Лекция 2 (Г1алг1ай мотт)

М О Р Ф О Л О Г И КЪАМАЬЛА ДОАКЪОШ

Дешаш хул ло1амеи г1улакхеи. Ло1амеча дешаша моллаг1ча цхьан хаттара жоп лу, х1аьта г1улакха дешаша цхьанна а хаттара жоп лац. М а с а л а: Тха беша баг1а 1ажаш а, кхораш а, хьачаш а. Укх предложени мича? -

яхача хаттара жоп лу беша яхача дешо, хьан беша? - тха яха жоп лу, баг1а - яхачо дешо жоп лу фу ду? яхача хаттара, баг1а фу? - 1ажаш, кхораш, хьачаш, х1аьта а, a,a предложене юкъера дешаш цхьаккха жоп луш дац.

Ло1амеча дешаша хьахьокх х1амаш, нах (к1аьнк, лор, ц1а, г1анд, истол), цар белгалонаш (хоза, говза, лакха, герга), деш дола дар (хьеж, деш, латт), моттиг (ц1аг1а, цига, коа), ха (тахан, соахка) и. кх.д1.

Г1улакха дешаша (а, и, е, х1аьта, т1а) цхьаккха х1ама а, белгало а, дар а хьахьокхац.

Ло1амеча дешаех предложене маьженаш хул, х1аьта г1улакха дешаех хилац. М а с а л а: Гобаьккха хьахозар белам а, г1араш а, ц1ог1арч а. Хьахозар - сказуеми да,

белам, г1араш, ц1ог1арч - карардар да, гобаьккха - меттига лоаттам. Х1аьта а, a, a предложене цхьаккха маьже хилац, цар в1ашаг1хеттад цхьантайпара карардараш.

Ло1аме а г1улакха а дешаш къамаьла доакъошта декъалу. Къамаьла доакъош г1алг1ай метта юкъе итт да. Царех ло1аме дешаш да: ц1ердош, белгалдош, таьрахьдош, ц1ерметтдош, хандош, куцдош; г1улакха дешаш да: хоттарг, дешт1ехье, дакъилгаш, айдардешаш.

МОРФОЛОГИ - къамаьла доакъоши, цар грамматически белгалонаши, къамаьла доакъой хувцадалара бокъонаши 1омош дола метта 1илман дакъа да.

Къамаьла доакъош в1ашаг1къаст:

1)лоарх1амца;

2)предложене юкъе долча цун г1улакхаца е кхыча дешашцарча цун бувзамца;

3)дешаш хувцадалареи, керда дешаш хьахилареи формашца. Цар еррига белгалонаш д1ахо ювцаргья

Ц1ЕРДОШ

Саг е х1ама белгал а деш, мала? фу? яхача хаттарашта жоп луча къамаьла даькъах ц1ердош оал. М а с а л а: мала? салте, да, нана, йиша, воша; фу? ручка, книжка, ц1а, котам, москал, устаг1а, завод.

Ц1ердешаш тайп-тайпара лоарх1ам болаш хул. Цар белгалду:

1)Нах: ахархо, г1ашло, дешархо, лор, эпсар.

2)Хьайбаш: говр, етт, газа, 1аьхар, инкал.

3)Оакхарий: борз, ча, цогал, пхьагал, лом.

4)Оалхазараш: котам, москал, кхокх, къайг.

5)Садоала х1амаш: моза, зунгат, к1ормац.

6)Хьаеш йола х1амаш: парта, истол, завод, коч.

7)Баьцовг1аш: к1а, борц, поп, хьех, наж, 1аж.

8)Металлаш: аьшк, ц1аста, даш, дотув.

9)Шийх кхы х1ама хьахулаш йола х1амаш: шура, хьоар, мехкдаьтта.

КХЕТАМЕИ КХЕТАМЗЕИ Ц1ЕРДЕША

Цердешаш хул нах белгалбеши(к1аьнк, йи1иг, лор, артист, хьехархо и кх.д1.), кхы мел дола х1ама белгалдеши (къоалам, тетрадь, машина, говр, етт, к1а, лоа и кх.д1.)

Нах белгалбеча ц1ердешаех кхетаме ц1ердешаш оал, цар жоп лу мала? яхача хаттара. М а с а л а: к1аьнк,

къонах, салте, йи1иг.

Кхы мел дола х1ама белгалдеча ц1ердешаех кхетамза ц1ердешаш оал, цар жоп лу фу? яхача хаттара. М а с а л а:

ц1а, кор, коанаш.

ДОАЛАРЕИ ЮКЪАРЕИ Ц1ЕРДЕШАШ

Ц1ердешаш хул доалареи юкъареи. Цхьан тайпарча х1амаех къаьстта цхьа х1ама белгалдечарех доалара ц1ердешаш оал.

Доалара ц1ердешаш да:

1) сага ц1и, даь ц1и, тайпан ц1и: Зязиков Хьусена Бахьаудин;

2) хьайбаех, ж1алеех и кх.д1. техка ц1ераш: Марац, Лайка, Марта;

3) паччахьалкхений, городий, юртий, лоамий ц1ераш: Германи, Москва, Наьсаре, Казбек;

4) газетий, журналий, книжкай ц1ераш: газета "Сердало", журнал "Села1ад", повесть "Т1ахьехам".

5) фабрикий, заводий, колхозий, и кх.д1. йола ц1ераш: завод "Трансмаш", колхоз "Шерипова", совхоз "Ингушский";

6) организацей, учрежденей, ц1ай йола ц1ераш: РФ Правительство, Цхьоалаг1а май и кх.д1.

Цхьан тайпара мел йола х1ама белгалъеча ц1ердешаех юкъара ц1ердешаш оал. Масала: ц1а, кор, котам, юрт и кх.д1.

Доалара ц1ердешаш доккхача алапаца язду, х1аьта юкъара ц1ердешаш з1амигача алапаца язду.

Ц1ЕРДЕШАЙ ТАЬРАХЬ УЖ НИЙСА ЯЗДАРА БОКЪОНАШ

Дукхаг1дола ц1ердешаш цхьоален а дукхален таьрахье хул.

Цхьоален таьрахье ц1ердешо моллаг1а цхьа саг е х1ама белгалду. Масала: воша, йиша, ц1а, г1анд, беш, город.

Дукхален таьрахье ц1ердешо белгалду шиъ е кхы дукхаг1а долах1амаш. Масала: вежарий, йижарий, ц1енош, г1андаш, бешамаш, городаш.

Ц1ердешаш дукхален таьрахье доал тайп-тайпара суффиксаш т1акхетарца е еррига лард эргаяларца:

1)ц1ердеша -аш, -ш яха суффиксаш т1акхетарца. Масала: к1аьнк-к1аьшкаш, кхор-кхораш, ворда-вордаш;

2)ц1ердеша -наш, -нош, -маш т1акхетарца. Масала: белгало-белгалонаш, аре-аренаш, ди-денош; цхьайолча хана уж суффиксаш т1акхеташ, овлан оазаш хувцалу: са-саьнаш, са-синош.

3)ц1ердеша -араш т1акхетарца. Масала:

мукх-мукхараш, нув-новраш;

4) ц1ердеша -ш т1акхетарца, цун хьалхара оаз е о-га йоалаш. Масала: чами-чамеш, баьри-баьреш, тани-танеш;

5)ц1ердеша -й, -ий т1акхетарца. Масала: болхло-болхлой, ахархо-ахархой, ка-кой;

6)ц1ердеша -рч т1акхетарца. Масала: доа-доарч, сай-саьрч.

7)ц1ердеша еррига лард хувцаяларца хьахул дукхален таьрахь. Масала: саг-нах, йо1-мехкарий, во1-къонгаш.

Цхьоален таьрахь мара ца хула ц1ердешаш да вай метта:

1)доалара ц1ердешаш: Ахьмад, Грозный, Шолжа;

2)цхьан сага е х1аман белгало хьахьокхаш дола ц1ердешаш: хозал, майрал, т1унал кх.д1.

3)1аламца бувзам бола ц1ердешаш: 1а, ахка, лоа,

шелал;

4)хандешах хинна ц1ердешаш: алар, ваг1ар; Дукхален таьрахье мара ца хула ц1ердешаш да, уж

дукха дац, дагалаца дезаш да; й1овхараш, чураш, юхьмараж.

Дукхален таьрахье даьнна ц1ердешаш д1аоалача хана суффиксий -ш метта -ж хоз, дагалаца -ж т1ехь долаш цхьаккха суффикс яц, г1андаш, кораш, саьнаш.

Ц1ЕРДЕШАЙ ГРАММАТИЧЕСКИ КЛАССАШ

Г1алг1ай метта деррига ц1ердешаш классашта декъалу. Уж ялх класс я. Ялххе класс белгалйоаккхаш биъ

классни гойтам ба: б, в, д, й (я). Уж гойтамаш лел г1он

хандешашцеи классашца хувцалуча хандешашцеи, ц1ердешаш цхьоален а дукхален а таьрахье увттадеш. Масала: к1аьнк вак1аьнкаш ба, йи1иг я-йи1игаш я, ц1а да-ц1енош да.

Кхалнах белгалбу ц1ердешаш кхалнаьха классе чудоаг1а, уж белгалду й-й (я), й - б -- яхача классни гойтамашца. Масала: йи1иг я - йи1игаш я, сесаг я - истий ба.

Ма1анах белгалбу ц1ердешаш ма1ача наьха классе чудоаг1а, уж белгалду в-б - яхача классни гойтамаша.

Масала: къонахва-къонахий ба. Кхы мел йола х1амаш белгалъеш йиъ класс я: й-й, б-б, б-д, д-д - яхача классни гойтамашца белгалъеш. Масала: котам я-котамаш я, кхор ба-кхораш ба.

Цхьадола нах белгалбу ц1ердешаш да д-д яхача классни гойтамаца белгал а деш, ма1ача нахаха кхалнахах а цхьатарра оалаш. Масала: бер да-бераш да, адам да-адамаш да.

Цхьадола ц1ердешаш да царца белгалвер ма1а саг ва е кхалсаг я ца ховш, предложене уж ца хилча. М а с а л а: хьехархо ва, хьехархо я; лор ва, лор я.

Эрсий меттара хьаийца дукхаг1а дола ц1ердешаш я-я классе чудоаг1а. М а с а л а: колхоз я -колхозаш я, полтув я - полтош я, костюм я - костюмаш я, вагон я - вагонаш я, соревновани я - соревнованеш я.

Хьахинна дола ц1ердешаш цхьоален таьрахь мара цар ца хиларах цхьа классни гойтам болаш хул; лорал да, хьехам ба.

ДОЖАРИЙ СИСТЕМА

Предложене юкъе ц1ердош хул тайп-тайпара грамматически формаш а чакхенаш а йолаш. Из хул цун кхыча дешашцара бувзамга а г1улакхага а хьежжа.

Ц1ердешай цу тайпара хувцадаларах легар оал. Ц1ердеша предложене юкъе кхыча дешашцара бувзам хьахьокхача грамматически формаех дожараш оал.

Г1алг1ай метта дожараш дукха да. Царех керттердараш барх1 да. Х1ара дожара, ший къаьстта лоарх1ам болаш, шишша хаттар да:

Ц1ера дожармала? фу? да, дьай Дола дожар - хьан? сен? даь, дьай

Лура дожар - хьанна? сенна? даьна, даьшта Дера дожар - хьан? сево? дас, даьша Кечала дожар - хьанца? сенца? даьца, даьшца

Хотталура дожар - хьанах? сенах? даьх, дайех Меттига дожар - хьанга? сенга? даьга, даьшка Дустара дожар - хьанал? сенал?даьл, даьйел Ц1ереи, дереи дожарашкара д1аиккхача, ялх

дожарах эрга дожараш оал.

Укх лакхе белгалдаьча хаттарел совг1а кхы хаттараш а хул; хьангара? хьангахьа? хьангахьара? Уж меттига дожара формаш я.

ДОЖАРИЙ ДЕШТ1ЕХЬЕНАШИ, УЖ ЯЗЪЯРА БОКЪОНАШ

Ц1ердешаш эргача дожарашка хул шоашца дешт1ехьенаш йолаш а йоацаш а. М а с а л а: Г1анда ког

1обежабар (г1анда яха дош доала дожаре латт,

дешт1ехье яц). Г1анда т1а к1аьнк ваг1ар. (Доала дожаре латт из дош, шийца т1а яха дешт1ехье я).

Цхьайола дешт1ехьенаш шин дожарца лелаш хул, ший лелара ма1анга хьежжа. М а с а л а: уллув, йисте яха дешт1ехьенаш доалареи луреи дожарашца лел.

Ц1ердешаш дукхален таьрахье латташ хилча доалеи луреи дожарца мара дешт1ехье хилац.

Дешт1ехьенаш т1ехьа оттарца т1ехьара чаккхен мукъа оаз йоацаш язду ц1ердешаш: отар чу, отар т1а, тхов т1а, ц1ен чу кх.д1

Дешт1ехьенаш дилла ц1ердешашца къаьста язью, из дагалаца.

ДОЖАРИЙ ЛОАРХ1АМИ, ЦАР ЧАККХЕНАШ НИЙСАЯЗЪЯРИ

I.Ц1ера дожаре

1.Ц1ера дожаре латтача ц1ердешаша белгалду дар деш вола саг е кхы х1ама. Цу дожаре латта ц1ердешаш (нагахьа санна предложене кхычунга ца йоалаш яле) подлежыщи хул. Масала: Бераш школе долх.

2.Кхычунга йолача предложене ц1ера дожаре латта ц1ердешаш карардар хул. Цо белгалду дар т1адерза саг е х1ама. Масала: Нанас ший бер хьест.

3.Цхьа наггахьа ц1ера дожаре латта ц1ердешаш, йолча хана сказуеми хул. Масала: дешар-сердало, цадешар-боадо.

4.Ц1ера дожаре латтача ц1ердешаш ц1ера оттама сказуеми ц1ера дакъа хул. Масала: Са во1 студент ва.

5.Ц1ера дожаре латтача ц1ердешах т1адерзар хул. Масала: Бераш, массане д1аязъе предложени.

II.Доала дожар

1.Доала дожаре латтача ц1ердешаша белгалду цхьа х1ама сага е кхыча х1аман доал хилар. Уж предложене чу къоастам хул. Масала: Ц1ен кора к1ал ваг1ар Ахьмад.

2.Наггахьа доала дожаре латта ц1ердешаша дар кхоачаш деш вола саг е х1ама белгалду. Царех предложене чу подлежаще хул. Масала: К1аьнка корта лаз.

3.Доала дожаре латтача ц1ердешаша меттига лоатам хул. Масала: ц1ен маг1а доккха б1ар даг1а. Киса йовлакх доал.

Доала дожаре латта ц1ердешай цхьайола чаккхенаш шекон я: истола т1а, кора к1ал - лоаца а я. Из чаккхе лоаца -а язъе езалга дагалаца.

III. Лура дожар

Лура дожаре латтача ц1ердешай лоарх1ам ба: дар т1адерза саг е х1аме белгалдоаккх, е дар кхоачашду моттиг хьахьокх. масала: Аз ц1енна кир техар. цхьа нагахьа лура дожаре латта ц1ердешаш подлежащи хул. Масала: Дешархочунна дика дешалора. цутайпара

предложенеш кхычунга ца йоалаш а хулац: Нанна ший

бер ч1оаг1а дезар. Подлежащи лура дожаре латт, сказуеми сина хоамаш хьахьокхаш хул. Уж предложенеш дативни конструкци йолаш я.

Лура дожаре латта ц1ердешаша дешт1ехьенаш йолаш а йоацаш хул.

Лура дожаре хул чаккхенаш - д1аьха а, е шолха -н доалаш. Из шолха -нн язде дезалга дагалаца: ц1енна, кора.

IV. Дера дожар

Дера дожаре латтача ц1ердешаша белгалду дар деш вола саг е х1ама, уж кхычунга йоалача предложене мара хулаш а дац. Массаза а уж подлежащи хул. Масала: Малхо лаьтта дохьадаьд.

Кхетамза ц1ердешай дера дожаре дукхаг1йолча хана чаккхе -о хул, кхетамечар -с хул, из чаккхе -с зовне яле -з хоз.

Х1аьта дукхален таьрахье чаккхе лоаца -а хул. Из хьахазац.

Укх тайпарча предложенех эршативни конструкци йола предложени оал.

V.Кечала дожар

Кечала дожаре латтача ц1ердешаша белгалду дар хьанца е сенца (кечал) кхоачаш ду. масала: Белаца лаьтта оах. Саго кертаца уйла ю.

VI.Хотталурга дожар