Лекция 3 (Г1алг1ай мотт)

БЕЛГАЛДОШ

БЕЛГАЛДЕША ЛОАРХ1АМ

Х1аман белгало хьа а хьокхаш, малаг1а? мишта? яхача хаттарашта жоп а луш долча къамаьла даькъах белгалдош оал.

Белгалдешо хьагойт х1аман белгало; цун бос (к1ай, 1аьржа, сий на), боарам (з1амига, доккха, кагий), чам (мерза, къахьа, дира), х1амай кхыйола мишталла (керда, тиша, во, дика), х1ама сенах яьй (аьшка кад, дахчан г1анд, зипа коч), моттигаца бола бувзам (гаьнара саг, юртара вахар, хьунаг1ара фо), ханаца бола бувзам (1ан ди, х1анзара зама, соахкара ялат), юкъметтиг (газа даьтта, б1арга ног1ар, чаь буц).

Белгалдешаш х1аманц1ераца дувзаденна цунца барт болаш хул. Царна юкъера барт гучабоаккх интонаце, классаша, таьрахьо, М а с а л а: 1аьржа лаьтта, дика лоалахо, йоккха саг, воккха саг, доккха ц1а, боккха пед, кхоанара декхар. Из ло1амза форма я.

Масса белгалдеша хилац класси, таьрахьи, дожари, цхьадараша духхьал барт бу классеи, таьрахьеи, дожареи шийца бувзам болча ц1ердешаца. Масала: дай гали, бай мухь, вай саг, яй х1ама (классни да дай яха белгалдош), бай мухь — дай махьарч (таьрахье а хувцалу). Х1аьта хоза йи1иг, хоза к1аьнк яха белгалдешаш классни дац, цар духхьал барт бу классеи таьрахьеи ц!ердешашца.

БЕЛГАЛДЕША РАЗРЯДАШ

Белгалдешай ма1ангеи, уж хувцадаларгеи диллача, шин тайпара хул: мишталлии юкъаметтареи.

Мишталли белгалдешаша х1аман миштал хьахьокх. Масала: хоза, ийрча, дай, деза. Цхьадараш класси таьрахьи долаш хул: веза к1аьнк — беза к1аьнкаш, еза йиша — беза йижарий. Классни доацачар таьрахь а хьахьокхац: хоза ди — хоза денош. Масса мишталли белгалдешаш дожарашца хувцалу.

Юкъаметтара белгалдешаш х1аман белгало, цун кхыча х1аманца болча бувзама т1аг1олла хьагойт (х1ама хьаяь материал, ханацара, моттигацара бувзам, х1амай юкъамоттиг, доал). Масала: дото laг, 1ан ди, хьунаг1ара фо, г1алг1ай кица, газа даьтта.

БЕЛГАЛДЕША ДИСТАРА ЛАГ1АШ, УЖ НИЙСА Я 3 ДА РА БОКЪОНАШ

Мишталли белгалдешаша хьахьокх х1аман белгало дукхаг1а е к1езигаг1а хилар, е цхьа х1ама вокхачул дукхаг1а е к1езигаг1а хила йиш хилар. Из белгалдоаккх дистара лаг1ашца: юхьера, дистара, лакхера. Белгалдеша юххьерча формах юхьера лаг1а оал.

Дистара лаг1а хьахул юхьерча лаг1ан — г1a яха суффикс т1акхе тарца: хоза — хозаг1а, дика — дикаг1а.

Лакхера лаг1а хьахул дистара лаг1ан хьалха «эггара» яха куцдош хьалха оттарца: мерзаг1а — эггара мерзаг1а, ч1оаг1аг1а — эггара ч1оаг1аг1а.

Укх лаг1о хьагойт, х1аман белгало массарел т1ех хилар. Дистара лаг1аш хьакхоллаш кхы а лела йиш я; геттара, ч1оаг1а, сел, сов яха куцдешаш: геттара хозаг1а, сел беркате.

Мишталли белгалдешай мара дистара лаг1аш хилац.

Мишталли белгалдешай хул хьисап дизза ца хилар хьагойта формаш. Масала: хала — хало, ц1ена — ц1ено, д1айха — д1айхо. Уж хьахул суффикс -о т1акхетарца.

Д1аоалача хана суффикса -ria метта -х хоз. Из суффикс къора ерз. Дагалаца дилла -г1a яха суффикс язъе езалга.

БЕЛГАЛДЕШАЙ ЛОӀАМЗЕИ ЛОӀАМЕИ ФОРМАШ, ПРЕДЛОЖЕНЕ ЧУХЬ ЦАР ГӀУЛАКХ

Белгалдешай лоӀамзеи лоӀамеи ши форма хул.

ЛоӀамза форма я, цӀердешашца бувзам а болаш белгалдешаш лелар. М а

са л а: кура саг, цӀаста таз, хоза цӀа. Укх форме белгалдешаш барт бу шоашца бувзам болча цӀердешашца классе, таьрахье, дожаре.

ЛоӀаме форма хьахул лоӀамза формах классашца хувцалуш йола — бар (в,д,й) яха суффикс тӀакхетарца, цӀердош дӀадоал белгалдеша суффиксо цун класс хьаэц, М а с а л а: куравар, цӀастадар, хозадар.

Предложене юкъе лоӀамза форма къоастам хул, М а с а л а: БӀарг дӀа мел кхоачача шаьра аренаш ядар. МалагӀа аренаш? — шаьра аренаш — шаьра яха белгалдош къоастам ба.

ЛоӀаме белгалдешаш предложене чухь цӀердош санна лел, уж подлежащи, карардар, кхоачам, цӀера оттама сказуеме цӀера дакъа хул, М а

са л а: УнахцӀеначо мара цӀий дӀадала йиш яцар (УнахцӀеначо — подлежащи). Лораша унахцӀенабараш къоастабир цӀий хьаэца. (УнахцӀенабараш — карардар). Нанас эггара зӀамагӀчунна Ӏаж белар.

Белгалдешаш хьахул тайп-тайпара суффиксаш тӀакхетарца. Белгалдешай суффиксаш шин даькъах екъалу:

•Хьалхарча даькъа чуйоагӀа шоаш тӀакхетарца тайп-тайпара къамаьла доакъоех керда белгалдешаш хьаду суффиксаш:

-а: хьоар — хьоара, болат — болата — цӀердешаех белгалдешаш хьахул; -е: боад — баьде, ингали — ингале, айп — айпе — цӀердешаех

белгалдешаш хьахул.

-ра: гаьна — гаьнара, соахка — соахкара, Шали — Шалера, — куцдешаех, цӀердешаех белгалдешаш хьахул.

-не: зе — зене, гӀайгӀа — гӀайгӀане, у — уне — цӀердешаех белгалдешаш хьахул.

-ла: дакъа — даькъала, дог — дегала — цӀердешаех белгалдешаш хьахул.

-н: дахча — дахчан, аре — арен (шорал) — цӀердешаех балгалдешаш хьахул.

-ий: эздел — эздий — цӀердешаех белгалдош хьахул.

-за: айхье — айхьаза, лоӀаме — лоӀамза, пхьор — пхьераза.

•ШоллагӀча даькъа чуйоагӀа шоаш тӀакхетарца белгалдешашта керда грамматически маӀан луш йола суффиксаш: -гӀа, -дар, -бар, -вар, -яр. Цар юхьерча лагӀах дистара лагӀа а ду: кӀай — кӀайгӀа.

ЛоӀамза формах лоӀаме форма ю: цӀе — цӀедар, аьшка — аьшкадар -о- яхача суффиксо мишталли белгалдешаш шоай биззача боараме йоаца хӀаман белгало хьахьокхача маӀанга доах: дӀайха — дӀахо, шийла — шийло, онда — ондо.

-га- яхача суффиксо хӀама зӀамигдара, хьастара хьахьокх: готта-готтига, лоха-лохига, кӀезига, зӀамига.

-и- яха суффикс лел эрсий меттара хьаийцача белгалдешашца, уж вай меттала доалаш -ая, -ое, -ый, -ий яха чаккхенаш дӀа а яле отт из: верховни, коммунистически, автономни, февральски. Цу эрсий меттара хьаийцача дешай суффиксаш (-н, -ск, -ическ, -истск) эрсий метта санна язъю.

Бос белгалбеш дола мишталли белгалдешаш овла шолха болаш хул. Цхьа хӀама лаьрххӀа белгалдаккхара духьа дош шозза вӀаштӀехьа даьккхе хьахул чоалхане белгалдешаш: мерз-мерзагӀа, чӀоагӀ-чӀоагӀагӀа, лохлохагӀа.

Хьалхарча деша тӀехьа алап -а яздац. Юкъе дефис йолаш язду уж.

Укх тайпарча белгалдешай лоӀаме а лоӀамза а форма хул: дик-дикагӀа — дик-дикагӀдар.

БЕЛГАЛДЕША МОРФОЛОГИЧЕСКИ ТОХКАМ

Тохкама никъ

•Къамаьла дакъа.

•Белгалдеша юххьера форма (цӀера дожар, цхьоален таьрахь).

•Массаза хулаш йола белгалонаш: а) мишталли, юкъаметтара б) мишталлидарий дистара лагӀаш в) лоӀамеи лоӀамзеи формаш.

•Хувцалуш йола белгалонаш: а) Класс;

б) Таьрахь; в) Дожар.

5. Белгалдеша предложене чура синтаксически гӀулакх.

ТОХКАМА ХЬОКХАМ

БӀайха малх хьежаш хоза ди дар.

БӀайха (малх) — мишт.б.,юххьерча ф.латт, юхь.лагӀа, л-за ф., кх.хӀ.кл. (б), цхь.т., цӀ.д., дара-куца лоаттама.