5-МАВЗУ
.pdf
Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети Ижтимоий фанлар факультети Социология кафедраси
Фан: Социология
Мавзу: ДЕВИАНТ ХУЛҚ-АТВОР
доц. Жиянмуратова Г.Ш.
РЕЖА:
•«Девиант хулқ-атвор» тушунчаси
•Девиант хулқ-атвор назариялари
•Девиант хулқ-атвор классификацияси
•Ижтимоий меъёр ва унинг турлари
•Ижтимоий назорат: агентлари ва турлари
ДЕВИАНТ ХУЛҚ-АТВОР
Девиация сўзи – лотинча
“deviatio” сўзидан олинган
бўлиб, чекиниш, бузилиш деган
маънони англатади.
Девиант хулқ-атвор
– жамиятда ўрнатилган ахлоқ
меъёрларига мос келмайдиган фаолият ёки хатти-ҳаракат, ижтимоий ҳодисадир
ДЕВИАНТ ХУЛҚ-АТВОР ТУРЛАРИ
ПОЗИТИВ
•қаҳрамонлик
•ўзини қурбон қилиш
•ҳаддан ортиқ меҳнатсеварлик
•даҳолик
•иқтидор
•истеъдод
•ноёб қобилият
•ўта раҳмдиллилик ва ҳ.к.
НЕГАТИВ
•жиноятчилик
•ичкиликбозлик
•гиёҳвандлик
•фоҳишабозлик
•қимор ўйинлари
•суицид
•инцест
•бир жинсли никоҳ
•порахўрлик
•терроризм
•экстремизм
•вандализм ва ҳ.к.
ДЕВИАНТ ХУЛҚ-АТВОР НАЗАРИЯЛАРИ
БИОЛОГИК
НАЗАРИЯ
АНОМИЯ
НАЗАРИЯСИ
ТАРКИБИЙ ЗЎРИҚИШ НАЗАРИЯСИ
•Замонавий ёлғон детекторининг асосчиси итальян социал психологи Ч.Ломброзо туғма жиноятчи назариясини ўртага ташлаган. Қамоқхоналардаги узоқ кузатишларидан сўнг энг ашаддий жиноятчилар (учдан бири) туғма жиноятга мойил деган қарорга келади. Яъни, мунтазам жиноят билан шуғулланган инсонда ўз-ўзини баҳолаш ҳисси паст.
•Девиант хулқ сабабларида “аномия” – носозлик назарияси ҳам муҳимдир. Э. Дюркгейм айнан аномия сабаб инсон ўз жонига қасд қилади, деган фикрни илгари сурган. Олим ўз фикрини
аҳоли миграцияси қаерда кўп бўлса, ўша ерда жиноят кўпаяди,
деб изоҳлаган.
• Турмуш даражасининг пасайиб кетиши, ирқий камситиш ва шу каби шахс нафсониятига алоқадор ҳолатлар девиант ҳаракатларга сабаб бўлади. Агар шахс жамиятда ўзининг мустаҳкам ўрнига эга бўлмаса ёки кўзланган мақсадларини қонуний йўл билан амалга ошира олмаса, буни ноқонуний йўл орқали бажаришга киришади. Бу имкониятдан истакнинг устун келиши билан ифодаланади.
ДЕВИАНТ ХУЛҚ-АТВОР НАЗАРИЯЛАРИ
ИНВЕСТОРЛАШ
НАЗАРИЯСИ
БОҒЛАНИШЛАР НАЗАРИЯСИ
СТИГМАТИЗАЦИЯ
НАЗАРИЯСИ
•Шахс жамиятда бирор даражага эришиш учун қанча куч, вақт, маблағ сарфласа, шунча эгаллаган мансабини йўқотиб қўйишдан қўрқади ва қонунбузарликка боришдан ўзини эҳтиёт қилади.
•Бу назария инсоннинг бошқа шахсга боғланиб, ўрганиб қолганлигига асосланади. Агар инсоннинг боғланиб қолган кишиси девиант хулқ-атворга эга бўлса, ўша инсон ҳам астасекин девиант ҳаракатларни амалга оширади.
•Тамға ёпиштириш назариясини илгари сурган Эдвин Лемерт, Говард Бекерлар жамиятдаги баъзи нуфузли кишиларнинг айрим ижтимоий гуруҳларга девиантлилик тамғасини ёпиштириши натижасида юзага келади, деб айтган.
Агар кишига девиант тамға ёпиштирилса, у шунга муносиб иш кўришга интилади.
хулқ-атвор муаммосини социология фани доирасида
дастлаб. Э.Дюркгейм ўрганган. Бу борада унинг 4 та асари чоп этилган бўлиб, шулардан бири «Ўз жонига қасд қилиш» (1897) китоби девиантлик муаммосига
бағишланган эди.
Роберт Мертоннинг девиант хулқ-атвор назарияси
Девиант хулқ-атвор муаммоларини таҳлил қилишда Р.Мертон ишлаб чиққан таълимот социологияда етакчи ўрин тутади.
У ўзининг аномия назариясида индивидуал адаптация усуллари орқали девиацияни асослайди
«Девиант хулқ-атвор жамиятда эълон қилинган қадриятлар ва расмий хулқ-атвор стандартлари билан аҳоли хулқ-атвор мотивлари ҳамда мавжуд имкониятларининг бир-бирига мос келмай қолиши натижасидир»
Индивидуал адаптация усуллари типологияси
Мослашиш усули |
Жамият тақдим |
Жамият тақдим |
Намуна |
|
этган мақсадлар |
этган воситалар |
|
|
(қабул қилади ёки |
(қабул қилади ёки |
|
|
йўқ) |
йўқ) |
|
Конформизм |
+ |
+ |
Қонуний йўл билан |
|
|
|
қўлга киритилган |
|
|
|
молиявий |
|
|
|
муваффақият |
|
|
|
|
Инновация |
+ |
_ |
Ноқонуний йўл билан |
|
|
|
қўлга киритилган |
|
|
|
молиявий |
|
|
|
муваффақият |
|
|
|
|
Ритуализм |
– |
+ |
Бюрократ |
|
|
|
|
Ретритизм |
– |
– |
Хавфли инсонлар |
|
|
|
|
|
|
|
Реформатор ва |
Исёнчилар |
Янги мақсад |
Янги восита |
тўнтаришларни |
|
|
|
амалга оширувчилар |
|
|
|
|
Девиант хулқатворнинг пайдо бўлиши, шаклланиши ва ривожланиши учун муҳим уч омил
Ижтимоий
назорат
институтлари
Муаммоли