսիկ, խոյս տուեալ, մասամբ միով միաբանիցն եկն այսր, ընդ որս եւ միւս Սողոմոն ( կաթողիկոս ) Գառնեցին. որ « եւ անդ ՚ի միայնակեցի կարգ եղեալ ` լինէր ՚ի խրճիթ, բազում ճգանց եւ աշխատութեանց զանձն տուեալ: Եւ մինչդեռ ' ւ խրճթէ անտի արտաքս հանեալ ` չուեալ ածէին յաթոռ հայրապետութեան, հարցաւ ապա յոմանց ազատաց, թէ ` վասն զի ծեր ես եւ յանհնարին ձգնական վարուց յոյժ անաւագեալ, ընդէ՞ր յօժարեալ երթաս ՚ի հայրապետութիւն. առ որ պատասխանեալ նորա ` ասէր. Երթամ, զի գեղապաճոյճ նկարողաց սեւել զիս ընդ այլ հայրապետսն ` տամ, յորմ եկեղեցւոյն: Եւ ըստ սմին այսմիկ գործն կատարէր. զի ոչ աւելի քան զմի ամ կեցեալ ` փոխի յաշխարհէ աստի ( յամի 788 - 789), եւ դնի ընդ հարս իւր. եւ կենդանագրի ՚ի քաւարանի սրբում » [2]:

[1]             Յօրինակս ինչ գրոց Յովհաննու կաթողիկոսի գրի Շրեսկ:

[2]             Յովհաննէս կաթողիկոս: