Лекция 1 (Г1алг1ай мотт)
.pdfФонетика 1омадери цун ма1ани
Метта оазий чулоацами, оазаш хувцаялари 1омадеча языкознане даькъах фонетика оал (грекий метта “phone” -оаз.). Фонетико тохк хьалхарча замах хинна оазий хувцамаш, х1анзарча заман метта хулаш дола хувцамаш х1ана хул хувцамаш.
Хувцамаш хул фонетически позици бахьан долаш, е лоалах латта оаз бахьан долаш.
Фонетико 1омабу метта оазий оаг1ув. Лексически, грамматически ма1анаш а чулоацам а оазашца гучадоал. Оазаш ца 1омаеш, мотт тохка а лургбац, 1ома а лургбац. Оазий система ца ховш, грамматика, лексика 1омае йищ яц. Фонетика ца ховш хилча дешай фонемни, морфологически лоаттам, уж яздара бокъонаш дикка кхетае йиш яц.
Оазаш дукха я. Цар метта леладеча г1улакхага хьажача уж цхьатарра яц. Деша лексически е грамматически ма1ан белгаладоаккхача оазах фонема оал, е вешта аьлча:дешаш е формаш къоаста а еш, д1ахо декъа ца луш, эггара з1амаг1а долча деша даькъах фонема оал. Масала: кор, кораш, лел, лелар, лийлар, к1ай, к1айг1а.
Фонемех латт морфемаш, морфемех латт дешаш. Цхьан фонемах латташ а дош хул. Масала: у (лазар), а (лазар), е (делать).
Фонетикеи, графикеи. Оазаши, алапаши
Вай къамаьла юкъера дешаш оазех латт. Къамаьла оазаш белгалйоахача хьаракех алапаш оал. Оазаш вайна хоза а хоз, вай д1а а оал, алапаш вайна б1арга а гу, яз а ду. Ший тайпара йолча арг1анца, нийсдаьча дерригача алапех алфавит оал.
Х1ара алапа ши-ший ц1и я. Г1алг1ай метта 46 алап да.
Г1алг1ай алфавит
Аа, Аь, аь, Бб, Вв, Гг, Г1, г1, Дд, Её, Ее, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Кх, кх, Къ, къ, К1, к1, Лл, Мм, Нн, Оо, Пп, П1, п1, Рр, Сс, Тт, Т1, т1, Уу, Фф, Хх, Хь, хь, Х1, х1, Цц, Ц1, ц1, Чч, Ч1, ч1, Шш, Щ щ, ъ, ы, ь, Ээ, Юю, Яя, Яь, яь, 1.
Мукъа алапаш шийтта да: а, аь, е, ё, и, о, у, ы, э, ю, я, яь.
Мукъаза алап ткъа шийтта да: б, в, г, г1, д, ж, з, к, кх, къ, к1, л, м, н, п, п1, р, с, т, т1, ф, х, хь, х1, ц, ц1, ч, ч1, ш, щ, 1.
Алап Й мукъача оаза т1ехьа е хьалха латташ хилча, цо мукъа оаз белгалъю: гуйра, йист, шийла, йоачан, йост, йоарх1.
Къоастора хьаракаш ъ, ь цхьаккха оаз белгалъеш дац, цхьабакъда ъ оаз белгалъеш хул цунах йиш хоадора хьарак хиннача хана: шиъ, кхоъ, пхиъ, тоъал.
Алапаш ё,щ кхыча меттара хьаийцача дешашта юкъе мара яздац. Масала: щётка, самолёт, вертолёт.
Мукъеи мукъазеи оазаши алапаш
Лакхе вай дийцача тайпара вайна хьахозаш яр оаз я, х1аьта вай д1аяздер алап да. Алапаш дукхаг1а да оазел.Баген мьаженаш беча белхагеи пехкашкара арадоаг1ача фегеи хьажжа оазаш екъалу мукъеи мукъазеи оазашта.Дешаш оазех латт. Оазаш алапашца белгалъю.Мукъа оазаш оал д1аоалача хана багара фо парг1ата арадоалаш хилча.Мукъа оазаш екъалу монофтонгашта,дифтонгашта.
Монофтонгаш(цхьа оаз) я : - а,а,а.
Дифтонг оал цхьан слоге латтача , цхьан д1аоалаш йолча шин мукъача оазах.
Уж я: оа,уо,ие,ий,уй,ув,ов,ой,эй.Дифтонгаш й1аьха а лоаца а хул: уо-уо,ие-ие.
Дифтонгащ й1аьха а лоаца а хул: уо-уо, ие-ие.
Йоазув деш цхьаццайола дифтонгаш укх алапашца белгалйоах: ие,ие, -е (деша юкъеи чаккхенгие нийслу). Масала: эрсе, эе, эмалка.
Дифтонг уо-уо- масса хана о алапаца белгалйоах, Масала: кор, бога, дошо.
Мукъаза оазаш оал оаз д1аоалача хана багара арадоаг1ача фена духьал тайп-тайпара духьаленаш нийслуш, хьакхоллача оазех.
Х1ара мукъаза оаз г1арал йоалуш хул, Масала: п, к, т, кх. Цхьайола мукъаза оаз г1арал совг1а ашарах латташ а хул: б, г, д...
Еррига мукъаза оазаш белгалъю укх 32 алапо: б, в, г, г1, д, ж, з, к, кх, к1, къ, л, м, н, п, п1, р, с, т, т1, ф, х, хь, х1, ц, ц1, ч, ч1, ш, щ, 1, й.
Акхарна юкъе 10 чоалхане алапаш да: г1, кх, к1, къ, п1, т1, хь, х1, ц1, ч1. Уж хьахиннай цхьалха оазашта 1, х, ъ, ь яха шоллаг1а алап т1акхетарца.
МУкъаза оазаш хул зовнеи, къореи. Духьал г1арах латтараш къора оазаш я, х1аьта г1арахи ашарахи латтараш зовно оазаш я. Цар эрсий метта санна параш кхолл: б-п, д-т, в-ф, з-с, г-к, 1-хь, ж-ш, г1-х. Шоашта тара зовне оаз йоаца къора оазаш: ц, ч, кх, щ, х1.
Эрсий метта санна, сонорни оазаш а я вай метта: р, л, м, н, в, й. Лака т1ара шоззалелха оазаш: п1, т1, к1, къ, ц1, ч1.
ОРФОГРАФИ Орфографех бола кхетам
Дешай а цар формай а нийса яздара бокъоний системах орфографи оал. Цу системо белгалдоах цхьантайпара наькъаш дувцача къамаьла дешаш а, формаш а йоазонца лелара: (Греч. “orthos”- нийса, “srapho”- язду).
Орфографе керттера бокъонаш ч1оаг1ью деша лоарх1аме доакъош (морфемаш) яздеш (дешхьалхе, оала, сйффикс, чакхе); дешаш къаьста а цхьанеи яздеш, къоастора хьаракаш яздеш; маца язду дешаш доккхача алапашца; декъ дош дешдоакъошта, из кердача муг1ар т1а мишта доаккх.
Лоарх1аме дешдоакъош (морфемаш) нийса яздара бокъонаш ч1оаг1ъяьй морфологически принципах. Лоарх1аме дешдоакъош цхьантайпара язду. Дош хийца дале а д1аоалаш фонетически хувцам хиннабале а, Масала: деш, дешар, дешархо; к1иг-к1игаш, пхьидпхьидаш.
Цхьаццадола дешаш дагалаца дезаш, хийцача яздара бокъо гуча ца йоалаш а да. Цу тайпара дешаш дагалоацаш д1аяздарах традиционни д1аяздара принцип оал. Масала: яьшка, яьй, меттаза, доккха, ч1оаг1а, барх1, ворх1, сахьат, беркат, дошло, седкъа, г1ишло.
Морфологически принцип аттаг1а я: лоарх1амеча дешдоакъой цхьантайпара, в1аши гаргара ма1ан дола дешдоакъош цхьантайпара яздаро дешаш дикаг1а дагалоацийт, аттаг1а дешадолийт.
Вай орфошрафе а эрсий метта санна я, яздара бокъонаш фонетически принципа т1а кхелла. 1. Лоарх1амеча дешдоакъоша белгалдоаккх шоаш хийцача оазаш хувцаялар, Масала: болх-белха, дош-деша, харбаз-харбазаца.
2.Дешаш цхьани къаьстаи яздара бокъонаш белгалйоал х1ара керттереи г1они къамаьла доакъош къаьста яздарца. Цхьаццадола доакъош юкъе такилг долаш язду, уж да чоалхане, Масала: йиша-воша, хоз-хозаг1а, цхьа-шиъ, ше-ший, ваха-лела, тип-тап кх.д1.
3.Доккхача алапаца дешаш язду: доалара ц1ераш (наьха, городий, географически х1амай кх.д1), предложене хьалхарча деша алап, Масала: 1ан шийла ди... Ц1увзаш шелал латтар. Ма сакъердаме, хоза яр! Гаьна йоццаш берий каток яр.
Моллаг1а хьарак латте а (т1адам, кхо т1адам, айдара е хаттара хьарак)кердача предложене хьалхара дош доккхача алапаца язду.
4. Дош дешдоакъошта декъалу мукъа оазашка хьежжа, х1ара дешдакъа кердача муг1ара т1а даккха йиш я. Масала: де-шар-хо, бе-за- ме.
Белгалъяьхараш керттера орфографически бокъоний принципаш я. Д1ахо морфологи а синтаксис а 1омадеш ювцаргья кхыйола бокъонаш а.
Шолха мукъеи мукъазеи алапаш, уж яздара бокъонаш
Г1алг1ай метта 12 шолха алап да: аь, яь, г1, кх, къ, к1, п1, т1, хь, х1, ч1, ц1.
Уж алапаш шолхадоах алапаша: х, ъ, ь, 1. Мукъа алап шиъ да: аь, яь. Мукъаза алапаш итт да: лакхе белгалдаьхараш.
Мукъаза ши шолха алап в1аши юхе нийсделча, хьалхарча алапа т1ехьа хоза алапаш х,ъ, ь, 1 яздеш хилац, масала: ткъо, ткъам, юккъе, доккха, ц1ацкъм. Цу тайпара оазех шола-шолха алапаш оал. Шолха долча мукъазача алапех шола алапаш оал уж дагалаца деза. Масала: кхосса, хетта, мотт, лаьтта, алла, дилла.
Къаьстта теркам т1абахийта кх, къ, к1, хь, х1 яха мукъаза оазаш шоайла къоастаяра. Уж эе мегаргьяц, Масала: кхор, къора, к1од, хьу, хьет, х1ама, х1аьта.
Мукъа алапаш аь, яь нийса яздара бокъо ха деза. Уж алапаш масса позице лелаш да: деша хьалха а, юкъе а, т1ехьа а. Оаз аь язъеш дукха хала меттигаш нийслац. Чоалхане оаз яь эе мегаргьяц цхьалха я яха оазаца. Чоалхане яь дукхаг1а йолча хана классни гойтамашка лелаш я. Из язъе езалга ховргда, деша класс хийцача, цун т1ехьа аь яха оаз отте: Масала: й1аьха-д1аьха, в1аьха. Х1аьта, класс хийцача а яха оаз отте, цхьалха я язде деза. Дагалаца дезаш да цхьадола ц1ердешаш, чоалхане яь яздеш: яьшка, яьй.
Зовнеи къореи оазий язъяра бокъонаш
Цхьайола зовнеи къореи мукъаза оазаш д1аоалача хана в1аши таралест. Д1аяздеш г1алат дергдоацаш бокъонаш дагалаца:
Зовне мукъаза оаза метта цунах тара йола къора мукъаза оаз хозаш хул, Масала: дег-тег, се-зе, ворда-форд, жа-ша д1.кх;
Зовне мукъаза оаз къорача оаза хьалхашка латташ хилча, из къора хоз: Масала: 1адсаькх, в1ашаг1кхийтар, седкъа, г1овтал, жовх1ар, лайси (кузнечный мех).
Зовне мукъаза оаз дош кхоачалуча латташ хилча, къора хоз, цу тайпара дешаш хувца деза, шекон мукъаза оаза т1ехьа мукъа оаз оттаргйолаш, Масала: форд-фордаш, пед-педаш, саг-сага, хоттаргхоттаргаш.
Къора мукъаза оаз зовне хозаш а хул, цу тайпара дешаш хувца деза т1ехьа мукъа оаз оттаргйолаш, Масала: поп-попа, тение-теникащ.
Й1аьхеи лоацеи мукъа оазаш, уж язъяра бокъонаш
Мукъа оазаш а, и, у, э, ие, о, уо й1аьхеи лоацеи хул. Цу оазашка хьежжа тайп-тайпара ма1ан хул дешай. Цу оазий й1оахали лоацали къоастаду предложене бувзамца: ваха-ваха, дог1а-дог1а, маша-маша.
Нагахьа санна мукъа оазий й1оахали лоацали предложене бувзамца къоаста ца луш е дешача хана ма1ан шин тайпара кхетош
хилча, царна т1ехьа озара хьарак оттаде деза: бада-бада.
Деша хьалхарча дешдаькъа юкъе шекон мукъа (лоаца) оаз у(ю) хьахазац. Цунна метта и хоз, Масала: думи, дуне, юкъе, юстара, луттарг. Укхаза дилла у(ю) язде деза.
Шекон мукъа (лоаца) оаза о (уо) метта а хоз, Масала: хобор, совхоз, болхло, токхор. Дагалаца цу тайпара дешашка о язде дезалга.
Алап 1, цун ма1ан
Сонорни алап й мукъача алапашта хьалха е т1ехьа латташ хул, Масала: сийна, сай, дай, 1уйре, йост, йи1иг. Цхьадолча дешашка алап й мукъазача алапа 1 хьалха латташ а хул, Масала: й1айха, й1аьха.
Алап й мукъача оаза е 1 хьалха латташ хилча, цунах мукъаза сонорни оаз хул: й1овхал, й1овхараш, йи1иг, йиша.
Х1аьта мукъача оаза т1ехьа латте, цо дифтонг кхолл. Цунах мукъа оаз хул: сайре, той, уйче, тийна, сай, чай.
Дифтонгаши, уж язъяра бокъонаш
Цхьан слоге латтача шин мукъача оазех дифтонг оал. Г1алг1ай метта 9 дифтонг я: иэ, уо, оа, ий, ой, ай, ов, ув, уй. Уж й1аьха а лоаца а хул. Дийлача слоге й1аьха хул: де-ша, лоа, соа; къайлача слоге лоаца хул: деш, лоам, тоам.
Къаьстта белгалъяха еза дифтонгаш язъяра бокъонаш. Дифтонг оа ше хоззача бесса язъе еза: доал, доахан, ч1оаг1а. Дифтонг ие метта орфографически е язду: лела, сеца, пед, бер. Дифтонг уо метта-о язду: дош, со, хоза. Дифтонг ув, ов д1аоалача хана шоллаг1а элемент в хьахазац. Дагалаца шоаш йолчча бесса язъе езалга: дувца, овла, нув, тов. Дифтонга эй хозача ай язду: тай, вай, сайре, чай, бай.
Дифтонга уй метта ий хоз. Из дифтонг юкъе йолаш дешаш дукха дац, уж дагалаца деза: уйчеийче, уйла-ийла, 1уйре-1ийре, гуйрегийре. Дифтонгаш ий, ой хозача бесса, язъю.
Къоастори йиш хоадори ь, ъ хьаракаш, уж яздара бокъонаш
Вай къамаьл деча хана цкъаза деша юккъе е дош кхоачалуча, мукъа оаза т1ехьа йиш хадаш хул, цига йиш хоадора хьарак (ъ) язде деза: шиъ, фуъ, тоъал, цхьаъ.
Мукъеи мукъазеи оазаш в1ашаг1къоастае езаш хилча, цига къоастора хьаракаш (ъ,ь) язду: кагье, ц1енъе, г1адъяха.
Мукъаза оазаш рг, г, к, хь къоастаеш хилча, цига к1аьда хьарак (ь) язду: кагье, ешаргья, Яхьья.
Нагахьа санна кхыйола мукъаза оазаш къоастаеш хилча, цига
ч1оаг1а хьарак (ъ) язду: ц1енъе, шелъеннай, цецъяьннай.
Эрсий метта хьаийцача дешашка къоастора хьаракаш эрсий метта санна язду: объявлени, съезд, статья.
Дешдакъа. Дош дешдоакъошта декъари кердача муг1ара т1а даккхари
Дош д1аоалача хана пехкашкара доаг1а фо хадданза а ца доаг1аш, чинг етташ доаг1а. Цун чинг дика хоалу дош оалача хана кулг бата юхе хьалт1адихьача.
Деша юкъе йолча мукъа оазаш дешадоакъош кхолл, царга хьажжа дош дешадоакъошта декъ: мо-за, да-къа.
1 Дешаца мукъа оазаш миссел дешдоакъош хул: кор, са-па, хье- хар-хо. Цхьабакъда, й1аьха оаза о е дифтонг белгалъеш оа, уо яздаь хилча, царех цхьацца дешдакъа мара хилац: доа-г1а, соах-ка.
Дешдакъа латташ хила тарлу къаьстача цхьан мукъача оазах а: а- га, а-ла, и-раз, э-са-ла.
2. Дош кердача муг1ара т1а доаккхаш, деша дешдоакъошта кердача муг1ара т1а даха деза, х1аьта цхьан муг1ара т1а цхьа алап дита йиш яц, е алапаш й, ь,ъ хьалхарча дешдаькъах къоастаде а йиш яц, Масала: сий-на, лай-во, кагь-яьй, шокъ-ет-тарг, сийнъ-ен-ний. Дешаш -ага, -ала, цхьа оаз - кердача муг1ара т1а яккха йиш яц, е мугарта йита а йиш яц.
Дош сехьадоккхача хана шола алапаш в1ашаг1къостаде деза: татта, тас-са, топ-пар, ик-каш.
Дешаш шолха е шола шолха оазаш йолаш хуле, уж кердача муг1ара т1а доахаш шолхаяьнна е шола шолхаяьнна оазаш шоайла къоастае мегаргьяц: раь-г1е, ц1ац-къам.
Дешаш дешхьалхенаш йолаш хуле, царех алап къоастаде йиш яц: 1о-то-ха, к1ал-ва-ла, д1а-вер-за.
Дешхьалхенца овлан оаз хьаэца йиш яц: т1а-то-ха, 1о-ва-ла. да-ха.Чоалхане дешаш хуле, овла ше-ше хьаэца беза: шокь-ет-тарг, дог-
Сецара хьаракаши, цар яздара бокъонаши
Предложени кхоачалуча, цун дувцара ма1анга хьежжа сецара хьарак оттаду: дувцара предложене т1ехьа т1адам оттабуАра дог1а делх. Айдара ма1ан долча предложене т1ехьа айдара хъарак оттаду - Ма хоза я са Даьхе! Хаттара ма1ан долча предложене т1ехьа хаттара хьарак оттаду - Хьо деша воаг1ий? 1а экзаменаш д1аеннайий?
Нийса къамаьл д1аяздеш кавычкаш отаю, х1аьта автора къамаьла т1ехьа ши т1адам оттабу, Масала: Диктора кхайкадир: “Кхоана
ч1оаг1а мух хургба”.
Предложене чу цхьантайпара маьженаш хул, уж къоастаю запятойца; Гобаьккха хьахозаш дар: таташ, г1араш, белам. Царна хьалха чудерзора деша т1ехьа ши т1адам оттабу.
Предложене юкъе юкъедоаладаь айдара дешаши хул, царех предложене маьженаш хила йиш яц, уж запятойца къоастаду: эшшахь, ма ч1оаг1а 1окхийтар из бер.
Предложене юкъе т1адерзара дешаш, хул: Ва нах, дунен юкъера машар ч1оаг1бе!
Чоалхане цхьанкхийтта а карара а предложенеш хул. Уж шоайла запятойца къоастаю: Дог1а сецар, т1аккха малх хьажар. Къаьста маьженаш хул корчамех латташ, уж запятойца къоастаю: Лир доагача маьлха санна, лир доагар цун.
Дешашта юкъера оазаш нийса д1аалара бокъонаш
Вай литературни х1анзарча метта дешаш д1аоалача хана, цхьаццайола оазаш е оазий сочетанеш а хувцалу. Д1аязъеш санна алац вай уж.
Йоазон къамаьли наха юкъера къамаьли к1езига эргадаьле хул. Из эргадалар ше-ший бокъонаш я;
1)Хургйолча ханара хандешай суффикс -рг, е цу юкъера духхьала -р хьахазац, дувцадда (дувцаргда), эцадда (эцаргда), кагьегья (кагьергья). Т1ехьа йоаг1ача оазо -рг шийна тараерзаю;
2)Мукъаза оазашта ма1ан тохаш санна, оаз ч1оаг1ъеш е озийташ дош д1аоалаш хилча из мукъаза оаз шолха йоал, ведда, т1аккха, 1урра, ц1аьхха, хьа1зза;
3)Д1аоалаш дифтонгаш ов, ув хьахазац цар шоллаг1йола элемент в, цун метта у хоз, соуса (совса), лууча (лувча), нув (нув);
4)Цхьаццадолча дешашка хьалхарча дешдаькъеи кхыйола оаз хоз, дине (дуне), ситара (сутара), ийче (уйче), маж (мож), ихе (юхе);
5)Дешашта т1ехьара мукъа оаз хьахазац, нана моза,даьтта, лаьтта, дог1а, дака, жаг1а. Уж дешаш дагалаца деза нийса яздергдолаш.
Деша фонетически тохкам
Дош фонетически тахкаро йоккха моттиг д1алоац. Цо г1о ду 1омадаьр кердадаккха, ч1оаг1де, жам1а даь, дийцар кхетамца т1аэца.
Деша фонетически тохкам беш юкъейоалае еза лакхе енна бокъонаш, уж я;
1) деша доакъош къоастадар;
2)мукъа оазаш: цхьалха е чоалхане, й1аьха, лоаца, дифтонгаш;
3)мукъаза оазаш: цхьалха е чоалхане, зовне, къора, лакаш т1ара; малаг1ча алапашца белгалъю оаз;
4)масса оаз я, масса алап да.
Фонетически тохкам йоазонца а, бартах а бе мегаргба. Оазаш нийса ала дикаг1а 1амаргба бартах дукхаг1а болх бича.