15.Қылмыстың субъектісінің түсінігін, оның әлеуметтік сипаттамасын беріңіз. Қылмыс субъектісі және қылмыскер тұлғасының ара қатынасын анықтаңыз.

Қылмыстың субъектiсi - қылмыс құрамының мiндеттi элементтерiнiң бiрi. Есi дұрыс, қылмыстық заңда белгiленген жасқа толған қылмыс жасаған адамдар ғана қылмыс субъектiсi бола алады. ҚК-ң Жалпы бөлiмiнде қылмыс субъектiсiнiң белгiлерiн анықтайтын бiрнеше нормалар қарастырылған. ҚК-ң 14-бабының 1-бөлiгiне сəйкес ″есi дұрыс, қылмыстық кодексте белгiленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиiс″. Заңшығарушы қылмыс субъектiсiнiң белгiлерiн көрсете отырып, қылмыс субъектiсi ретiнде кез келген қылмыс жасаған адам емес, тек қылмыстық жауаптылыққа қабiлеттi, белгiлi бiр қасиеттермен нышандарды иемденетiн адамды ғана таниды. Сонда субъектiнiң барлық қасиеттерiнiң iшiнде заңшығарушы адамның мемлекетпен қылмыстық құқықтық қатынасқа түсуге жəне қылмыстық жауаптылықты өтеуге қабiлеттi екендiгiн куəландыратын қасиеттерiн ғана бөлiп көрсетедi. ҚК 14-бабы қылмыс субъектiсiн сипаттайтын негiзгi үш бөлiгiн қарастырады:1) жеке адам,2) есi дұрыстық; 3) қылмыстық жауаптылық жасына толу. Осы үш белгiнiң мiндеттi жиынтығы қылмыс субъектiсiн құрайды, олардың кемiнде бiреуi болмаса қылмыстың субъектiсi жоқ, тиiсiнше қылмыс құрамы да жоқ деген сөз. Қылмыстық заңда ″жеке адамды″ қылмыс субъектiсiнiң белгiсi ретiнде көрсету заңшығарушының қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеке даралау қағидасын ұстанатындығын бiлдiредi. Сондықтан ҚР қылмыстық құқығы бойынша қылмыстық жауаптылық əрқашанда қатаң түрде жеке сипатты иемденедi, яғни жауаптылыққа тек қылмыс жасаған немесе қылмыс жасауға қатысқан жеке адам ғана тартылады. Жеке адамдар дегенiмiз - ҚР азаматтары, шетел азаматтары жəне азаматтығы жоқ адамдар. Қылмыс субъектiсi ретiнде тек жеке адамдарды тану – заңды тұлғалар, яғни мекемелер, кəсiпорындар, ұйымдар, қоғамдық бiрлестiктер қылмыс субъектiсi бола алмайды деген мағынаны бiлдiредi, яғни ұжымдық жауаптылық қағидасы бойынша қылмыстық жауаптылыққа жол берiлмейдi. Сонымен, қылмыс субъектiсi болып қылмыс жасау кезiнде өз əрекеттерiн ұғына алатын, оған басшылық жасауға мүмкiндiгi бар жəне оның зардаптарының мағынасы мен маңызын түсiнуге қабiлеттi жеке адам танылады. Сондықтан, адамның өз iс-əрекеттерiне есеп беру жəне оны басқару қабiлеттерiнiң қылмыстық құқықтық мағынасы бар. Адамда мұндай қасиеттер дiң болуы оның есiнiң дұрыстығын бiлдiредi. Есi дұрыстық - қылмыс субъектiсiнiң мiндеттi белгiсi, адамның кiнəсiн анықтайтын заңдық жəне iс жүзiндегi алғышарты. Есi дұрыстықпен қатар адамның жасы да нақты қылмыс үшiн адамды қылмыс субъектiсi деп танудың негiзгi, қажеттi белгiсi болып табылады. Қолданыстағы қылмыстық заңға сəйкес жалпы қылмыстық жауаптылық туындайтын жас – 16 жас, ал ҚК 15- бабының 2-бөлiгiнде көрсетiлген қылмыстардың түпкiлiктi тiзiмi үшiн –14 жас деп белгiленген.Қылмыс жасаған адамның есiнiң дұрыс болуы жəне қылмыстық заңмен белгiленген жасқа толуы қылмыс субъектiсiнiң жалпы заңдық белгiлерi болып табылады жəне олар барлық қылмыс құрамдары үшiн мiндеттi. Қылмыс субъектiсiн сипаттағанда оның жауаптылығын анықтау жəне оған жаза тағайындау үшiн қылмыскер жеке басының белгiлерi маңызды роль атқарады. ″Қылмыс субъектiсi″ жəне ″қылмыскердiң жеке басы″ бiр бiрiне жақын болғанымен бiрдей емес ұғымдар. Негiзiнен ″қылмыскердiң жеке басы″ криминология ғылымында зерттелсе, ″қылмыс субъектiсi″ қылмыстық құқық ғылымында зерттеледi. Қылмыскердiң жеке басы қылмыс субъектiсiне қарағанда кең мағына бередi. Қылмыскердiң жеке басы дегенiмiз - қылмыскердi жалпы адам ретiнде сипаттайтын барлық əлеуметтiк қасиеттердiң, байланыстардың жəнеқатынастардың жиынтығы. Оған адамның əлеуметтiк байланыстары (саяси, еңбек, тұрмыстық, отбасындағы жəне т.б.); оның өнегелiк-саяси қасиеттерi (дүниетанымы, сенiмi, құштарлығы); оның психологиялық қасиеттерi мен ерекшелiктерi (интеллектi, ерiктiк қасиеттерi, сезiмдiк ерекшелiктерi, қызбалығы); оның демографиялық жəне жаратылыс ерекшелiктерi (жынысы, жасы, денсаулық жағдайы); оның өмiрбаяны, өмiр тəжiрибесi, бiлiмi, қоғам алдында сiңiрген еңбегi жəне т.б. қасиеттерi кiредi. Ал ″қылмыс субъектiсi″ ұғымы осы жоғарыдағы қасиеттердiң iшiнде тек бiр бөлiгiн, есi дұрыстық жəне қылмыстық жауапқа тартылу жасына толу белгiлерiн ғана қамтиды. Қылмыскердiң жеке басының ерекшелiктерi жаза тағайын дағанда, оны жеке даралағанда, қылмыстықжауаптылық пен жазадан босату жəне т.б. мəселелердi шешу кезiнде ескерiледi.Қылмыстық жасқа толу – субъектінің негізгі белгісінің бірі. Яғни қылмыстық жауапқа тартудың ең негізгі шарттарының бірі – белгілі бір жасқа толғандық.