Лекция 4 (Г1алг1ай мотт)
.pdfЦӀЕРМЕТТДОШ
ЦӀЕРМЕТТДОШ, ЦУНАХ БОЛА ЮКЪАРА КХЕТАМ
ХӀама, хӀаман белгало е хӀаман массал гойтача къамаьла даькъах цӀерметтдош оал. ЦӀерметтдош цӀердешаи белгалдешаи таьрахьдешаи метта лел. Масала: Хьехархочо лекци еш. Цо тхона дика хьех. Из тхона дукха веза. Цо, из яха цӀерметтдешаш цӀердеша метта латт.
ЦӀерметтдешаш хувцалу дожарашца, таьрахьашца, йовхьашца, формашца, цхьадараш классашца (деррига, беррига, еррига, веррига).
ЦӀерметтдешаш декъалу разрядашта: йовхье (со, хьо, из, вай, тхо, шо, уж);
тӀадерзара (се, хье, ше, воаш, тхоаш, шоаш); тӀаозара (са, хьа, цун, вай, тха, шун, цар);
тӀаозара-тӀадерзара (сай, хьай, ший, воай, тхоай, шоай); гойтара (ер, еррал, ерралдар, из, иззал, иззалдар, дӀара, дӀарадар,
миссел, мисселдар, иштта, ишттадар); хаттара (мала, фу, хьан, сен, малагӀа, массалагӀа, мел);
дацара (цхьаккха, вӀалла, цхьанне а, хӀамма а);
къоастама (xlapa, деррига, долла, массадола, кхыдола, вож, вождола); къоастамза (моллагӀа, фуннагӀа, цхьадола, массехк, массайта). ЦӀерметтдешаш предложено чу тайп-тайпара синтаксически rlyлакх
леладу ший формага хьежжа. ЛоӀамза форма дилла къоастам санна лел, хӀаьта лоӀаме форма подлежащи, е карардар, е кхоачам, е цӀера оттама сказуеме цӀера дакъа хул.
Ц1ЕРМЕТТДЕШАЙ РАЗРЯДАШИ, ЦАР ФОРМАШИ
Шоай лоархӀамга, маӀанга хьежжа цӀерметтдешаш декъалу ийс разряда. ЦӀерметтдешай лоӀамзеи лоӀамеи формат хул. Йовхьийи тӀадерзареи
цӀерметтдешай формаш яц.
ЦӀерметтдешаш цӀердешаца бувзам болаш а лел, уж лоӀамза да. ЦӀердешаца бувзам боацаш хилча лоӀаме цӀерметтдешаш хул.
1. Йовхьий цӀерметтдешаша белгалву йовхьашца саг. Цар кхо юхь я, цхьоален, дукхален таьрахь да, дожарашца уж эрга а доал. Формаш лелаяц.
|
1 (юхь) |
II (юхь) |
III |
|
|
|
(юхь) |
цхьоален |
со |
хьо |
из |
таьрахь |
|
|
|
дукхален |
вай |
шо |
уж |
таьрахь
тхо
2. ТӀадерзара цӀерметтдешаша белгалду дар сага тӀадерзадар, из йовхьашца хьахьокх. Йовхьечар санна, укх разряда да грамматически хьисапаш: кхо юхь, таьрахь, дожарашца эргадоал.
|
1 (юхь) |
II (юхь) |
III |
|
|
|
(юхь) |
цхьоален |
се |
хье |
ше |
таьрахь |
|
|
|
дукхален |
воаш |
шоаш |
шоаш |
таьрахь |
тхоаш |
|
|
оттама форма |
|
|
|
я |
|
|
|
цхьоален |
со-се |
хьо-хье |
из-ше |
таьрахь |
|
|
|
|
вай- |
|
|
|
воаш |
|
|
дукхален |
тхо- |
шо- |
уж- |
таьрахь |
тхоаш |
шоаш |
шоаш |
3. Доалара цӀерметтдешаша белгалду йовхьашца хӀама цхьан сага доал хилар. ЛоӀамеи лоӀамзеи формаш я, цхьоален, дукхален таьрахь да, кхо юхь я, дожарашца эргадоал.
ЛоӀамза |
|
|
|
форма |
1 (юхь) |
II (юхь) |
III (юхь) |
цхьоален |
са (ц1а) |
хьа |
Цун (ц1а) |
таьрахь |
|
(ц1а) |
|
дукхален |
вай |
шун |
цар (ц1а) |
таьрахь |
(ц1а) |
(ц1а) |
|
|
тха |
|
|
|
(ц1а) |
|
|
ЛоӀаме |
|
|
|
форма |
1 (юхь) |
II (юхь) |
III (юхь) |
цхьоален |
садар |
хьадар |
цундар |
таьрахь |
|
|
|
дукхален |
вайдар |
|
|
таьрахь |
тхадар |
шундар |
цардар |
|
|
|
|
ЛоӀаме форма хьакхолл цӀердош дӀа а даьле, лоӀамза формана классашца хувцалуш Йола -дар (б, в, й) яха суффикс тӀакхетарца.
4. Доалдерзара цӀерметтдешаша белгалду йовхьашца хӀама доал хилар а, хӀаьта шийна е кхыча сага тӀаерзаяр а. ЛоӀамеи лоӀамзеи формаш а я, кхо юхь я, таьрахьашца хувцалу, дожарашца эргадоал.
ЛоӀамза |
|
|
|
III |
||
форма |
1 (юхь) |
II (юхь) |
(юхь) |
|||
цхьоален |
сай (ц1а) |
хьай |
ший |
|||
таьрахь |
|
|
(ц1а) |
(ц1а) |
||
дукхален |
воай (ц1а) |
шоай |
шоай |
|||
таьрахь |
тхоай |
(ц1а) |
(ц1а) |
|||
|
|
(ц1а) |
|
|
|
|
ЛоӀаме форма |
|
|
|
|
|
|
|
|
1 (юхь) |
|
II (юхь) |
III |
|
|
|
|
|
|
(юхь) |
|
цхьоален |
|
сайдар |
|
хьайдар |
шийда |
|
таьрахь |
|
|
|
|
р |
|
дукхален |
|
воайдар |
|
шоайда |
шоайд |
|
таьрахь |
|
тхоайдар |
р |
|
ар |
|
5.Гойтара цӀерметтдешаша белгалду бӀаргагуш е къайлагӀа йола хӀама, цар белгало е массал. Укх цӀерметтдешаша йовхьаш лелаяц. ЛоӀамеи лоӀамзеи формаш я, дожарашца эргадоал, таьрахь да.
Уж да (лоӀамза форма): ер, еррал, из, иззал, уж, ужжал, дӀара, Ӏовра, хьаллара, укхазара, миссел, иштта.
ЛоӀаме форма хьахул цӀердош дӀа а даьле лоӀамза формана классашца хувцалуш йола -дар (й,б,в) яха суффикс тӀакхетарца: ердар, ерралдар, издар, иззалдар, ужжалдар, хьаллардар, lopaдар, укхазадар, мисселдар, ишттадар. Ер, из — яха цӀерметтдешаш шоаш долчча бесса лоӀаме лела йиш йолаш да.
6.Хаттара цӀерметтдешаша белгалду моллагӀа цхьа хаттар. Йовхьаш лелаяц, лоӀамеи лоӀамзеи формаш я, дожарашца эргадоал.
ЛоӀамза хатгара цӀерметтдешаш: мел, малагӀа, масса, массалагӀа, хьан, сен, мишта.
ЛоӀамедараш: мелдар, малагӀдар, массадар, массалагӀдар, хьандар, сендар, миштадар. Мала, фу яха цӀерметтдешаш шоаш долчча бесса лоӀаме лел.
7.Дацара цӀерметтдешаша белгалду доацаш дола хӀама, е цун белгало, е цун массал. Дацара цӀерметтдешаша барт бу цӀердешашца, цар форма а таьрахь а да. Дожарашца эрга а доал.
Уж да: цхьаккха, вӀалла, цхьанне а, цхьа а, хӀамма а.
8.Къоастама цӀерметгдешаша белгалду дуккхача хӀамашта юкъе цхьа хӀама, е цун белгало, е цун массал. Цар жоп лу малагӀа? яхача хаттара. Къоастама цӀерметтдешай лоӀамзеи лоӀамеи формаш я. ЦӀердешаца бувзам болаш лелараш — лоӀамза да, хӀаьта цӀердош дӀа а даьле классашца хувцалуш йола — дар (й,б,в) яха суффикс тӀакхетарца хьахул лоӀаме форма.
ЛоӀамза форма: xlapa, деррига, кхы, долла, масса, массадола, вож, кхыдола, вождола.
Царех хьахул лоӀамедараш: хӀарадар, дерригдар, кхыдар, кх.дӀ.
ЛоӀаме формана дукхален таьрахь а хила йиш я: хӀарадар — xlaрадараш, кхыдар — кхыдараш, дерригдараш, массадараш кх.дӀ.
ЛоӀаме къоастама цӀерметтдешаш классашца хувцалу, шийца бувзам болча цӀердешага хьежжа (хӀаръяр, хӀарвар, хӀарбар, хӀардар).
9.Къоастамза цӀерметтдешаша белгалду цхьа къаьстта белгал ца доала хӀамаш, е цун белгалонаш, е массал. Цар жоп лу малагӀа? мел? яхача хаттарашта. ЛоӀамзеи лоӀамеи формаш лелаю.
ЛоӀамза форма: моллагӀа, фуннагӀа, цхьа-моллагӀа, цхьадола, массехк, хьаннагӀчун, сеннагӀчун, массайтта.
ЛоӀаме форма: моллагӀдар, фуннагӀдар, цхьа-моллагӀдар, цхьадар, массехкдар, хьаннагӀчундар, сеннагӀчундар. Укх лоӀаме форме латтача цӀерметтдешай таьрахь да: моллагӀдараш, фуннагӀдараш. ЛоӀаме форма классашца хувцалу, шийца бувзам болча цӀердеша классага хьежжа: цхьадар, цхьаяр, цхьабар.
ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР 1. ЙОВХЬИЙ ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР
Йовхьий цӀерметтдешаш дожарашца эргадоалаш овлан оаз хувцалу, е еррига лард хувцалу. Масала: со-са, сона, аз...
Укх цӀерметтдешай формаш яц. Йовхьий цӀерметтдешай легара таблица
Цхьоален таьрахь |
|
|
|
Дукхален таьрахь |
|
|
|
|
||||||||||||
|
1-ра |
2-г1а |
3-г1а |
|
1-ра |
|
2-г1а |
|
3-г1а |
|
|
|
|
|||||||
дожараш |
юхь |
юхь |
|
юхь |
|
юхь |
|
юхь |
|
юхь |
|
|
|
|
||||||
ЦӀ. |
со |
|
хьо |
|
из |
|
вай,тхо |
|
шо |
|
уж |
|
|
|
|
|||||
|
|
|
|
(ужаш) |
|
|
|
|
||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
Дл. |
са |
|
хьа |
|
цун |
|
вай,тха |
|
шун |
|
цар |
|
|
|
|
|||||
Л. |
сона |
хьона |
|
цунна |
|
вайна |
|
шоана |
|
царна |
|
|
|
|
||||||
|
|
тхо на |
|
|
|
|
|
|
||||||||||||
д. |
аз |
|
1а |
|
цо |
|
вай,оаха |
оаш |
|
цар |
|
|
|
|
||||||
к. |
соца |
хьоца |
|
цунца |
|
вайца |
|
шуца |
|
царца |
|
|
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
тхоца |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||
Цхьоален таьрахь |
|
|
|
Дукхален таьрахь |
|
|
|
|
||||||||||||
|
Ӏ-ра |
2-гӀа |
З-гӀа |
|
Ӏ-ра |
2-гӀа |
|
|
З-гӀа |
|
|
|
|
|||||||
дожараш |
юхь |
юхь |
|
юхь |
|
юхь |
|
|
юхь |
|
|
юхь |
|
|
|
|
||||
X. |
сох |
хьох |
|
цох |
|
вайх |
|
|
шух |
|
царех |
|
|
|
|
|
||||
|
|
тхох |
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
м. |
сога |
хьога |
|
цунга |
|
вайга |
|
|
шуга |
|
царга |
|
|
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
тхога |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Дс. |
сол |
хьол |
|
цул |
|
вайл, |
|
|
шул |
|
царел |
|
|
|
|
|
||||
|
|
тхол |
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
2.ТӀАДЕРЗАРА ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР |
|||||||||||||||||||
ТӀадерзара цӀерметтдешаш дожарашца хувцалуш, йовхьийчар санна, |
||||||||||||||||||||
овлан оаз хувцалу е лард хувцалу: се — сай, айса... |
|
|
|
|||||||||||||||||
Укх цӀерметтдешай формаш яц. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||
Цхьоален таьрахь |
|
|
|
Дукхален таьрахь |
|
|
|
|
||||||||||||
дожараш |
хьалхара |
шоллагӀа |
кхоалагӀа |
хьалхара |
шоллагӀа |
кхоалагӀа |
|
|||||||||||||
|
юхь |
|
юхь |
|
юхь |
|
|
юхь |
|
юхь |
юхь |
|
||||||||
ЦӀ. |
се |
|
хье |
|
|
ше |
|
|
воаш, |
|
шоаш |
шоаш |
|
|
||||||
|
|
|
|
тхоаш |
|
|
||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
Дл. |
сай |
|
хьай |
|
ший |
|
|
воай, |
|
шоай |
шоай |
|
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
тхоай |
|
|
|
|
|
|
|
||
Л. |
сайна |
|
хьайна |
шийна |
воашта, |
|
шоашта |
шоашта |
|
|
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
тхоашта |
|
|
|
|
|
|
|
||||
д. |
айса |
|
Ӏайха |
|
|
ше |
|
|
воаш, |
|
оашош |
шоаш |
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
оахош |
|
|
|
|
|
|
|
к. |
сайца |
хьайца |
шийца |
воашца, |
шоашца |
шоашца |
|
|
|
|
тхоаш ца |
|
|
X. |
сайх |
хьайх |
шийх |
воаех, |
шоаех |
шоаех |
|
|
|
|
тхоаех |
|
|
м. |
сайга |
хьайга |
шийга |
воашка, |
шоашка |
шоашка |
|
|
|
|
тхоаш ка |
|
|
Дс. |
сайл |
хьайл |
шийл |
воаел, |
шоаел |
шоаел |
|
|
|
|
тхоаел |
|
|
3.ДОЛЛАРА ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР
Доалара цӀерметтдешай легар ший формашка хьежжа хул.
ЛоӀамза доалара цӀерметтдешаш дожарашца хувцалац, царца бувзам бола цӀердош хувцалу, М а с а л а: са бер, са бера, са беро кх.дӀ.
ЛоӀаме форма эргайоал дожарашца II легара 2 группе чудоагӀа цӀердешаш санна, кӀал таблица йоалаю.
|
Цхьоален таьрахь |
|
Дукхален таьрахь |
|
|
||||
дожараш |
хьалхара |
шоллагӀа |
кхолагӀа |
хьалхара |
шоллагӀа |
кхолагӀа |
|||
|
|
юхь |
юхь |
юхь |
юхь |
юхь |
юхь |
||
щ. |
|
садар |
хьадар |
цундар |
вайдар, |
шундар |
цардар |
||
|
тхадар |
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Дл. |
|
сачун |
хьачун |
цунчун |
вайчун, |
шунчун |
царчун |
||
|
|
|
|
|
|
тхачун |
|
|
|
Л. |
|
сачунна |
хьачунна |
цунчунна |
вайчунна, |
шунчуннацарчунна |
|||
|
тхачунна |
||||||||
д. |
|
само |
хьачо |
цунчо |
вайчо, |
шунчо |
царчо |
||
|
|
|
|
|
|
тхачо |
|
|
|
К. |
|
сачунца |
хьачунца |
цунчунца |
вайчунца, |
шунчун |
царчунца |
||
|
|
|
|
|
|
тхачун ца |
ца |
|
|
X. |
|
сачох |
хьачох |
цунчох |
вайчох, |
шунчох |
царчох |
||
|
тхачох |
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
м. |
|
сачунга |
хьачунга |
цунчунга |
вайчунга, |
шунчунга царчун га |
|||
|
|
|
|
|
|
тхачунга |
|
|
|
Дс. |
|
сачул |
хьачул |
цунчул |
вайчул, |
шунчул |
царчул |
||
|
тхачул |
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4.ДОАЛАДЕРЗАРА ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР
Доаладерзара цӀерметтдешай легар доалара цӀерметтдешай санна да.
Таблица йоалаю. |
|
|
|
|
|
|
|
||
|
Цхьоален таьрахь |
|
Дукхален таьрахь |
|
|
||||
дожараш |
1-ра юхь |
2-г1а юхь |
3-г1а юхь |
1-ра юхь |
2-г1а юхь |
3-г1а юхь |
|||
щ. |
|
сайдар |
хьайдар |
шийдар |
вайдар, |
шоайдар |
шоайдар |
||
|
|
|
|
|
|
тхоайдар |
|
|
|
Дл. |
|
сайчун |
хьайчун |
шийчун |
воайчун, |
шоайчун |
шоайчун |
||
|
|
|
|
|
|
тхоайчун |
|
|
|
Л. |
|
сайчунна |
хьайчуннашийчуннавоайчунна, |
шоайчуннашоайчунна |
|||||
|
|
|
|
|
|
тхоайчунна |
|
|
|
д. |
|
сайчо |
хьайчо |
|
шийчо |
воайчо, |
шоайчо |
шоайчо |
|
|
|
|
|
|
|
тхоайчо |
|
|
|
К. |
|
сайчунца |
хьайчунца шийчун |
воайчунца, |
шоайчун шоайчун ца |
||||
|
|
|
|
|
ца |
тхоайчунца |
ца |
|
|
X. |
|
сайчох |
хьайчох |
шийчох |
воайчох, |
шоайчох шоайчох |
|||
|
|
|
|
|
|
тхоайчох |
|
|
|
м. |
|
сайчун га |
хьайчунга |
шийчун |
воайчунга, |
шоайчун |
шоайчунга |
||
|
|
|
|
|
га |
тхоайчун |
га |
|
|
|
|
|
|
|
|
га |
|
|
|
Дс. |
|
сайчул |
хьайчул |
шийчул |
воайчул, |
шоайчул |
шоайчул |
||
|
|
|
|
|
|
тхоайчул |
|
|
|
Дукхален таьрахье 2,3 юхь цхьатарра я. |
|
|
|
|
5.ГОЙТАРА ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР
Гойтара цӀерметтдешай легар ший формашка хьежжа хул. Ер цӀерметтдешаш йовхьаш йоаца цӀерметтдешаш да. Ер, из яхача цӀерметтдешай лоӀамза форма ший тайпара легар долаш я, масса эргача дожарашка лард хувцалу, цхьоален а дукхален таьрахье латт.
ЛоӀаме форма, цӀердешаш санна, дожарашца эргайоал. Хьокхам беш таблица йоалаю (лоӀамза форма).
|
Цхьоален |
Дукхален |
Дожараш |
таьрахь |
таьрахь |
ЦӀ. |
ер, из га |
ераш, уж гаьнаш |
Дл. |
укх, цу гаьна |
акхар, цар гаьний |
Л. |
укх, цу гаьна |
акхар, цар гаьнашта |
д. |
укх, цу гаьно |
акхар, цар гаьнаша |
|
|
акхар, цар |
К. |
укх, цу гаьнаца |
гаьнашца |
X. |
укх, цу гаьнах |
акхар, цар гаьнех |
м. |
укх, цу гаьнага |
акхар, цар гаьнашка |
Дс. |
укх, цу гаьнал |
акхар, цар гаьнеел |
Кхыдола гойтара лоӀамза цӀерметтдешаш дожарашца эргадоалаш эрга дожарашка -ча яха чаккхе тӀакхет. Масала: иззал нах, иззалча наьха, иззалча наха и кх.дӀ. Иштта легар долаш да кхыдараш а (еррал, дӀара, иштта).
ЛоӀаме форма
|
|
Дукхален |
Дожараш |
Цхьоален таьрахь |
таьрахь |
Ц1. |
ер,из, ерралдар |
ераш, уж |
Дл. |
укхун, цун, ерралчун |
акхар, цар |
|
укхунна, цунна, |
|
Л. |
ерралчунна |
акхарна, царна |
Д. |
укхо, цо, ерралчо |
акхар, цар |
|
укхунца, цунца, |
|
К. |
ерралчунца |
акхарца, царца |
|
укхунах, цунах, |
|
X. |
ерралчох |
акхарех, царех |
|
укхунга, цунга, |
|
М. |
ерралчунга |
акхарга, царга |
Дс. |
укхул, цул, ерралчул |
акхарел, царел |
ЛоӀаме гойтара цӀерметтдешаш цхьоален а дукхален а таьрахье эргадоал, кхы юхедисачар легар а лакхечар санна хул.
ХАТТАРА ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР
Хаттара цӀерметтдешаш белгалду моллагӀа цхьа хаттар. Укх цӀерметтдешай легар ший формашка хьежжа хул. Мала? Фу? яхача цӀерметтдешай легар ший тайпара да, уж да дожарий хаттараш, уж вайна довз.
Юхедисача хаттара цӀерметтдешай лоӀамзеи лоӀамеи формаш я, царга хьежжа легар да. ЛоӀамза форма эргайоалаш -ча яха чаккхе тӀакхет масса эрга дожарашка. ЛоӀаме форма, цӀердешаш санна, эргайоал.
|
ЛоӀамза форма |
ЛоӀаме форма |
ЦӀ. |
малагӀа мугӀа |
малагӀбар, миштадар |
Дл. |
малагӀча мугӀан |
малагӀчун, миштачун |
|
|
малагӀчунна, |
Л. |
малагӀча мугӀанна |
миштачунна |
Д. |
малагӀча мугӀо |
малагӀчо, миштачо |
|
|
малагӀчунца, |
К. |
малагӀча мугӀаца |
миштачунца |
X. |
малагӀча мугӀах |
малагӀчох, миштачох |
|
|
малагӀчунга, |
М. |
малагӀча мугӀага |
миштачунга |
До. |
малагӀча мугӀал |
малагӀчул, миштачул. |
ЛоӀаме хаттара цӀерметтдешай таьрахь хул, масала: массалаг1дар — массалагӀдараш. Дукхален таьрахье латтача цӀерметтдешай легар ший тайпара хул: ЦӀ.д. массалагӀдараш; Дл.д. массалагӀчар; Л.д. массалагӀчарна и кх.д!.
Дацара цӀерметтдешай легар дац, цар цӀердешашца барт бац. Масала: ХӀамма а халахетанзар цунна из дӀаяхар. ВӀалла а дӀайха дацар тхо хьунагӀа даха ди. Цхьаккха а саг вахавацар цу дийнахьа экскурсе догӀах кхера а бенна.
КЪОАСТАМЕИ КЪОАСТАМЗЕИ ЦӀЕРМЕТТДЕШАЙ ЛЕГАР
Къоастамеи къоастамзеи цӀерметтдешай легар цхьатарра да, шоай формашка хьежжа а да.
Къоастама цӀерметтдешай лоӀаме форма шин тайпара я: лоӀаме а лел уж цӀерметтдешаш, хӀаьта — дар (й, б, в) яха суффикс т1акхийте а хьахул: xlapa — хӀарадар, беррига — берригабар. Укх цӀерметтдешай таьрахь а да: xlapa — хӀаранеш, деррига — дерриганеш.
Укх шинна разряда лоӀамза форма дожарашца хувцалуш, -ча яха чаккхе тӀакхет.
ЛоӀаме форма дожарашца, цӀердешаш санна, хувцалу. Хьокхам бу лоӀамеча къоастама цӀерметтдешай хьалхарча форманна.
Дожараш |
Цхьоален таьрахь |
|
Дукхален таьрахь |
|
||
Ц1. |
xlapa |
деррига |
хӀаранеш |
дерриганеш |
||
Дл. |
хӀаране |
дерригане |
хӀараней |
дерриганей |
||
Л. |
хӀаранена |
дерриганена |
хӀаранешта |
дерриганешта |
||
Д. |
хӀаране |
дерригане |
хӀаранеша |
дерриганеша |
||
К. |
хӀаранеца |
дерриганеца |
хӀаранешца |
дерриганешца |
||
X. |
хӀаранех |
дерриганех |
хӀаранеех |
дерриганеех |
||
М. |
хӀаранега |
дерриганега |
хӀаранешка |
дерриганешка |
Дс. хӀаранел дерриганел хӀаранеел дерриганеел
Укх цӀерметтдешай шоллагӀа йола лоӀаме форма дожарашца эргайоал цӀердешай II легара 2 группа санна: хӀарадар, хӀарачун, xlaрачунна, хӀарачо и кх.дӀ.
ЛоӀамза форма эргайоалаш -ча яха чаккхе тӀакхет: xlapa Ӏаж, хӀарча Ӏажа, хӀарча Ӏажа, хӀарча Ӏажо, хӀарча Ӏажаца и кх.дӀ.
Къоастамза цӀерметтдешай легар къоастамачар санна да. ЛоӀамза форма эргайоалаш масса эрга дожарашка -ча яха чаккхе тӀакхет. ЛоӀаме форма, цӀердешаш санна, хувцалу, царна хьокхам бу.
Дожараш |
Цхьоален таьрахь |
Дукхален таьрахь |
||
ЦӀ. |
массехкдар |
— |
массехкдараш |
— |
Дл. |
массехкчун, |
хьаннагӀчун |
массехкчар, |
хьаннагӀчар |
Л. |
массехкчунна, |
хьаннагӀчуннамассехкчарна, |
хьаннагӀчарна |
|
Д. |
массехкчо, |
хьаннагӀчо |
массехкчар, |
хьаннагӀчар |
К. |
массехкчунца, |
хьаннагӀчунцамассехкчарца, |
хьаннагӀчарца |
|
X. |
массехкчох, |
хьаннагӀчох |
массехкчарех, |
хьаннагӀчарех |
М. |
массехкчунга, |
хьаннагӀчунга массехкчарга, |
хьаннагӀчарга |
|
Дс. |
массехкчул, |
хьаннагӀчул |
массехкчарел, |
хьаннагӀчарел |
ХьаннагӀчун, сеннагӀчун яхача цӀерметтдешай цӀера дожара форма яц.
ЦӀЕРМЕТТДЕША МОРФОЛОГИЧЕСКИ ТОХКАМ ТОХКАМА НИКЪ
1.Къамаьла дакъа.
2.Юхьера форма.
3.Разряд
4.Форма (лоӀамза, лоӀаме)
5.Юхь (нагахьа санна яле)
6.Таьрахь (нагахьа санна дале)
7.Класс (нагахьа санна яле)
8.Дожар
9.Предложене юкъера цун синтаксически гӀулакх.
КЕРДАДАККХАР
ХАТТАРАШИ ТӀ АДУЛЛ АР АШИ
1.Сенах оал цӀерметгдош?
2.Белгалъяха цӀерметтдешай разрядаш.